Научная статья на тему 'МАСОИЛИ МУБРАМИ БО ЭНЕРГИЯИ БАРҚ ТАЪМИН НАМУДАНИ АҲОЛИИ МАНОТИЌИ НАЗДИСАРҲАДӢ'

МАСОИЛИ МУБРАМИ БО ЭНЕРГИЯИ БАРҚ ТАЪМИН НАМУДАНИ АҲОЛИИ МАНОТИЌИ НАЗДИСАРҲАДӢ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
63
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
САНОАТ / ЭЛЕКТРИК / ХОҷАГИДОРӢ / ДУРНАМО / ЗАХИРАҲОИ ОБӢ / НЕРУГОҲҲОИ БАРқӢОБӢ / КИШОВАРЗӢ / ИСТЕҲСОЛОТ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Маликов М. Х., Алимардонов Б.

Дар мақола масъалаҳои рушди захираҳои обӣ энергетикӣ ва таъмин намудани ноҳияҳои наздисарҳадӣ бо қувваи барқ ва инчунин истеҳсоли маҳсулоти саноатии онҳо дар мамлакат, дурнамо, роҳу василаҳои муосири ҳифз ва истифодаи самараноки он, ҳаллу фасли масъалаҳои идоракунии захираҳои обию энергетикӣ, ташаккулёбии бозори ягонаи фурӯши барқ, маҳсулоти истеҳсоли саноатӣ, нақши захираҳои обӣ дар пешрафти иқтисодӣ аз диди назарӣ ва амалӣ матраҳ гардида, мушкилоти асосии он дар замони ҷаҳонишавӣ мавриди таҳлил ва баррасӣ қарор гирифтааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TOPICAL ISSUES OF POWER SUPPLY TO POPULATION OF BORDER REGIONS

The article deals with the development of water and energy resources, the provision of electricity to border regions for the production of their industrial products in the country, prospects, modern methods and means of its protection and effective use, ways to solve the management of water and energy resources, the formation of a single market for the sale of electricity, production products the role of water resources in the development of the economy from a theoretical and practical point of view was considered, and its main problems in the era of globalization were analyzed.

Текст научной работы на тему «МАСОИЛИ МУБРАМИ БО ЭНЕРГИЯИ БАРҚ ТАЪМИН НАМУДАНИ АҲОЛИИ МАНОТИЌИ НАЗДИСАРҲАДӢ»

Хатто чузъиёти алохидае, ки муаллифони рус мушохида намуда, дар за-минаи маълумоти аллакай равшани илми ватанй рочеъ ба хунархои мардумии болооби Зарафшон чорй кардаанд, барои аз нав баркарор ва пурра намудани консепсияи таркибии рушди хунархои мардумии сокинони болооби Зарафшон хамачихата мусоидат мекунанд.

Дар нашрияхои чопии матбуоти даврй оид ба масъалаи инкишофи эчо-диёти халк, чузъиёти алохидаи технологияи мехнат, маълумоти зарурй оварда шудааст, ки мухиммияти омузиши хамачонибаи таърихнигории асархои бунё-дии илмии онхоро нишон медиханд.

Калидвожах,о: Тоцикистон, Русия, болооб, води, Зарафшон, %унар, тицо-рат, илм, мардум, эцодкори.

Маълумот дар бораи муаллиф: Бокиева Мадина ^урбоновна - доктор (PhD) шуъбаи мардумшиносии Институти таърих, бостоншиносй ва мардум-шиносии ба номи Ахмади Дониши Академияи миллии илмхои Точикистон. Тел: (+992) 935-53-30-59.

Information about the author: Bakieva Madina Qurbonovna - Dr (PhD) Ahmad Donish Institute of history archaeology and ethnography National Academy of Sciences of Tajikistan. Tel: (+992) 935-53-30-59.

УДК - 620.9 (575.3)

МАСОИЛИ МУБРАМИ БО ЭНЕРГИЯИ БАРЦ ТАЪМИН НАМУДАНИ АХ,ОЛИИ МАНОТЩИ НАЗДИСАРХАДЙ

МАЛИКОВ М. Х., Донишго^и славянии Россияю Точикистон

АЛИМАРДОНОВ Б., Донишкадаи тиббй - ичтимоии Точикистон

Тавре аз фанни чугрофия хуб медонем, 73% куххои Осиёи Миёна дар худуди Чумхурии Точикистон чойгиранд ва баландии онхо то 8 хазор метр мерасад. Ахолии чумхурй дар баландихои 4,3-5 хазор метр аз сохили бахр зиндагй мекунанд. Чунин шароити чугрофй боиси он гашт, ки дар муддатхои тулонй мардуми точик аз робитаи телефонй, таъминот бо кувваи барк, маводи сузишворй ва дастрасии маводи гизой махрум монанд. Хатто дар солхои хукумати Иттиходи Шуравй ин камбудихо халли пурраи худро наёфта буданд.

Дар асри XX ибтидои асри XXI, яъне дар замони Истиклоли давлатй Хукумати мамлакат чихати баланд бардоштани сатхи некуахволии мардум кушишхои зиёде ба харч дод. Дар натичаи чунин талошхои Рохбарияти олии Хукумати мамлакат, хусусан Президенти мамлакат мухтарам Эмомалй Рахмон дар давраи сохибистиклолй бисёр шахру дехахо обод, роху купрукхои зиёд сохта шуда, дехахои дурдасти наздисархадй бо кувваи барк таъмин гардиданд. Айни замон зиёда аз 98% дехахои наздикухии Точикистон бо энергияи барк таъмин шудаанд.

Дар солхои сохибистиклолии кишварамон, дар мавзеъхои баландтарини Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон, ки мардyм дар он чойхо зиндагй мекунанд, хатти барк кашида шуда, вилоят на танхо бо истиклоли энергетикй таъмин гашт, балки зиёда аз 1,5 млн. кВт/соат барки изофаи худро ба вилоятхои хаммарзи Чумхурии Исломии Афгонистон низ интикол медихад. Чунин пешравихо дар дигар минтакахои худуди Чумхурии Точикистон бештар ба назар мерасанд.

Нохияхои чанубу шаркии мамлакат, ки аз мавзеъхои наздисархадй ба хисоб мераванд, дар Чумхурии Шуравии Сотсиалистии Точикистон аз соли 1930 ба нохияхои алохида таксим шуда буданд. Ба нохияхои чанубу шаркии мамлакат аз он чумла, нохияхои Шахритус, ^убодиён, Бешкент, Чайхун, Панч, Фархор, Х,амадонй ва Шамсидини Шохин дохил мешаванд. Х,ар яке аз ин нохияхо дорои зиёда аз 6 - 10 чамоат буда, дар онхо беш аз 10000 нафар ахолй умр ба сар мебаранд [5,60-66].

Нохияхои мазкур аз чихати захирахои кувваи барк, истехсолот, хочаги-дорй, зироаткорй, чорводорй, парандапарварй, истехсоли маводи хурокворй, махсулоти сохтмонй ва хоказои дигар мутараккй буда, махсулоти истехсолиа-шонро дар дохили кишвар ва берун аз он ба фуруш мебароранд.

Дар нохияхои чанубу шаркии мамлакат корхонахои саноатии истехсоли пахта, орд, намак, фабрикахои парандапарварй, ресандагй, истехсоли металхои киматбахо, корхонахои коркарди хишт, истехсоли семент, махсулоти охану бетонй, халтахои полиэтелинй ва хоказо фаъолият мекунанд, ки хамаи онхо ба пешрафти сатхи зиндагии мардум хамачониба мусоидат менамояд.

Асоси махсулоти истехсолиро корхонахои саноатй ташкил медиханд, ки фаъолияти ин корхонахои саноатиро тавре зикр гардид, танхо мавчудияти кувваи барк таъмин мекунад.

кувваи барк дар нохияхои чанубу шаркии мамлакат бо дастгирй ва сиёсати рушди саноати собик Иттиходи Шуравй таъмин гардида буд. Зеро ин нохияхо, ки нохияхои сархадии Точикистони Шуравй ба хисоб мераванд, аз ин боис чихати бехатарии сархад шабонарузй низ бо кувваи барки доимй хамачихата таъмин мегарданд. Дар солхои аввали мавчудияти давлати Шуравй барои ба даст овардани кувваи барк истифодабарандагон бештар аз дизелхо истифода мекарданд, ки асосан барои идорахои сохахои хизматрасонии коммуналй, муассисахои маъмурй - маърифатй, маориф, корхонахои саноатию давлатй, сохахои хочагии кишлок истифода бурда мешуд [6, 94-97].

Солхои 1960 то солхои 1966 барои пешрафти фаъолияти сохахои зироат-кориву хочагидорй, дехконй ва хамзамон бо максади боз хам баланд бардош-тани сатхи зиндагии мардуми минтакахои дурдасти наздисархадй, чамъоварии махсулоти кишоварзй аксарияти нохияхои чанубй бо кувваи барк пурра таъмин гардиданд.

Интихои соли 1966 зарурати истифодаи неругоххои дизелии баркй пурра аз байн рафт, хамаи мавзеъхо бо кувваи барки мутамарказонидашуда таъмин шуданд. Кашонидани хати интиколи барк дар дехот торафт афзоиш ёфта, бо

мехнати шабонарузй ва захматхои кормандони сохаи барку мухандисй ба 4514 километр расонида шуд [7, 42-43].

Солхои 1968-1969 корхои бо барки доимй таъмин намудани дехоту нохияхо боз хам вусъат ёфта, аксар нуктахои дурдасти ахолинишин бо хатти барк таъмин шудаанд. Дарачаи бо барк таъмин намудани сокинони дехахои дурдасти ин мавзеъхои наздисархадй ба 99% расид, ки он дар Осиёи Миёна нишондихандаи бехтарин ба шумор мерафт. Дар охири солхои 60 ва 70-уми асри гузашта, дар натичаи инкишофи муттасили техника ва истифодаи комёбихои нави илмй - техникй, кормандони мухандисй - техникии Шабакахои барки чанубй беш аз пеш бахравар мегаштанд. Соли 1978 дар низоми шабакаи барки чанубй мутахассисони махаллй, ки маълумоти олй доштанд, хамагй 4 -нафар буданд [8, 33-40].

Дар натичаи талошхои бевоситаи кормандони ин соха дар муддати кутох ба хурдтарин дехахо кувваи барк интикол ёфт ва соли 1971 шабакаи барки чанубй ба гирифтани чоизаи аввали Сарраёсати барки чумхурй сарфароз гардид. Зиёда аз ин бо барк таъмин кардани истехсолоти хочагии кишлок яке аз вазифахои мухиммтарини сиёсати давлатй ба хисоб мерафт.

Собик Иттиходи Шуравй накшаи инкишофи босуръати электрикунониро ба амал бароварда, онро бахри тавоной ва мустахкам намудани базаи моддй -техникии хочагии кишлок, инчунин баланд бардоштани вазъи истехсолот, бехтар намудани сатхи зиндагй ва шароити маишии кормандону кишоварзон ва коргарони колхозу совхозхо истифода мекард.

Дар хочагии халк кувваи барк ахаммияти калон дорад. Масалан, бо як килловат - соат кувваи барк 33 килограм ангишт, 33,5 кг нефт хосил намудан мумкин аст. Инчунин ба хамин андоза кувваи барк 1,5 кг пулоди электрикй об карда, кариб 10 кг прокати металли сиёх, бештар аз 9 кг семент, 2 чуфт пойафзол, 12,5 кг галла истехсол шуда, 90 кг нон пухта, дар инкубатор 30 - то чуча бароварда, 60 кг либосро шустан мумкин аст. Дар сохаи саноат, агар сохтори истехсолот механикунонида шуда бошад, пас 1 килловат - соат кувваи барк дар хочагии кишлок 3,5 соат вакти кории як одамро сарфа менамояд [2, 29].

Саросар бо барк таъмин кардани сокинони кишвар аввалин накшаи дурна-мои электрикунонии мамлакат буд. Дар аввали солхои 20-30-юми асри XX дар Точикистон бештар аз 50 пойгоххои гуногуни хурди электрикй вучуд доштанд, ки онхо соле бештар аз 25 миллион килловат - соат кувваи барк истехсол менамуданд. Колхозу совхозхои чумхурй аз хисоби сохтмони пойгоххои бар-кии дехот бо барки доимй таъмин мешуданд.

Аз соли 1941 то соли 1963 дар Точикистон 216 пойгоххои баркии дехот, ки иктидори умумиашон 17977 хазор килловат - соатро ташкил мекард, бо дарозии 6069 км хатти барк сохта ва 1761 дивигатели электрй гузошта шуда буд, ки он зиёда аз 75635 хочагии колхозчиёнро бо барки доимй таъмин мекард.

Аз соли 1963 пойгоххои баркии дехот ба ихтиёри Сарраёсати энергетика ва электрификатсияи назди Совети Вазирони РСС Точикистон гузаронида шуд, ки ин имконият дод, ки бо рохи марказидонидашуда сохахои хочагии кишлок бо кувваи барки доимй таъмин карда шаванд [10, 9-16].

Дар сиёсати собик Иттиходи Шуравй барои бо барки доимй таъмин кардани хочагихои дехконй ва инчунин бо максади бештару босифат чамъо-варии махсулоти озукавории ахаммияти аввалиндарача дода мешуд. Бинобар ин, махсулоти чамъовардаи дехконон якбора ба корхонахои истехсолй супо-рида мешуданд. Заводу фабрикахо бошанд, ба воситахои кувваи барк фаъолият мекарданд. Масалан гирем, заводи ордбарории шахри Кулоб дар як шабонаруз то 500 пуд (зиёда аз 8 тонна) орд истехсол мекард, ки ин комёбй ба хисоб мерафт.

Электромеханикй кунонидани низоми асосии истехсолоти хочагии кишлок омили мухимми баланд бардоштани махсулнокии мехнат мебошад. Сари вакт ва беталаф чамъ овардани махсулоти хочагихои дехконй дар колхозу совхозхои чумхурй боиси пешравй ва баланд бардоштани сатхи зиндагии халк гардид, ки баъзе хочагихо метавонистанд дар як сол ду хосил чамъоварй кунанд. Бештари хочагихо бо захмату мехнати хеш дар заминхои хочагидориашон дар фасли тирамох низ гармхонахо сохта, бо кувваи барк ё оби гарм гармй дода, сабзавоти тару тозаро кишт карда ба бозор мебароварданд [4].

Зикр кардан ба маврид аст, ки Рохбари давлати Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дуруст кайд намудаанд, ки самаранок истифодабарии як вачаб замини бекор метавонад як оиларо аз бухрони иктисодиву ичтимой барорад. Рохбарияти Хукумати мамлакат ахаммияти якумдарачаро бо максади боз хам баланд бардоштани сатхи зиндагии ахолй ва хамзамон ру овардан ба мехнату захмати хочагидорй дар назди хар як шахрванди Точикистон дар мадди аввал ба рох мондааст, ки ин боиси нигохдорй ва инчунин аз бухрони иктисодиву ичтимой баровардани оилахои камбизоат мебошад.

Точикистон яке аз давлатхоест, ки аз чихати об ва хавои мусоиди рузхои офтобй бой буда, гиёху махсулот ва меваи меруидааш аз ин хок боиси шифои беморихои мухталиф мебошад [1].

Президенти мамлакат Пешвои муаззами миллат мухтарам Эмомалй Рахмон дар Паёми солонаи 2021 хотиррасон карда буданд, ки бо максади расидан ба истиклоли энергетикй ва истифодаи самарабахши неруи барк дар даврони сохибистиклолй зиёда аз 287 неругохи баркии обии хурду бузург 1,5 хазор километр хатхои интиколи барки баландшиддат, 50 зеристгоххои баландшиддати баркй бунёду тачдид ва дар мачмуъ 75 фоизи инфрасохтори энергетикии кишвар ба таври пурра азнавсозй гардид [3].

Дар ин давра дар мамлакат беш аз 2000 мегаватт иктидорхои энергетикии иловагй бунёд гардида, дар натича, соли 2011 дар таърихи нави Точикистони сохибистиклол низоми ягонаи энергетикй ба вучуд омада, устувории фаъо-лияти соха ба таври пурра таъмин гардид. Точикистон дар арсаи байналмилалй яке аз кишвархои тадбиккунандаи «иктисодиёти сабз» махсуб ёфта, аз лихози

манбаъхои энергия дар катори шаш мамлакати пешсафи сайёра карор дорад, зеро 98 фоизи барк тавассути неругоххои барки обй истехсол мешавад.

Хукумати мамлакат дар ин давра сохахои энергетика, наклиёт, кишоварзй, маориф, тандурустй, хифзи ичтимоии ахолй, хочагии манзилию коммуналй ва дигар сохахоро бо лоихахои сармоягузории давлатй ва инчунин бо маблагхои зарурй ба таври пурра таъмин намуд. Дар кишварамон айни замон бо максади халли мушкилоти ичтимоии ахолии кишвар дар доираи накшаи корхои ободониву бунёдкорй ба муносибати чашни таърихии 30 - солагии Истиклоли давлатии Чумхурии Точикистон дар се соли охир зиёда аз 25 хазор адад иншооту бинохои истехсоливу ичтимой ва инфрасохторй сохта, дар вазъияти мутантан ба истифодаи умум супорида шуданд.

АДАБИЁТ

1.Буранова М. А. Топлиные ресурсы Таджикистана, Душанбе, 1986, -Точикистони советй, 26 июни соли 1969.

2.Хусайнов А. Формирование и развитие топливно - энергетического комплекса Таджикистана. -Душанбе. 1992-2010. 350 с.

3.Маликов М. Х,. Электрикунонии хочагии кишлоки Точикистон. С. 2-9.

4.Абдуфаттох Шарифзода, Заробиддин Крсимй. Фархундапай Благодетель. Бахшида ба 20

- солагии Конститутсияи (Сарконуни) 4умхурии Точикистон. Душанбе, -2014. -334 с.

5.4. Н. Нурмахмадов. Барки обии Точикистон; Захирахо ва накшахо. Душанбе. 2005, -сах

4-95.

6.Коллективи «Барки точик». Барки точик дируз, имруз, фардо. Ба муносибати 1100-солагии давлати Сомониён, Душанбе, -1999. 320 с.

7.Сирочов Б. Рохи нур (Барки точик). - Душанбе, 1999. - 320 с.

8.Абдулло Ёров, Нозирчон Ёдгорй. Нурафзо. Дар бораи сиёсати энергетикии Президента 4умхурии Точикистон Эмомалй Рахмон. -Душанбе, -2011. 282 с.

9.Р. М. Масов. Торжество Ленинской национальной политики в Таджикистана. Душанбе,-1984. 282 с.

10.Давлатшоев Д. Д., Рахимов 4. Б., Ахёев 4С., Султонов 4. Х. Система энергетический Таджикистан. Дастовардхо, проблемахо ва накшхо. Маълумоти истехсолй-техникй, -Душанбе,

- 2019. 101 с.

МАСОИЛИ МУБРАМИ БО ЭНЕРГИЯИ БАРЦ ТАЪМИН НАМУДАНИ АХОЛИИ МАНОТЩИ НАЗДИСАРХАДЙ

Дар макола масъалахои рушди захирахои обй энергетикй ва таъмин намудани нохияхои наздисархадй бо кувваи барк ва инчунин истехсоли махсулоти саноатии онхо дар мамлакат, дурнамо, роху василахои муосири хифз ва истифодаи самараноки он, халлу фасли масъалахои идоракунии захирахои обию энергетикй, ташаккулёбии бозори ягонаи фуруши барк, махсулоти истехсоли саноатй, накши захирахои обй дар пешрафти иктисодй аз диди назарй ва амалй матрах гардида, мушкилоти асосии он дар замони чахонишавй мавриди тахлил ва баррасй карор гирифтааст.

Калидвожахо: саноатй, электрикй, хоцагидорй, дурнамо, захирахои обй, неругоууои барцй-обй, кишоварзй, истеусолот.

АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭЛЕКТРОЭНЕРГЕЙ НАСЕЛЕНИЯ

ПРИГРАНИЧНЫХ РЕГИОНОВ

В статье рассмотрены и были проанализированы вопросы освоения водно-энергетических ресурсов, обеспечения электроэнергией приграничных регионов для производства своей промышленной продукции в стране, перспективы, современные способы и средства ее охраны

и эффективного использования, пути решения управлением водно-энергетическими ресурсами, формирование единого рынка сбыта электроэнергии, продукции производства рассмотрена роль водных ресурсов в развитии экономики с теоретической и практической точки зрения, и ее основные проблемы в эпоху глобализации.

Ключевые слова: промышленный, электротехнический, сельскохозяйственный, перспективы, водные ресурсы, гидроэлектростанции, сельское хозяйство, производство.

TOPICAL ISSUES OF POWER SUPPLY TO POPULATION OF BORDER REGIONS

The article deals with the development of water and energy resources, the provision of electricity to border regions for the production of their industrial products in the country, prospects, modern methods and means of its protection and effective use, ways to solve the management of water and energy resources, the formation of a single market for the sale of electricity, production products the role of water resources in the development of the economy from a theoretical and practical point of view was considered, and its main problems in the era of globalization were analyzed.

Key words: industrial, electrical, agricultural, prospects, water resources, hydropower plants, agriculture, production.

Сведения об авторах: Маликов Махмуд Хакимович - профессор кафедри общая и оттечественого истории Российско славянского университета Таджикистана.

Алимардонов Бобохон Махмадиевич - ассистент кафедры гуманитарных наук Медико -социального института Таджикистана. Телефон: (+992) 918-52-95-45; E-mail: bobokhon 2020 @mail.ru

Information about the authors: Malikov Mahmud Khakimovich - Professor of the Department of General and Domestic History of Slavic History of the Russian Slavic University of Tajikistan.

Alimardonov Bobok^n Mahmadievich - assistant professor of the Department of Sociology of the Medical and Social Institute of Tajikistan. Phone: 918-52-95-45; E-mail: bobokhon 2020 @mail:ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.