CC BY
12
МАСТАЦК1 ЛЕТАП1С
ВЯЛ1КАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ
На 75-гадовай часавай адлегласц ад Перамогi i падзей Вялтай Айчыннай вайны нам усё больш важна захаваць памяць пра яе. Адметная роля ва увекавечанн подзвiгу народа належыць мастацкай культуры, у якой ваенная псторыя знайшла сваё вобразнае адлюстраванне: творы жыватсу, графiкi, скульптуры, архiтэктурныя ансамблi аб'ядналi у сабе дакументальнасць i дакладнасць фактау з асабiстымi перажываннямi i успамiнамi аутарау. Па сiле уздзеяння гэта адна з самых моцных крынiц вывучэння гiсторыi. Акрамя стварэння мастацкага летатсу Вялiкай айчыннай вайны майстры выяуленчага мастацтва зрабiлi агульны партрэт удзельнiка тых гераiчных i трагiчных падзей. На гэтую тэму штэрв'ю з загадчыцай аддзела су-часнага беларускага мастацтва Нацыянальнага мастацкага музея Беларуси мастацтвазнауцай, кандыдатам навук Кацярынай 1ЗАФАТАВАЙ.
- Вялiкая Перамога стала зна-кавым момантам як у жыцщ, так 1 у творчым станауленн мно-г1х пакаленняу мастакоу. У пас-ляваенныя дзесящгоддзь так бы мовщь, «па гарачых сля-дах» толькi што мшулай вайны, яны стварал1 эмацыйна прашк-нёнае мастацтва. Хоць з часам стал1 мець месца 1 сотш «заказных» шматмятровых карщн, намаляваных «з нагоды». Сёння так1х хапае у запасн1ках Нацыянальнага мастацкага музея. Але так1 фон адцяняе сапрауд-ныя шэдэуры. Так, у рэестры клас1чных дасягненняу нашай спадчыны - «Абаронцы Брэсц-кай крэпасщ» 1вана Ахрэмчыка, «М1нск. 3 лшеня 1944 г.» Валян-цiна Волкава, «Маё нараджэнне» Леан1да Шчамялёва, «Вщебсюя вароты» Мiхаiла Савiцкага, «Пар-тызансю лёс» Мая Данцыга, «1941. Над Прыпяццю» Вiктара Грамыкi. Гэтыя творы буйной формы, створаныя удзельшкам1 1 свед-камi вайны, сталi кульмшацый-ным момантам, актам магутнай рэфлексн i яскравага мастацкага увасаблення трагедьп Вял1кай айчыннай.
- Буйныя карцшы майстроу беларускага жывапiсу, створаныя адразу у пасляваенны час, сапрауды не пак1даюць раунадуш-
HbiMi гледачоу, але, разам з тым, многiя MacTaKi i усю вайну прaйшлi з алоукам у руках. Сцтлыя невялiкiя замалёук з натуры салдат, дэталяу ваеннага побыту таксама ёсць у музейных калекцыях, i, думаецца, да ix сваё, адметнае, стауленне?
- Зразумела, гучнае прызнанне маштабных пра-грамных творау не павшна засланяць ад нас рэчы больш сцшлыя, камерныя, як1я нясуць у сабе каштоуную прауду перажывання ваенных падзей. Гэта, перш за усё, франтавыя малюнк1 з натуры, як1я у гады вайны выконвал1 ролю каштоунага дакумента. Сёння востра адчуваецца памкненне вярнуцца да першакрынщы, уважшва угледзецца у вочы i твары тых людзей. Яны непатрабавальныя, не маюць пэуных фармальных адкрыццяу, аднак у наш час менавгга яны з'яуляюцца актуальным мастацтвам ваенных гадоу. Праудавыя чалавечыя выказванш, замацаваныя у жывапiсе i графщы, уяуляюць адметную мастацка-дакументальную каштоунасць i паказваюць эвалюцыю творчасцi многiх беларускiх мастакоу, якiя з першых дзён пайшлi на фронт i у партызансмя атрады. Важную ролю набывае «партрэтная франтавая замалёука». Вобразы салдат, малюню паходнага побыту, разбу-раных населеных пунктау, якiя стваралiся памiж баямь у партызанскiх зямлянках, медсанбатах, дзя-куючы востраму воку малявальшчыка набывалi жыццёвую дакладнасць. Многiя з iх траплялi у дру-каваныя выданш ваенных часоу, таму ад мастакоу чакалi трапнасцi i прауды. Таюя партрэты-эцюды пакiнулi нам беларускiя мастак Сяргей Раманау Генрых Бржазоускi, Сцяпан Андруховiч, Мiхаiл Бельскi, 1сак Давiдовiч.
- Цi суправаджаюцца тaкiя замалёук тэкстам?
- На малюнках ёсць каротк подпiс, назва мяс-цовасщ, ваеннай аперацыi, найменне фронту, а таксама звестк пра чалавека, з якога рабiуся патрэт. Як правша, гэта была паясная щ пагрудная выява, на якой старанна прамалёувалкя рысы твару, у адро-зеннi ад хуткiх лiнiй, што акрэслiвалi фiгуры, i абавязкова - дэтальна адлюстроувалкя адзенне i галауныя уборы, па якiх лёгка вызначыць род войскау, знакi адрознення i узнагароды. У якасцi прыкладу можна прывесщ ваенныя замалёукi мастака Генрыха Бржазоускага, якi у складзе 3-й Мшскай брыгады iмя С. М. Будзёнага партызашу пад Пухавiчамi i у дукорскiх лясах. Ён зрабiу 150 малюнкау, выпусщу каля 30 рукашсных газет i 8 часошсау. Адразу прыцягваюць увагу вельмi
выразныя вочы яго персанажау. Каб перадаць заха-пленне мужнасцю i вытрымкай свайго героя, ён часам надавау сваесабл1вую параднасць такому хуткаму партрэту. Мы ведаем, што i самi салдаты перад боем цi важным заданнем прасШ намаля-ваць iх партрэт, бо разумелi, што не уам накана-вана вярнуцца. I мастак стварау свой праудзiвы рэпартаж. Гэта ужо пасля вайны у творчасщ Генрыха Бржазоускага з'явщца i пахучы бэз, i валошю, 1 беларуск1я ландшафты^ Дарэчы, мастак пада-рыу частку сваiх работ Пухавщкаму краязнаучаму музею, бо зямлю, на якой партызашу, лiчыу сваёю малой радзiмай.
- Зразумела, што умовы, у якiх рабiлiся гэтыя замалёyкi, а таксама iмкненне у першую чаргу да дакументальнасц1 не спрыял1 пошуку формы I мовы, а значыць, выпрацоуцы адметнага аутарскага стылю, але, разам з тым, былi добрай мастацкай практы-кай, тольк не заусёды магчымай хаця б з-за неда-хопу матэрыялау.
- Выпускнiк маскоускага мастацка-педагагiчнага вучылшча Сяргей Раманау узгадвау, што яго мастацю багаж складауся з невялжага самароб-нага альбомчыка, аскробку алоука i кавалка гумкi. Паперу дастаць было вельм1 складана, часам ёй забяспечвал1 выведчык1, галоуным чынам - шпа-лерамi. Раманау быу прафесшным мастаком. Усе яго ваенныя нататшю цалкам населены людзьмi, нават калi чалавека ледзь бачна, усё роуна адчуваецца яго прысутнасць. Хуткiя замалёую ён рабiу дакладна i выразна. У пачатку вайны мастак трашу у палон, адкуль яму удалося уцячы. З 1943 г. i да канца вайны ён ваявау у складзе камсамольска-маладзёжнага атрада 8-й Рагачоускай брыгады, якая змагалася з ворагам на рагачоусюх, клiчаускiх i быхаускiх землях. Прафес1янал1зм дазваляу мастаку ствараць нават шматфiгурныя кампазщьй. Напрыклад, для малюнка «Прывялi языка» мастак папярэдне распра-цавау схему кампазщыь а потым уводзiу у яе персанажау. Мы бачым, як нямецкага салдата, нама-ляванага з камiчнымi рысамi, шчыльным заборам абступШ партызаны. Кожны з iх пазiравау мастаку асобна, таму усе маюць партрэтнае падабенства. Таксама вельмi добра распрацаваны фон - дрымучы лес за спiнамi партызан. А у левым вуглу малюнка мы бачым i самога мастака у кепцы.
- Стосы так1х малюнкау I нататн1кау мастак1 вазш1 з сабой. Напэуна i самiм партызанам цi салдатам было цкава iх разглядаць?
Партрэт капiтана Шылава. 1саак Давiдовiч , 1943 г. Партызаны. Генрых Бржазоуск1 1944 п (папера, вугаль) (папера, каляровы аловак)
- Зразумела. I я зноу звярнуся да успамшау Сяр-гея Раманава, яю апавядау пра сваю першую пер-санальную выставу, што адбылася у 1944-м г. у лесе з нагоды другой гадавшы яго партызанскай бры-гады. На той час мастак ужо меу вялжую коль-касць усемагчымых малюнкау, карыкатур, шаржау i накiдау. Каб нейюм чынам аформiць работы, ён расшчашу гал1ны 1 прымацавау да 1х малюнк1 за верхн1 край, а потым усю канструкцыю прылад-зiу да дрэу. Экспазiцыя атрымалася вельмi цiкавай, хоць хiсталася з кожным подыхам ветру. Гледачамi гэтай першай персанальнай выставы былi узброе-ныя людзi. Дакументальны ваенны матэрыял стау фундаментальнай асновай творчасцi мастака ужо у мiрны час. Аднак франтавыя замалёукi захоува-юцца не толью у музеях, яны ёсць 1 у калекцыях мастакоу щ iх нашчадкау. Мастацтвазнауца Ларыса Бортшк захоувае ваенныя нататнiкi бацькi, мастака Барыса Няпомняшчага. У 1941-м г. добраахвотшкам ён пайшоу на фронт i стварыу сотнi старонак фак-тычных архiуных дакументау: малявау салдат, яюя адзначыл1ся у баях. Трэба сказаць, што ён часта выконвау на вайне ролю фатографа, паколью той не заусёды даязджау да месца падзей. Яго хутюя i лёг-кiя партрэты добрага прафесшнага узроуню. Няпом-няшчы патрашу на фронт дыпламаваным мастаком, перад вайной ён скончыу Маскоускае мастацка-прамысловае вучылiшча, паспеу некалькi гадоу пра-вучыцца у Сурыкауск1м шстытуце. А заканчвау сваю мастацкую адукацыю пасля вайны ужо у Мш-ску, у Беларускiм тэатральна-мастацкiм шстытуце. У 78-ю Вклшскую стралковую дыв1з1ю ён прый-шоу пасля падрыхтоую у Артылерыйскiм супраць-
танкавым вучылшчы, дзе не раставауся з фарбамi 1 пэндзлем. Менав1та там 1 быу намаляваны аута-партрэт, яю прайшоу з мастаком усю вайну. Воблж юнака на 1м пабудаваны на тонкай гармонИ бл1з-юх тонау з кампазiцыйным акцэнтам на твары, якi выклiкае у памящ вобразы з карцiн старых майстроу. Зразумела, што колеравая гама прадыктавана тымi фарбамi, якiя у аутара былi. Гэты партрэт быу заусёды з мастаком: пад Сталшградам i на Курскай дузе, у Берлше i Празе. Невялiкага фармату, ён змяшчауся у невялiкiм франтавым багажы. Барыс Няпомняшчы захоувау яго як асабкты дзённiк i да апошшх гадоу жыцця нiкому не паказвау, нават дачцэ. Увесь час твор ляжау на верхнiх стэлажах майстэрш. За гады вайны мастак атрымау 25 баявых узнагарод, у тым лiку ордэн Чырвонай Зорю, i нiводнага сур'ёзнага ранення.
- Сапрауды, партрэт яго н1бы ахоувау. Сёння твор выглядае належным чынам.
- Яго адрэстауравал^ а спачатку лёгка было паве-рыць, што партрэт прайшоу усю вайну.
Кал1 увогуле звярнуцца да жывап1сных пар-трэтау ваеннага часу, то 1х можна падзялщь на дзве групы. Першую складаюць партрэты пера-важна радавых байцоу Чырвонай Армii. Мастакам щкава было раскрыць вобразы сц1плых простых людзей, але сапраудных герояу, яюя здзяйснял1 подзв1г1 на вайне, ш разу да яе не трымал1 зброю у руках. Адсюль i увага да псiхалагiчнай складовай, праявау асабiстых рысау характару, якiя адлюстра-валiся у творах ваеннага часу Яугена Красоускага,
Партрэт партызана Пятра Кэша. Партрэт народнай артыстк А.В. Ыкалаевай. Старшы сяржант Мiхайлаy.
Яуген КрасоускЬ 1943 г. Яуген Зайцау, 1943 г. (палатно, алей) Мiхаiл Бельскi, 1944 г. (папера, аловак)
Яугена Зайцава, 1сака Давiдовiча i шшых мастакоу. Паглядзще на «Партрэт юнага партызана» Зайцава. На iM не па гадах заклапочаны, узрушаны хлопчык. З макамальнай даставернасцю мастак перадау стан героя у напружаны момант ваенных дзеянняу, пазбягаючы узвышана-рамантычнага рашэння вобразу. Яго гераiчныя рысы прыхаваны у глыбiнi простага звонку, вельмi сцшлага маладога чалавека. Трэба сказаць, што лепшыя узоры такiх партрэтау па- мастацку раскрывалi i канкрэтную асобу, i новы тып савецкага воша. Часцей мастакi абiралi нейтральны фон, яю дазваляу iм сканцэнтра-вацца на рысах твара. Але, чым блiжэй была пера-мога, тым больш з'яулялася урачыста- прыузня-тых, гераiзаваных вобразау: перад савецкiм маста-цтвам паустала новая задача - стварэнне «помшка эпохi», праслауленне правадыроу i герояу вайны. Так з часам узшкае «серыйны» узор параднага пар-трэта героя- вайскоуца з усiмi звыклымi яму атрыбу-тамк эпалетамi i ардэнамi, пратакольна-дакладным адлюстраваннем знешнасщ мадэлi, стэрэатыпнасцю пластычнай манеры.
- Што уласфва другой частцы жывапiсных партрэтау ваеннага часу?
- Гэта партрэты людзей мастацтва. 1х з'яуленне звязана з тым, што у трагiчныя днi вайны творчая штэл^енцыя таксама змагалася за перамогу, але сваёй зброяй - мастацтвам. Стваралкя так званыя перасоуныя франтавыя тэатры i канцэртныя бры-гады, акцёры i музыканты яюх выступалi перад раненымi салдатамi у шпiталях, ездзiлi са спекта-
клямi у месцы баявых дзеянняу i у прыфрантавыя зоны. Так, у сакавжу 1943 г. на Пауночна-Заходшм фронце сфармiравалася пастаянная канцэртная бры-гада для выступленняу, у склад якой уваходзШ спе-вакi Ларыса Александроуская, Iсiдор Балоцiн, Мiхаiл Дзяшсау, Соф'я Друкер, Дора Кроз, Мшалай Пiгу-леускi; артысты балета Тамара Узунова, Юрiя Хiраска i шшыя. Па статыстычных даных, у гады Вялжай Айчыннай вайны па уам Савецкiм Саюзе налi-чвалася 3685 брыгад, у якiх працавала каля 42 тыс. работшкау культуры. Разглядаючы iх партрэты той пары, зауважаеш, што у цэнтры мастацкага выка-звання - чалавечы характар, сша i боль ад страт. Адзш з аутарау шматлiкiх партрэтау творчых людзей - 1ван Ахрэмчык. 1мя мастака у першую чаргу звязана з карцшай «Абаронцы Брэсцкай крэпасщ» канца 1950-х гг. Яна патрапша у шэраг асноваства-ральных у беларускiм мастацтве савецкага перыяду i на доугiя гады зацямнша астатнюю творчасць 1вана Ахрэмчыка на ваенную тэматыку. Мы ведаем, што мастак пераехау у Мiнск у 1941 г. З пачаткам вайны адправiуся у эвакуацыю у мястэчка Пышма Свярд-лоускай вобласцi i нейкi час выкладау там у сярэдняй школе. Але потым быу адазваны у Маскву, дзе бела-рускiя мастакi i пiсьменнiкi супрацоунiчалi з газетай «Раздавим фашистскую гадину» i часопiсам «Партизанская дубинка». Працуючы па заданнях срод-кау масавай iнфармацыi, I. Ахрэмчык стварау стан-ковыя жывапiсныя творы, у яюх цяжка раздзялiць мастацкi i гiстарычны складнiкi. Гэта i шматфпур-ная трагедыйная карцiна «Твар ворага», i партрэты дзеячау беларускай культуры - акцёра Глеба Глебава, тсьменшкау Пятра Глебю i Кузьмы Чорнага.
«Беларусь - мац партызанская». Май Данцыг, 1967 г.
«Абаронцы Брэсцкай крэпасцi». «Аб Вялтай айчыннай».
1ван Ахрэмчык,1957-1958 гг. Май Данцыг, 1968 г.
- Што выходзщь на першы план у таюх партрэтах пэндзля Ахрэмчыка?
- У вобразах творцау на вайне перадава-лася атмасфера часу, iх асабiстая сканцэн-траванасць, трывога 1 напружанасць. Сва1х герояу 1ван Ахрэмчык вызваляе нават ад найменшага элемента параднасц1 1 тэатраль-насщ. Мастак з усёй аб'ектыунасцю зана-тоувае на 1х тварах траумы, нанесеныя вай-ной, паказвае духоуна-маральны стрыжань сваiх герояу. Гэтым жа адметны i партрэт балерыны Аляксандры Н1калаевай 1943 года, аутар якого беларусю мастак Яуген Зайцау. У гэты перыяд ён працавау у цэнтральным штабе партызанскага руху у Маскве 1 пры-мау актыуны удзел у арган1зацы1 юб1лейнай выставы, прысвечанай 25-цiгоддзю БССР, якая адкрылася у студзен1 1944 года у залах Траццякоускай галерэ1 у Маскве. Уласна для гэтай выставы 1 быу створаны гэты партрэт.
«Вщебс^я вароты». Мiхаiл Савiцкi, 1968 г.
- Яшчэ адна цшавая нам сёння тэма, якую рас-крываюць мастак ваеннага часу,- гэта горад, бяз-людны i самотны.
- Да нас дайшло няшмат работ, яюя перадаюць атмасферу Мшска ваеннага часу, але гэта мастацюя дакументы вял1знай с1лы. I у першую чаргу трэба узгадаць гарадск1я пейзажы Анатоля Тычыны, якога па праве можна назваць галоуным «партрэтыстам» Мшска. Мастак адным з першых бярэцца за аловак 1 занатоувае акутраваны горад з яго пустым1 вуль
«Над Прыпяццю». Вiктар Грамыка, 1970 г.
цам1 1 неуласц1вым здранцвеннем. Адчуванне пры-в1днага горада, ям балансуе на мяжы пам1ж жыц-цём 1 нежыццём, рэальным 1 фантастычным увасо-блена у «Рушах М1нска» 1 у «Разбураным Мшску» -карц1нах, намаляваных у 1944 г. Жыццё спын1лася, усё навокал прасякнута пачуццём трывоп, атмасфе-рай небяспем, якая нав1сла над горадам 1 крашай. Па граф1чнай серьй Анатоля Тычыны можна мер-каваць пра жыццё сталщы i у самыя цяжкiя днi яе абароны, i тады, калi найбольш страшае ужо скончылася.
- Малюнкi, зробленыя на адваротным баку чар-цяжоу, бланках ваенных канцэлярый, пажауцелай паперы, у чым iх прыцягальная прывабнасць?
- А чаму нам таюя цiкавыя любыя перша-крын1цы - франтавыя замалёук1, дзённ1к1, успам1ны сведкау, партрэты, зробленыя у ваенны час? Мяркую, што у тонкай узаемасувяз1 дакументальнага 1 мастац-кага, у тым, што мастак, ён жа 1 салдат, парадшуся са сва1м героем адным лёсам. Адсюль 1 шчырая 1нта-нацыя, непадробныя пачуцщ, праудз1васць. Сёння для нас гэта крынща самай дакладнай 1нфармацы1 1 матэрыял для рэканструкцы1 жывой карцшы эпох1. Дзякуючы вял1знай колькасц1 замалёвак, мноству непауторных тварау, на яюх адб1ваюцца характары 1 лёсы, складаецца «зб1ральны», «тыповы» партрэт удзельн1ка Вялжай Айчыннай вайны.
1на НАРКЕВ1Ч
1люстрацьп з фонду Нацыянальнага мастацкага музея Рэспубл^ Беларусь
