Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ'

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
11
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Давлат / Фуқаролик жамияти / «Тангри суди» / саркотиб / уламо / Зардушт / State / Civil Society / "Court of God" / sarcophagus / scholar / Zoroaster

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Рустамова Н.Б.

Мақолада Ўрта Осиёда фуқаролик жамиятининг тарихий илдизлари ҳақида сўз боради. Авесто ва фуқаролик жамияти, исломда давлат ва ҳуқуқ тушунчалари, “Темур тузуклари”да давлат бошқарувининг ўзига хос хусусиятлари каби масалаларга алоҳида урғу берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL ROOTS OF CIVIL SOCIETY IN CENTRAL ASIA

The article discusses the historical roots of civil society in Central Asia. Special emphasis is placed on issues such as the Avesta and civil society, the concepts of state and law in Islam, the peculiarities of public administration in "Temur's Statutes".

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИНГ ТАРИХИЙ ИЛДИЗЛАРИ»

УДК 37.02

Рустамова Н.Б.

Бухоро академик лицейи уцитувчиси Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги

МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ФУЦАРОЛИК ЖАМИЯТИНИНГ ТАРИХИЙ

ИЛДИЗЛАРИ

Аннотация: Мацолада Урта Осиёда фуцаролик жамиятининг тарихий илдизлари уацида суз боради. Авесто ва фуцаролик жамияти, исломда давлат ваууцуц тушунчалари, "Темур тузуклари"да давлат бошцарувинингузигахос хусусиятлари каби масалаларга алоуида ургу берилган.

Калит сузлар: Давлат, Фуцаролик жамияти, «Тангри суди», саркотиб, уламо, Зардушт.

Rustamova N.B. teacher of Bukhara academic lyceum Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan

HISTORICAL ROOTS OF CIVIL SOCIETY IN CENTRAL ASIA

Annotation: The article discusses the historical roots of civil society in Central Asia. Special emphasis is placed on issues such as the Avesta and civil society, the concepts of state and law in Islam, the peculiarities of public administration in "Temur's Statutes".

Key words: State, Civil Society, "Court of God", sarcophagus, scholar, Zoroaster.

Фукаролик жамиятига доир илк карашлар узок вакт яшаб келди. Шахс эркинлиги FOясини тинмай тарFиб килган Ж.Локк, И.Кант сингари файласуфлар хамфукаролик жамияти деганда, аввало, «давлат»ни тушунишга мойил булдилар. Аммо бора-бора фукаролик жамияти билан мутлак давлат махкамалари (институтлари) уртасидаги тафовут кузга якколрок ташланаверди. Т.Гоббс. Ш.Л.Монтеске каби олимлар химоя килган индивидуализм концепсияси эса кун тартибига жамият фукароси булган шахс эркинлиги масаласини куйди. Европада фукаролик жамияти туFрисидаги дастлабки FOялар XVII аср урталарида Томас Гоббснинг «Табиий ва сиёсий конунлар унсурлари», «Фукаро хакида», шунингек, бошка давлат ва хокимият хакидаги асариарларида уз ифодасини топганидан кейин пайдо булди. Шу даврдан бошлаб фукаролик жамияти долзарб ижлимоий-сиёсий тасаввур ва тушунча сифатида такомиллашиб бормокда. Шубхасиз, фукаролик жамияти ва давлат муносабатиарини жуда мукаммал ишлаб чиккан мутафаккирлардан кузга куринарлиси Гегелдир. Унинг карашича,

"Мировая наука" №2(47) 2021 science-j.com

фукаролик жамияти фаолияти конун билан бошкариладиган шахслар, синфлар, гурухлар ва бошка институтларнинг мажмуаси хисобланиб, бу мажмуа т^ридан-т^ри сиёсий давлат бошкарувига боFлик эмас. Шунингдек, Гегел бу хакда куйидагича фикрни билдиради: «Фукаролик жамиятининг табиати шундайки, унда хар бир алохида инсоннинг хукуки давлатнинг шахсий хукукига айланишга улгурган булиб, унда давлат узининг зиммасига менинг хукукларимни худди узининг хукукларидек химоя килиш ва карор топтириш мужбуриятини олади». Бу FOя ХХ асрнинг 80-йилларида авж олган демократиялаштириш жараёнлари натижасида алохида мазмун касб этди ва у тоталитар давлатларга карама-карши булган ижтимоий андоза сифатида талкин килина бошланди.

Тарихий нуктаи назардан ёндашадиган булсак фукаролик жамиятининг мохияти ва шаклланишига мос келувчи айрим FOялар эзгу суз, эзгу фикр ва эзгу амал коидаларига асосланган кадимий мукаддас бойлигимиз «Авесто»да кузга ташланади. Бу буюк китобда инсоният тараккиётида эзгулик билан ёвузлик, адолат билан зулм, гузаллик билан жирканчлик уртасидаги муросасиз кураш ифодаланади, «Авесто»да ифодаланган яхшилик ва ёмонлик уртасидаги кураш жараёнида хар бир инсонга уз урнини топишга ёрдам беради. Инсон хаётий фаолияти 3 та омилга асосланиши керак. «эзгу суз, эзгу фикр, эзгу амал». Маълумки, фукаролик жамияти FOяси инсоният цивилизасиясининг илк боскичлариданок «идеал давлат». „Идеал шох" тушунчалари негизида мохиятан шакллана бошлаган. Гоя уз кейинчалик, яъни милоддан аввалги VII-VI асрларда «Авесто» китобининг мазмун даражасида муайян тизимий яхлитлик касб этган.

Фукаролик жамиятининг биринчи хусусияти - одамларнинг жамиятдаги ижтимоий фаоллиги хисобланади. «Авесто»да тасвирланган жамият ахли турт табакага кохинлар, харбий йулбошчилар, чорвадорлар ва хунармандларга булинади. «Авесто»да мехнат килиб моддий бойликлар яратиб ташландик ерларга ишлов бериб, суFориб, обод килган, сут, гушт-ёF, дон етиштириб жамият фаровонлигини таъминлаган дехконлар, чорвадорлар, овчилар, косиб-хунармандлар улуFланиб шундай дейилган, „илохий конунга буйсунадиган яхши киши якин одамга мехрибон булиш, мухтожлик ва хавф -хатар остида колганда кумаклашишга шайлик, кишилар бахти саодати учун ёвузликка карши фаол курашга тайёр булиши, хамма билан ахил тотувликда, биродарликда яшашга интилишда намоён булади.

Инсоният фикран хам хаётан хам хасадгуй булмаслиги лозим. Яхши ниятли киши хеч качон дарFазаб булмайди, чунки жохиллик холатида у яхши ниятни йукотади бурч ва адолатни унутиб ножуя харакатлар килади. Шу боис Яхшилик таълимни ва садокатини амалга ошириб, Яхши хокимлар хукм юритаверсинлар одамларга ва уларнинг авлодларига бахт-саодат келтирадиган адолатли конунларни амалга оширсинлар" (Ясна 48.)

Фукаролик жамиятининг иккинчи асосий хусусияти - инсон хукукларини устиворилиги хисобланади.

Мировая наука" №2(47) 2021

science-j.com ^Кц

«Aвесто» дa суд Ba суд ишлaрини куриш мaсaлaлaригa кaттa эътибор берилган. Олий судя вaзифaсини оксоколлaр кенгашининг мyтaбaр улaмоси -кохинлaр бaжaргaн. Суд жaрaёни мaълум мaросимдa aсосaн дуолaр укиш шaклидa aйтилиши билaн yткaзиигaн. Мaнбaлaрдa «Aвесто» жaмиятидa «Тaнгри суди» борлиги хaкидa мaълумот берилган.

Фу^ролик жaмиятининг учuнчu хусусuяmu - кишилaрнинг хусусий мулккa эгa булиши хисоблaнaди. «Aвесто»дaги мулкий муносaбaтлaр эркин жaмоa aъзолaрининг кyчмaс Ba Урнидaн кУзFaтиб бyлaдигaн мол-мулклaри бyлгaнлигидaн дaлолaт берaди.

Фу^ролик жaмиятининг mypmurnu хусусuяmu - фукaролaрнинг дaвлaт Ba жaмият бошкaрувидa фaол иштирок этиши хисоблaнaди.

«Aвесто»дa Хорaзм, СуFд, Мaрв, Бaлх, Нисоя, Х,ирот, Пaрфия, Пaркaнa, Шош (Чоч) кaби Олий тaнгри ярaтгaн 16 тa (дaвлaт) улганинг худудий -мaъмурий Ba сиёсий бош^рув тизими хaкидa мaлумот берилaди. Дaвлaтни шох -„кэби" бир ^4a оилaлaрнинг бириaшмaси - „нмaнa", уй, оилa жaмоaси -„дитт", кaттa оилa жaмоaси - „нмa" ёки „нaпaтa", уруF жaмоaси бошлиFи (вис), rarra кишлок aхолиси - „виспaтa", кaбилa бошлиFи - „зaнпупaти", вилоят хокими Ba кaбилaнинг хaрбий кумондони - „дахию сaстaр", уруF Ba кaбилaлaр жaмоaси томонидaн сaйлaб кУйилгaн Оксоколлaр Kенгaши -„aрзaнaпaтиз" ёки „хaнжaмонa", Хaлк Мaжлиси - „въяхa" иштирокидa сиёсий-хукукий тaмойиллaр aсосидa бошкaргaн. Kyринaдики, жaмоa aхлининг aсосий кисми дaвлaт бошкaрувидa фaол кaтнaшгaн.

Ислом тaълимоти aсосидa ишлaб чикилгaн aдолaтли фу^ролик жaмияти Ba бaрчa инсонлaр тенг хукукли булиб яшaши тyFрисидaги FOялaр сaлкaм 14 aсрдaн бери узининг хaётийлигини исботлaб келмокдa жумлaдaн, Куръони Kaримнинг „Бaкaрa" сурaсидa Оллох томонидaн фaриштaлaргa хитоб этилгaн: Мен (одaмни) ер юзидa хaлифa килиб ярaтмокчимaн" дейилaди. Оллох инсонни ер юзидa узининг вaколaтли нaмоёндaси сифaтидa ярaтиб, унгa дунёни ободонлaштириш, aдолaтли жaмият куриб тинч тотув хaёт кечириш вaзифaсини топширгaн. Шунингдек бу сурaдa инсоннинг шону-мaкомини янaдa кyтaриб „биз одaм болaлaрини aзиз Ba мукaррaм килдик" дсб тaъкидлaнaди. Куръони кaримдa бaрчa инсонлaр улaрнинг ижтимоий мaвкеи, дини, миллaти, тили Ba иркидaн кaтъий нaзaр тенг хукукли Ba бaрaвaрликлaри зикр этилгaн «Эй одaмлaр, дaрхaкикaт, биз сизлaрни бир эргаку бир aёлдaн ярaтдик хaмдa бир-бирингиз билaн топишиб дустлик Ba биродaрликдa яшaшингиз учун сизлaрни турли тумaн кaбилa Ba элaтлaр килиб куйдик». Шу йyсиндa инсонлaрнинг тенг хукукли булиб бир-биридaн устун эмaслиги хaзрaти Мухaммaд пaЙFaмбaр хaдислaридa хaм тaъкидлaб yтилгaн. Шaрк мутaфaккири Aбу Нaср Форобий илк б0р фозил жaмоaни вужудгa келтиришгa доир уз илмий излaнишлaри билaн фукaролик жaмияти нaзaриясининг шaкллaнишигa кaттa хиссa кушди. Aлломa «Фозил шaхaр одaмлaри кaрaшлaри» aсaридa жaмиятнинг келиб чикиши хaкидa шундaй ёзaди: «Хдр бир инсон уз тaбиaти билaн шундaй тузилганки, у яшaш Ba олий дaрaжaдaги

"Мировая наука" №2(47) 2G21 science-j.com

етукликка эришмок учун куп нарсаларга кулга кирита олмайди, уларга эга булиш учун кишилик жамоасига эхтиёж туFилади, шу сабабли яшаш учун зарур булган, кишиларни бир-бирига етказиб берувчи ва узаро ёрдамлашувчи куп кишиларнинг бирлашуви оркалигина одам уз табиати буйича интилган етукликка эришуви мумкин. Шунинг учун инсон купайди ва ернинг ахоли яшайдиган кисмига урнашди, натижада инсон жамоаси вужудга келди».

Амир Темур салтанатида 2 турдаги суд тизими мухим урин тутган. Бири «раият козилиги» деб аталиб у фукароиарнинг хужалик ва маиший турмуш тарзига оид ишларни тартибга солган. Иккинчиси «шариат ишлари козилиги» деб номланган булиб уни шайхул ислом бошкарган. Бу диний ишларнинг туFри бажарилиши ва фукароларнинг унга доир мурожаатларини тартибга солган. Амир Темур давлатидаги 2 суд тизими шаклан бизнинг икки тузилмада булиниб фаолият курсатаётган бугунги суд тизимидаги фукаролик ишлари ва жамият ишлари судига ухшаб кетади.

Амир Темурнинг «Темур тузуклари» асарида фукаролик жамиятининг уз даврига хос асослари баён килинади. Амир Темур давлатининг курилмасини фукароларнинг 12 табакаси ташкил килган ва хар бир табака кишилари уз касб-хунар мавкеи хамда вазифаларга эга булган.

1. Саййидлар, уламо, машойихлар фозил кишилар; 2. Ишбилармон донишманд одамлар; 3. Таркидунё килган кишилар; 4. Аёнлар, амирлар, мингбошилар, яъни харбий кишилар; 5. Сипох ва раият; 6. Махсус ишончли кишилар; 7. Вазирлар, саркотиблар; 8. Хркимлар, табиблар, мунажжимлар, мухандислар; 9. Тафсир ва хадис олимлари; 10. Ахли хунар ва санъатчилар; 11. Суфийлар; 12. Савдогар ва сайёхлар ташкил этган. Давлатнинг такдирини эса уч нарса: подшо, хазина ва аскар хал килади. „Темур тузуклари" асарида хам инсон унинг кадр кимматини жойига куйиш FOяси туради.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Авесто. Т. "Шарк", 2001 йил.

2. Куръони Карим. Т. "Чулпон", 1993 йил.

3. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. Т. Адабиёт ва санъат. 1993.

4. Темур тузуклари. Т. Адабиёт ва санъат. 1994 йил.

"Мировая наука" №2(47) 2021

science-j.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.