Научная статья на тему 'Машинасозлик тармoғи ишлаб чиқаришида таркибий ўзгаришлар йўналишлари ва тармоққа жалб қилинаётган инвестициялар самарадорлиги'

Машинасозлик тармoғи ишлаб чиқаришида таркибий ўзгаришлар йўналишлари ва тармоққа жалб қилинаётган инвестициялар самарадорлиги Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
542
118
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАШИНАСОЗЛИК / ТАРКИБИЙ ўЗГАРИШЛАР / САРМОЯЛАР / ФАН-ТЕХНИКА ЮТУқЛАРИ / МАШИНОСТРОЕНИЕ / СТРУКТУРНЫЕ СДВИГИ / STRUCTURAL CHANGES / ИНВЕСТИЦИИ / INVESTMENTS / ДОСТИЖЕНИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ / SCIENCE AND TECHNIQUE ACHIEVEMENTS / MACHINERY INDUSTRY

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Махмудов Носир Махмудович, Усмонов Бахтиёр Хусанбаевич

Мақолада Ўзбекистон Республикаси машинасозлик тармоғида кечаётган жараёнлар, тармоққа йўналтирилаётган сармоялар, уларнинг натижадорлиги таҳлил қилинган. Тармоқда ижобий таркибий ўзгаришларни жадаллаштириш борасида таклифлар киритилган.В статье анализируются основные тенденции развития машиностроительной отрасли Узбекистана, инвестиции в отрасль их их отдача. Приводятся рекомендации по улучшениею позитивных структурных сдвигов в отрасли.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

There are discussed in the article the general trends in the machinery industry of Republic of Uzbekistan, investments and the structural changes of the sector. As well there is provided recommendations for positive structural changes acceleration.

Текст научной работы на тему «Машинасозлик тармoғи ишлаб чиқаришида таркибий ўзгаришлар йўналишлари ва тармоққа жалб қилинаётган инвестициялар самарадорлиги»

МАХМУДОВ Носир Махмудович,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Макроиктисодиёт» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори; УСМОНОВ Бахтиёр Хусанбаевич,

Тошкент давлат иктисодиёт университети мустакил тадкикотчиси

МАШИНАСОЗЛИК ТАРМОГИ ИШЛАБ ЧИКАРИШИДА ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАР ЙУНАЛИШЛАРИ ВА ТАРМОККА ЖАЛБ КИЛИНАЁТГАН ИНВЕСТИЦИЯЛАР САМАРАДОРЛИГИ

УДК 338.012

МАХМУДОВ Н., УСМОНОВ Б. МАШИНАСОЗЛИК ТАРМО€И ИШЛАБ ЧИЦАРИШИДА ТАРКИБИЙ УЗГАРИШЛАР ЙУНАЛИШЛАРИ ВА ТАРМОЦЦА ЖАЛБ ЦИЛИНАЁТГАН ИНВЕСТИЦИЯЛАР САМАРАДОРЛИГИ

Маколада Узбекистан Республикаси машинасозлик тармоFида кечаётган жараёнлар, тармокка йуналтирилаётган сармоялар, уларнинг натижадорлиги тах,лил килинган. Тармокда ижобий таркибий узгаришларни жадаллаштириш борасида таклифлар киритилган.

Таянч иборалар: машинасозлик, таркибий узгаришлар, сармоялар, фан-техника ютуклари.

МАХМУДОВ Н., УСМОНОВ Б. НАПРАВЛЕНИЕ СТРУКТУРНЫХ СДВИГОВ И ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИВЛЕЧЕННЫХ ИНВЕСТИЦИЙ В МАШИНОСТРОИТЕЛЬНУЮ ОТРАСЛЬ

В статье анализируются основные тенденции развития машиностроительной отрасли Узбекистана, инвестиции в отрасль и их отдача. Приводятся рекомендации по улучшению позитивных структурных сдвигов в отрасли.

Ключевые слова: машиностроение, структурные сдвиги, инвестиции, достижения науки и техники.

MAHMUDOV N., USMONOV B. STRUCTURAL REFORMS IN MASHINERY INDUSTRY PRODUCTION AND EFFICIENCY OF INVESTMENTS TO THE SECTOR OF ECONOMY

There are discussed in the article the general trends in the machinery industry of Republic of Uzbekistan, investments and the structural changes of the sector. As well there is provided recommendations for positive structural changes acceleration.

Keywords: machinery industry, structural changes, investments, science and technique achievements.

Машинасозлик тармоги нафацат республикамизда истиц-болли саноат тармоги сифатида етакчи урин тутади, балки у фан-техника ютуцлари, хусусан, инновацион ишланмаларни узида татбиц этувчи х,амда ишлаб чицариш тармоцларини юцори технологиялар билан таъминлаб турувчи саноат тармоги сифатида миллий ицтисодиётни ривожлантиришда долзарб ицтисодий ах,амият %ам касб этади.

Миллий ицтисодиётни баркарор ривожлантиришда машинасозлик тармоFининг тараккиёти алохида ахамиятга эга булиб, мазкур тармокнинг 2000-2015 йиллар даво-мида ЯИМдаги улуши уртача 8,5 фоизни таш-кил этган1.

Якиндагина кабул килинган, «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривож-лантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси»нинг 3.2-бан-дида таркибий узгартиришларни чукур-лаштириш, миллий иктисодиётнинг етакчи тармокларини модернизация ва диверсификация килиш хисобига унинг рак,обатбардош-лигини ошириш2 масаласи кузда тутилган булиб, ушбу вазифанинг самарали амалга оширилиши айнан машинасозлик тармоFини янада тараккий эттириш ва ундаги таркибий узгаришларни бахолаб боришни талаб этади. Чунки миллий иктисодиётда таркибий ва тех-нологик узгаришларни амалга ошириш биринчи навбатда машинасозлик

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг расмий веб-сайти маълумотлари асо-сида муаллиф хисоб-китоблари. www.stat.uz.

2 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стра-тегияси тутрисида»ги ПФ-4947-сонли фармони. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда, 20-сон, 354-модда, 23-сон, 448-модда.

тармоFининг тараккиётига бевосита боFликдир.

Таъкидлаш лозимки, мазкур тармокка юклатиладиган хозирги энг мухим иктисодий вазифа - иктисодиёт тармокларини модер-низациялаш масаласидир. Чунки мамлака-тимизда амалга оширилаётган ижтимоий-иктисодий узгаришларнинг тахлили шуни курсатадики, кулга киритилаётган ютук ва муваффакиятларнинг асосида иктисодиётни модернизациялаш масаласи ётади.

Модернизация - объектни янгилаш, яхши-лаш, такомиллаштириш, уни янги талаблар ва меъёрлар, техник шартлар, сифат кур-саткичларга мувофиклаштириш булиб, асо-сан, машина, асбоб-ускуналар, технологик жараёнлар модернизацияланади3. Кейнсчи-лар фикрига кура, иктисодиёда замонавий тармокларнинг мавжуд булмаслиги тарак-киётнинг асосий тускинлик килувчи кучи сифатида эътироф этилади4. Шунингдек, З.Г.Антонова ва В.И.Лившицларнинг фикрла-рича, иктисодиётда янги технологик соха-ларнинг ривожланиши, жумладан, биотехнология, нанотехнология, асбобсозликнинг тараккий этиши (саноат ишлаб чикаришда

3 Шодмонов Ш.Ш., Fофуров У.В. Иктисодиёт наза-рияси: - Т.: «Iqtisod-moliya», 2010. -184-185-б.

4 Нуреев Р. Модернизация экономики: концепции и средства. http: //www.soob.ru.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

4 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ ч_/

1-расм. Саноат ма^сулоти ишлаб чи^ариш тармо^ таркибида машинасозлик тармоги

улушининг узгариши (фоизда)1.

2015

7,4

2010

2005

2000

11,3 Ё

40 50 60

| Ё^илги

Щ Кимё ва нефт-кимё Щ Н^урилиш материаллари ^ Бошк,алар

70 80 90 100

Н^ора металлургия Щ Машинасозлик ва металлни к;айта ишлаш | Енгил

0 10 20 30

Щ Электроэнергетика Щ Рангли металлургия ^ Ёточни к;айта ишлаш ва целлюлоза-^сжэз ^ Озик,-ов^ат

кайта ишлаб чикаришнинг улуши, саноат ишлаб чикаришда инновацион мах,сулотнинг улуши, тадкикотлар ва ишланмаларга уму-мий харажатларнинг ЯИМдаги улуши) купрок иктисодиётнинг инновацион ривожланиши билан характерланиб, бу илмталаб сох,алар ва миллий иктисодиётнинг юкори технологик тармок,ларини ривожлантиришни талаб этади ва бунда машинасозлик тармотини тараккий эттиришга алох,ида эътибор каратилади2.

Маълумки, республикамизда кабул килинган, бир катор меъёрий-х,укукий х,уж-жатлар, жумладан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги «2011-2015 йилларда Узбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йуналишлари туFрисида»ги ПК-1442-сонли,

1 Узбекистоннинг йиллик статистик туплами 2008. -Т., 2009. -78-б.; Узбекистон саноати 201б. Узбекистон Республикаси Давлат статистик кумитасининг статистик туплами. - Т., 2016. -73-б.

2 Антонова З.Г., Лившиц В.И. Неоиндустриальная

модернизация в современной России. // Известия Томского политехнического университета, 2013, т. 323. № 6. -С. 34-39.

Вазирлар Мах,камасининг 2015 йил 29 апрел-даги «2015-2019 йиллар учун тайёр мах,су-лотлар, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чик,аришни мах,аллийлаштириш Дасту-рига тузатишлар киритиш тутрисида»ги 105-сон карорлари3 мазкур сох,анинг ривожла-нишида алох,ида ах,амият касб этди ва бунинг натижасида саноат мах,сулоти ишлаб чикаришда туб таркибий ва технологик узгариш-лар содир булди (1-расм).

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 4 мартдаги «2015-2019 йилларда таркибий кайта узгартириш, ишлаб чикаришни модернизация килиш ва дивер-сификациялашни таъминлаш чора-тадбир-лари дастури туFрисида»ги ПФ-4707-сонли фармони х,ам ушбу тармокнинг ривожлани-шида мух,им урин тутди.

Тах,лилларга кура, мазкур саноат тармо™ 2000 йилда республика саноат мах,сулотининг тармок таркибида 9,8 фоизни ташкил этган булса, 2014 йилга келиб мазкур курсаткич

3 Узбекистон Республикаси к,онун х,ужжатлари туплами. www.lex.uz.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

1-жадвал. Машинасозлик ва металлга ишлов бериш саноати тармоклари буйича ишлаб чикариш

х,ажмининг усиш суръатлари1 (2000 й. = 100)

Машинасозлик тармоклари 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Машинасозлик ва металлга ишлов бериш 8,2 м. 9,2 м. 10,5 м. 13,0 м. 14,9 м. 13,8 м.

Машинасозлик 9,2 м. 10,2 м. 11,6 м. 14,5 м. 16,4 м. 14,4 м.

Электротехника саноати 12,3 м. 16,1 м. 18,7 м. 22,7 м. 27,6 м. 29,3 м.

Дастгох,созлик ва асбобсозлик саноати 3,0 м. 3,7 м. 5,9 м. 4,1 м. 6,0 м. 9,4 м.

Приборсозлик 3,9 м. 5,2 м. 4,9 м. 3,8 м. 3,9 м. 4,1 м.

Кутарма транспорт машинасозлиги 4,4 м. 7,5 м. 11,7 м. 9,3 м. 11,4 м. 7,9 м.

Трактор ва кишлок хужалик машинасозлиги 2,3 м. 2,2 м. 2,3 м. 3,7 м. 3,5 м. 1,8 м.

Машина ва ускуналарни таъмирлаш 4,1 м. 4,9 м. 5,3 м. 5,3 м. 6,3 м. 6,7 м.

2-расм. Машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноати буйича ма^сулот ^ажмининг

усиш суръатлари2 (утган йилга нисбатан фоизда).

132,1

124,8 130,7 131,1 ^124,2 129,5 124,2

124,2 N 4118,0 112,8 113,9 / \ll4.7

108,8

89,7 | 92,2

135,0

115,0

95,0

2000 2О01 2002 2003 2004 2005 200Й 2007 200Я 2009 2010 2П11 2012 2013 2014 2015

19,2 фоизни ташкил этган х,олда ушбу давр орал^ида 9,4 фоизга усди. Шу уринда айтиб утиш жоизки, саноат тармокларида, хусусан, 2001-2014 йиллардаги усиш иктисодиётнинг умумий ривожланиш суръатларидан тезрок юз берди3. Айникса, автомобилсозлик, темир йул машинасозлиги, маиший электротехника каби бир катор машинасозлик тармокларида

1 Узбекистон саноати 2016. Узбекистон Респуб-ликаси Давлат статистика кумитасининг статистик туплами. - Т., 2016. -73-б.; Узбекистон саноати 2014. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг статистик туплами. - Т., 2014. -121-б.

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг расмий веб-сайти маълумотлари. www.stat.uz

3 Зиёев Т., Исроилова Ш. Таркибий узгаришлар - иктисодий усишнинг асосий йуналиши. // «Икти-содчи» газетаси, 2015, 3-4 сон (817-18). -6- б.

жадал усиш суръатлари кайд этилди х,амда 2000 йилга нисбатан машинасозлик ва металлга ишлов бериш саноати тармоклари буйича 1-жадвалдаги каби ишлаб чикариш х,ажмининг усиш суръатлари кузатилди.

Жадвалда келтирилган статистик маълу-мотларга кура, электротехника саноати х,амда машина ва ускуналарни таъмирлаш тармокларида 2000 йилга нисбатан баркарор усиш тенденцияси сакланиб колган булса, трактор ва кишлок хужалик машинасозлиги ишлаб чикариш х,ажмининг усиш суръати 2014 ва 2015 йилларда пасайиш характерига эга булиб, жумладан 2014 йилда олдинги йилга нисбатан 0,2 мартага ва 2015 йилда эса олдинги йилга нисбатан 1,7 мартага пасай-ган.

2-жадвал. Машинасозлик тармокда айрим мах,сулот турларининг ишлаб чикариш х.ажмлари1

Мах,сулот тури 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Автомобиллар (минг дона) 220,3 224,5 239,9 251,3 250,7 190,5

Автобуслар (дона) 1268,0 964,0 1100,0 1136,0 1217,0 754,0

Тракторлар (дона) 2807,0 1981,0 1792,0 2807,0 2196,0 1378,0

Автомобиллар учун

аккумуляторлар ва курFошинли аккумулятор батареялари (минг дона) 411,0 466,6 542,9 485,0 522,9 631,4

Марказдан кочма насослар (минг дона) 1,8 2,6 2,4 2,1 2,0 3,0

Компрессорлар (дона) 78,0 169,0 91,0 115,0 181,0 115,0

Fалла урувчи комбайнлар (дона) 170,0 207,0 148,0 202,0 201,0 231,0

Сеялкалар (дона) 611,0 810,0 1364,0 796,0 185,0 318,0

Ургичлар (дона) 301,0 168,0 201,0 152,0 166,0 112,0

Кондиционерлар(мингдона) 19,0 19,9 56,5 42,9 68,2 86,9

Совутгич ва музлатгичлар (дона) 18893,0 19140,0 25302,0 38870,0 89352,0 117108,0

Телевизорлар (минг дона) 62,9 74,4 101,4 138,8 241,7 337,6

Дазмоллар (минг дона) 10,6 12,0 17,8 16,0 6,0 8,7

Статистик маълумотларнинг курсатишича, машинасозлик ва металлни к,айта ишлаш саноатининг усиш суръатлари 2000-2015 йил-лар давомида нисбатан катта булган вариа-цияланиш характерига эга булди. Жумладан, мазкур тармокда энг юкори (132,1 фоиз) усиш суръати 2004 йилда кузатилган булса, энг куйи (89,7 фоиз) усиш суръати 2000 йилда кузатилди. Шунингдек, 2000-2015 йиллар давомида ушбу тармокда 2-расмдагидек усиш суръатлари намоён булди.

Бирок тах,лилларнинг курсатишича, мазкур тармокда усиш суръати 2014 йилда олдинги йилга нисбатан 9,5 фоизга х,амда 2015 йилга келиб мазкур курсаткич олдинги йилга нисбатан 22,5 фоизга пасайиш тенденциясини намоён этди.

Бугунги кунда республикамиз машинасозлик ва металлни кайта ишлаш саноати -машинасозлик, электротехника саноати, дастгох,созлик ва асбобсозлик саноати, анжомсозлик, кутарма транспорт машина-созлиги, трактор ва кишлок хужалик маши-насозлиги, машина ва ускуналарни таьмир-

1 Узбекистан саноати 2016. Узбекистан Респуб-ликаси Давлат статистика кумитасининг статистик туплами. - Т., 2016. -73-б.; Узбекистан саноати 2014. Узбекистан Республикаси Давлат статистика кумитасининг статистик туплами. - Т., 2014. -121-б.

лаш каби саноат тармокларидан ташкил топ-ган булиб, х,озирги кунга келиб мамлакати-мизда мазкур саноат тармоFига тегишли булган автомобиллар, автобуслар ва трак-торлар, автомобиллар учун аккумуляторлар ва кур^шинли аккумулятор батареялари, кучланиш трансформаторлари, марказдан кочма насослар, компрессорлар, автомобиль двигателлари, Fалла урувчи комбайнлар, сеялкалар, ургичлар, кондиционерлар, микротулкинли печлар, чангютгичлар, совут-гич ва музлатгичлар, кир ювиш машиналари, телевизорлар ва дазмоллар каби асосий тур-даги машинасозлик саноати мах,сулотлари ишлаб чикарилмокда (2-жадвал).

Жадвалда кайд этилган статистик маълу-мотларга кура, кейинги 3 йилда уй-рУзFор буюмлари ва жих,озлари, жумладан, телевизор, совутгич ва музлатгичлар х,амда кондиционерлар ишлаб чикариш х,ажми усган булса, республикамизда машинасозликнинг турли тармоклари, хусусан, кишлок хужалик машинасозлиги сезиларли даражада ривож-ланган булишига карамай, айрим кишлок хужалиги машинасозлиги мах,сулотлари, жумладан, тракторлар ишлаб чикариш х,ажми сезиларли даражада пасайган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 Муаллифлар х,исоб-китоби.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

3-жадвал. Машинасозлик тармокда айрим мах,сулот турларини ишлаб чикариш тузилмасида таркибий силжишлар1 (мутлак силжишлар пунктда, нисбий силжишлар фоизда)

Махсулот турлари Таркибий силжишлар

Мутлак Нисбий

20102012 20122014 20102015 20102012 20122014 20102015

Автомобиллар -5,17 -3,05 -15,56 82,39 87,38 47,04

Автобуслар -0,06 -0,01 -0,11 65,64 92,51 32,35

Тракторлар -0,19 0,00 -0,27 48,30 102,47 26,71

Автомобиллар учун аккумуляторлар ва куртошинли аккумулятор батареялари -0,03 -10,66 -9,00 99,94 80,54 83,58

Марказдан кочма насослар 0,00 -0,07 -0,02 100,88 69,68 90,67

Компрессорлар 0,00 0,01 0,00 88,27 166,32 80,21

Fалла урувчи комбайнлар -0,01 0,00 -0,01 65,87 113,57 73,92

Сеялкалар 0,06 -0,12 -0,06 168,91 11,34 28,31

Ургичлар -0,02 -0,01 -0,03 50,52 69,06 20,24

Кондиционерлар 3,17 0,05 3,77 224,99 100,94 248,82

Совутгич ва музлатгичлар 0,03 4,99 5,98 101,33 295,30 337,21

Телевизорлар 1,84 10,16 16,11 121,97 199,32 291,99

Дазмоллар 0,38 -1,29 -0,78 127,05 28,19 44,65

Бугунги кунда республикамизнинг йирик машинасозлик марказларига Тошкент, Самарканд, Андижон, Наманган, Навоий вилоятла-рини киритадиган булсак, кишлок хужалик машинасозлиги заводлари жойлашган йирик худудларга Тошкент ва Чирчик шахарларини киритиш мумкин.

Машинасозлик тармоти ишлаб чикаришида таркибий узгаришлар йуналишини аниклаш мухим иктисодий масала булиб, бу келажакда мазкур тармокда кандай махсулотларга талаб мавжудлигини аниклаш имкониятини беради. Машинасозлик тармoFи ишлаб чикариш тузилмасига бахо беришда шу тузилмадаги тармоклар саноат махсулоти улушининг шаклланиш конуниятини аниклаш мухим иктисодий ахамият касб этади. Шунингдек, мазкур саноат тармоклари уртасидаги макбул мутаносибликни шакллантириш тармокда таркибий сиёсат олиб боришнинг асосий шарти хисобланади.

Тахлилларнинг курсатишича, машинасозлик тармоти ишлаб чикариш тузилмасидаги силжишларни микдорий бахолаш натижа-лари тармокда туб таркибий узгаришлар содир булганлигини курсатади (3-жадвал).

Айтиш жоизки, машинасозлик махсулот-лари ишлаб чикариш тузилмасидаги силжиш-ларнинг мутлак кушимча узгариши тузилма маълум унсурининг тегишли даврларга нис-батан неча пунктга узгаришини ифодаласа, тузилмавий силжишларнинг нисбий курсат-кичи эса тузилма маълум унсурининг тегишли даврларда узгариш суръатини узида ифода этади. Шунингдек, улушларнинг мутлак кушимча узгариши улушлар узгаришининг кулами, улушларнинг узгариш суръати эса улушлар узгаришининг жадаллигини ифода-лайди. Улушларнинг олдинги даврга нисбатан узгаришини аниклаш тузилмавий силжишларнинг жадаллиги, улушларнинг базис даврга нисбатан узгаришини аниклаш эса уларнинг илгарилаш даражасини бахолаш имкониятини беради.

Бирок машинасозлик махсулотлари ишлаб чикариш тузилмасидаги алохида махсулот-ларни тавсифловчи улушларнинг «мутлак» ёки «нисбий» узгаришлари машинасозлик махсулотлари ишлаб чикариш таркибидаги улушларининг умумий узгаришини яхлит холда бахолаш имкониятини бермайди. Шу сабабли, машинасозлик махсулотлари ишлаб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

8 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ ч_/

4-жадвал. Рябцев индекси буйича тузилмавий узгаришлар меъёрини бах,олаш шкаласи1

Коэффициент кийматларининг интервали Тузилмавий узгаришлар меъёрининг тавсифи

0,030 гача Ухшаш тузилма

0,031-0,070 Жуда паст даражадаги тафовут

0,071-0,150 Паст даражадаги тафовут

0,151-0,300 Ах,амиятли даражадаги тафовут

0,301-0,500 Сезиларли даражадаги тафовут

0,501-0,700 Жуда сезиларли даражадаги тафовут

0,701-0,900 Тескари тузилма

0,901 ва ундан юкори Тула тескари тузилма

3-расм. Машинасозлик мах,сулотлари ишлаб чик,ариш тузилмасидаги умумий силжишлар

динамикаси, Рябцев индекси2 (пункт).

чикариш тузилмасидаги умумии силжиш-ларни бах,олаш учун В.М.Рябцевнинг куйидаги тузилмавиИ силжишлар индексидан фойда-ланиш максадга мувофик булиб х,исоб-ланади3:

1 Рябцева В.М., Чудилина Д. Региональная статистика. - М., «МНД», 2001. -С. 153.

2 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллифлар х,исоб-китоби.

3 Рябцев В.М. Критериальные подходы к оценке меры различий структуры региональной экономики по формам собственности. // Материалы Всероссийского научного семинара «Реализация и эффективность новых форм экономических отношений». - Самара, 1996. -С. 13.

Мазкур индекс 0</д<1 ораликда узгариб туради х,амда ушбу индекснинг 1 сонига якинрок жойлашуви тузилмада таркибий узгаришларнинг юкорилигидан далолат беради ва аксинча.

Олинган натижаларни талкин килиш учун Рябцев индекси буйича тузилмавий узгаришлар меъёрини бах,олаш шкаласидан фойдаланиш максадга мувофик булиб, у 4-жадвалда уз ифодасини топган.

Рябцев индекси буйича олинган натижа-лар куйидаги графикда уз ифодасини топган булиб, унга кура 2010-2012 йилларда машинасозлик мах,сулотлари ишлаб чикариш тузилмасидаги умумий силжишлар 0,05 пун-ктни, 2012-2014 йилларда 0,14 пунктни х,амда 2010-2015 йилларда эса 0,22 пунктни ташкил этди (3-расм).

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

ИКТИСОДИЕТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 9 --/

4-расм. Саноат тармо^лари буйича асосий капиталга инвестициялар ва чет эл инвестициялари ^амда кредитлари тузилмасида машинасозликнинг улуши (жамига нисбатан фоизда)1.

Рябцев индекси машинасозлик махсулот-лари ишлаб чик,ариш тузилмасидаги силжиш-ларнинг туплам тузилмаси максимал узга-риши мумкин булган холатга нисбатан к,анчага узгарганлигини курсатади. Агар ушбу умумлаштирувчи индексни назарий жихатдан 0 ва 1 к,ийматлар оралиFида узгаришини ино-батга оладиган булсак, у холда тахлил килинаётган даврларда машинасозлик мах,-сулотлари ишлаб чикариш тузилмасидаги умумий силжишлар хакида маълум бир хуло-сага келиш кийин эмас. Жумладан, таккос-ланаётган таркибий силжишлар орасидаги фарк канчалик кичик булса, Рябцев индек-сининг киймати нолга якин ва аксинча, фарк канчалик катта булса, шунчалик бирга якин булади.

Машинасозлик тармоFидаги таркибий узгаришлар тармокнинг баркарор усиши, миллий иктисодиётнинг инновацион ривож-ланиши, иктисодиёт тармоклари ишлаб чикаришини юкори технологиялар асосида ташкил этиш ва бунинг пировардида ахоли

1 Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тахлилий бюллетень. 2015 йил январь-декабрь. - Т., 2016. -16-18-б.

даромадлари ошиб, улар турмушининг янада яхшиланишига олиб келади.

Машинасозлик тармоfининг баркарор ва мутаносиб ривожланиши хамда унинг сама-рали таркибий тузилмага эга булиши куп жихатдан мамлакатдаги инвестиция фаолия-тига бевосита боFлик булади. Шунга кура, инвестиция фаолияти машинасозлик тармоfи ривожланишининг мухим манбаи хисоб-ланади. Инвестиция фаолияти асосидаги кен-гайтирилган такрор ишлаб чикариш фан-техника тараккиётининг усиш суръатлари ва куламига фаол таъсир курсатади, ишчи кучи бандлигини таъминлашга шарт-шароит яра-тади. Шу билан бирга мазкур фаолият тармокдаги таркибий узгаришлар, диверсификация жараёнлари,тармок корхоналари-нинг худудлар буйича самарали ва окилона жойлаштирилиши хамда ривожланишига ахамиятли таъсир курсатади.

Тахлилларга кура, кейинги 3 йилликда, жумладан, 2013 йилда иктисодиёт тармоклари буйича асосий капиталга инвестициялар тузилмасида жамига нисбатан машинасозликнинг улуши 3,0 фоиз (832,4 млрд сум), 2014 йилда 1,9 фоиз (660,0 млрд сум) ва 2015 йилда 2,4 фоиз (993,4 млрд сум)ни ташкил

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

5-расм. Машинасозлик тармогида асосий капиталга киритилган 1 сумлик инвестицияга

тугри келадиган ма^сулот миедори (сум)1.

этган булса, 2013 йилда иктисодиёт тармок-лари буйича чет эл инвестициялари тузил-масида машинасозликнинг улуши 1,4 фоизни, 2014 йилда 1,0 фоизни х,амда 2015 йилда 1,2 фоизни ташкил этди2.

Саноат тармоклари буйича асосий капиталга инвестициялар ва чет эл инвестициялари х,амда кредитлари тузилмасида машинасозликнинг улуши жамига нисбатан 4-расмдаги каби тенденцияни ифода этди.

Шунингдек, 2013 йилда асосий капиталга инвестицияларнинг технологик тузилмасида машина ва ускуналарнинг улуши 36,5 фоизни, 2014 йилда 32,0 фоизни х,амда 2015 йилда 34,3 фоизни ташкил этган х,олда ижобий тенденцияни ифода этди.

Таъкидланганидек, машинасозлик тармо-Fида таркибий узгаришлар ва ундаги устувор сох,аларнинг ривожланиши мазкур тармокка йуналтирилаётган капитал куйилмалар мик-дорига бевосита боFликдир. Шунинг учун ички ва ташки инвестицияларни машинасозлик тармоFи ишлаб чикаришига жалб килишни купайтириш ва жалб килинаётган инвестициялардан самарали фойдаланиш максадга мувофик булиб, куйидаги курсаткич-

1 Муаллифлар х,исоб-китоби.

2 Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тах,лилий бюллетень. 2015 йил январь-декабрь. - Т., 2016. -16-18-б.

лар машинасозлик тармоFида жалб килинаётган инвестициялардан кай даражда самарали фойдаланилаётганликдан далолат беради:

• тармокка жалб килинган 1 сумлик инвестицияларга туFри келадиган машинасозлик тармоFида ишлаб чикарилган мах,сулот х,ажми;

• машинасозлик тармоFига жалб килинган инвестицияларнинг йиллик усиш суръати;

• саноатга жалб килинган инвестицияларнинг умумий х,ажмида машинасозлик тармо-Fига жалб килинган инвестицияларнинг х,иссаси;

• машинасозлик тармоFига жалб килинган инвестициялар х,исобига яратилган иш урин-лари сони.

5-расмда машинасозлик тармоFида асосий капиталга киритилган 1 сумлик инвестицияга туFри келадиган мах,сулот кайтими уз ифо-дасини топган.

Тах,лилларга кура, машинасозлик тармо-Fида асосий капиталга киритилган 1 сумлик инвестицияларга туFри келаётган ишлаб чикарилган мах,сулот х,ажми 2013 йилда 14,5 сумни, 2014 йилда 21,9 сумни х,амда 2015 йилда 13,24 сумни ташкил этди. Тадкикотларга кура, 1 сумлик инвестицияга туFри келадиган тармокдаги ялпи мах,сулот кийматининг паса-йиши тегишли йилларда мазкур тармок

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 8

мах,сулотлари усиш суръатини инвестиция-ларнинг усиш суръатидан паст булганлиги билан изох.ланади1.

Бугунги кунда машинасозлик тармотини инвестициялаш борасида х,ам бир катор муаммолар мавжуд булиб, унга кура мазкур тармокнинг ЯИМдаги улуши уртача 8,5 фоизни ташкил этса-да, бирок иктисодиёт тармоклари буйича асосий капиталга инвес-тициялар таркибида мазкур тармокнинг улуши атиги 2,4 фоизни, чет эл инвестиция-ларининг тузилмасида эса 1,2 фоизни ташкил этади. Тах,лиллар шуни курсатадики, машинасозлик ва металлга ишлов бериш тармотида асосий капиталга киритилган инвестициялар х,ажми айрим йилларда нобаркарор тенден-цияга эга булиб, жумладан, 2002-2004 йиллар х,амда 2013-2014 йиллар давомида мазкур динамикада пасайиш тенденцияси куза-тилди2.

Шуни алох,ида таъкидлаш лозимки, тармок,-даги саноат мах,сулотлари ишлаб чикариш-нинг усиш суръати билан сох,ага жалб кили-наётган инвестицияларнинг усиш суръати уртасида номутаносибликнинг юзага кели-шига йул куймаслик лозим. Тармокка жалб килинаётган инвестициялар самарадорли-гини ошириш максадида биринчи навбатда тармокнинг умумиктисодий ривожланиши ва самарадорлигини яхшилаш, бунинг учун тармокка киритилаётган инвестицияларни куйидаги истикболли йуналишларга жалб этиш максадга мувофикдир:

• машинасозлик таълим йуналишлари мавжуд булган олий укув юртлари х,узурида машинасозликка ихтисослашган технопарк-ларни ташкил этиш;

• фан-техника ситими юкори булган машинасозлик тармоклари, жумладан, электротехника саноати, биотехнология, нанотех-нология, дастгох,созлик ва асбобсозлик тар-

1 Махмудова Г.Н. Аграр сох,ани инвестициялаш самарадорлигини ошириш йуналишлари. // Иктисод фанлари номзоди илм. дар. олиш учун дисс. автореферата - Т., 2010. -11-б.

2 Узбекистан саноати. Узбекистан Республи-каси Давлат статистика кумитасининг 2002, 2003, 2008, 2014 ва 2016 йиллардаги расмий статистик тупламлари.

моклари ишлаб чикаришини хорижий инвестициялар х,исобига кенгайтириш ва ривож-лантириш;

• машинасозлик тармотидаги инновацион ишланмаларни молиявий куллаб-кувватлаш тизимини кучайтириш ва янги технология-ларни тармок ишлаб чикаришига кенг жорий этиш учун кулай шарт-шароитлар яратиш;

• хорижий инвестицияларни, биринчи навбатда, энергия ва ресурс тежовчи техно-логияларни ишлаб чикарувчи машинасозлик тармокларини кенгайтиришга йуналтириш ва бу борада нисбий устунликлар бериш;

• машинасозлик тармотининг инвести-цион жозибадорлигини ошириш ва тармок-даги инвестицион лойих,аларни молиялаш-тиришни кенгайтириш;

• машинасозлик тармоти учун юкори малакали кадрлар тайёрлаш ишларига хорижий инвестиция ва грант маблатларини кенг жалб этиш.

Хулоса килиб айтганда, машинасозлик тармоти мамлакатимизда истикболли саноат тармоти сифатида фан-техника ютукларини узида мужассам этувчи ва ишлаб чикариш тармокларини юкори технологиялар билан таъминлаб турувчи саноат тармоти х,исоб-ланади. Шу туфайли ушбу тармокка икти-содиётни технологик кайта куроллантириш, ишлаб чикариш тармокларини диверсифи-кациялаш ва модернизациялаш, иктисодиёт тармок,ларидаги мех,нат унумдорлиги ва мам-лакатнинг илмий салох,иятини ошириш каби х,озирги замоннинг энг долзарб булган вази-фалари юклатилади. Мазкур тармокдаги тар-кибий узгаришларни бах,олаш, фан-техника ситими юкори булган мах,сулотлар ишлаб чикаришни кенгайтиришга хизмат килади ва мазкур вазифа тармокка фаол равишда инвестицияларни жалб этиш х,амда улардан самарали фойдаланиш оркалигина ечи-лади.

Адабиётлар руйхати:

1. Шодмонов Ш.Ш., Fофуров У.В. Иктисодиёт назарияси. - Т.: «Iqtisod-moNya», 2010.-184-185-б.

2. Нуреев Р. Модернизация экономики: концепции и средства. №1р: //www.soob.

3. Антонова З.Г., Лившиц В.И. Неоиндустриальная модернизация в современной России. // Известия Томского политехнического университета, 2013, т. 323, № 6. -С. 34-39.

4. Узбекистоннинг йиллик статистик туплами 2008. - Т., 2009.

5. Узбекистон саноати 2016. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг статистик туплами. - Т., 2016. -73-б.

6. Зиёев Т., Исроилова Ш. Таркибий узгаришлар - иктисодий усишнинг асосий йуналиши. // «Иктисодчи» газетаси, ТДИУ, 2015, 3-4 сон, март-апрель. -6-б.

7. Узбекистон саноати 2014. Узбекистон Республикаси Давлат статистик кумитасининг статистик туплами. - Т, 2014. -121-б.

8. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг расмий веб-сайти маълумотлари. www.stat.uz

9. Рябцев В.М. Критериальные подходы к оценке меры различий структуры региональной экономики по формам собственности. // Материалы Всероссийского научного семинара «Реализация и эффективность новых форм экономических отношений». - Самара, 1996. -С. 13.

10. Рябцева В.М., Чудилина Д. Региональная статистика. - М.: «МНД», 2001. -С. 153.

11. Узбекистон иктисодиёти. Ахборот-тах,лилий бюллетень. 2015 йил январь-декабрь. - Т., 2016. -16-18-б.

12. Махмудова Г.Н. Аграр сох,ани инвестициялаш самарадорлигини ошириш йуналишлари. // И. ф. н. илм. дар. олиш учун дисс. автореферати. - Т., 2010. -11-б.

13. Узбекистон саноати. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 2002, 2003, 2008, 2014 ва 2016 йиллардаги расмий статистик тупламлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.