Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ'

ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
14
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖАМИЯТ / ШАХИС / МАДАНИЯТ / СТРАТЕГИЯ / қОНУН / АВЕСТО / ИСЛОМ ДИНИ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Юсупов Р.М., Юсупова У.К.

Мақолада, тарихий тараққиёт даврлардаги меъёрий конунларни давлат тараққиётига қаратилгани, ўз даврининг буюк қомусий олимларни қарашлари ва уларнинг буюк асарларида жаммият тараққиёти ривожи ёритилганлиги алохида ўрин эгаллайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RULE OF LAW IN HISTORICAL DEVELOPMENT

In the article, historical development focuses on the development of the state of the normative fields of the periods, views of the great encyclopedic scholars of his time and their great works, the development of the Jam takes place in Allah.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТДА ҚОНУН УСТУВОРЛИГИ»

УДК: 32.09.34

Юсупов Р.М., тарих фанлари номзоди

доцент

Андижон цишлоц хужалиги ва агротехналогиялар институти

Узбекистан, Андижон Юсупова У.К. халц таълими аълочиси Избоскан туман Халц таълими булими 38- умумий урта таълиммактаби тарих фани уцитувчиси

Узбекистон, Андижон

ТАРИХИЙ ТАРАВДИЁТДА ЦОНУН УСТУВОРЛИГИ

Аннотация. Мацолада, тарихий тарацциёт даврлардаги меъёрий конунларни давлат тарацциётига царатилгани, уз даврининг буюк цомусий олимларни царашлари вауларнинг буюк асарларида жаммият тарацциёти ривожи ёритилганлиги алохида урин эгаллайди.

Калит сузлари: жамият, шахис, маданият, стратегия, цонун, Авесто, ислом дини.

Yusupov R.M., candidate of historical sciences

associate professor Andijan Institute of Agriculture and agrotechnologies

Uzbekistan, Andijan Yusupova U.K. school teacher 38 - general secondary Uzbekistan, Andijan

RULE OF LAW IN HISTORICAL DEVELOPMENT

Annotation. In the article, historical development focuses on the development of the state of the normative fields of the periods, views of the great encyclopedic scholars of his time and their great works, the development of the Jam takes place in Allah.

Keywords: society, personality, culture, strategy, law, Avast, Islam religion.

Жамият моддий дунёнинг таркибий кисми булиб, кишилар хаётий фаолиятларининг мажмуидир. Шунингдек, кишилик жамияти тарихий тараккиётнинг муайян боскичда жамиятни вужудга келтирган ва уз конуниятларини яратган, конунлари доирасида эхтиёжларини таъминлаган.

Маълумки 6у борaдa Фукаролик жaмиятининг шaкллaниши Ba ривожлaнишдa Узбекистон Респyбликaси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш бyйичa харакатлар стратегияси тyFрисидa"ги Фармонида (7 феврал 2017 йил) мамлакатимизда ижтимоий-сиёсий хаётни, давлат ва жамият курилишининг барча сохаларини демократлаштириш ва либераллаштириш, инсон хукук ва эркинликларини химоя килиш, фукаролик жамиятини шакллантиришда ахоли иштирокини таъминлашнинг асосий йyнaлишлaри асосида ишлаб чикилган.

Биринчидан, давлат ва жамият курилиш тизимини такомиллаштириш, мамлакатни модернизациялаш ва демократик ислохотларни чукурлаштиришда Олий мажлис ва сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш, давлат бошкаруви тизимини ислох килиш, жамоатчилик назорати институтини кучайтириш.

Иккинчидан, конун устуворлигини таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада ислох килиш, суд xокимиятининг чинакам мустакиллигига эришиш, судларни мавкейини ошириш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини ишончли xимоя килинишини кафолатллаш.

Учинчидан, иктисодиётни ривожлантириш ва либераллаштириш. Макроиктисодий баркарорлик ва иктисодиётимизда юкори Усиш суратларни саклаб колиш. Иктисодиётнинг ракобатбардошлигини ошириш, унинг етакчи соxaлaрни модернизация ва фаол диверсификация килиш, Хусусий мулк ва тадбиркорликни янада ривожлантириш, ^ишлок xyжaлигидa таркибий yзгaришлaрни амалга ошириш.Туризим соxaсини ривожлантириш.

Тyртинчидaн, ижтимоий соxaни ривожлантириш. Myxaндислик-комуникация инфротузилмаси ва ахолига кулай уй-жой курилишини ривожлантиш. Ижтимоий инфраструктурани ривожлантириш. Ижтимоий таъминот ва соFликни саклаш тизимларини такомиллаштириш. Таълим ва фан соxaсини ривожантириш. Ёшлага доир давлат сиёсатини такомиллаштириш.

Бешинчидан, xaвфсизлик, миллатлараро тотувлик ва диний бaFрикенгликни таъминлаш хамда чукур yйлaнгaн, yзaро манфаатли ва амалий ташки сиёсат. Хавфсизлик, диний бaFрикенглик ва миллатлараро тотувликни таъминлаш. Пyxтa yйлaнгaн, yзaро манфаатли ва конистркутив ташки сиёсатни амалга ошириш[1.7-11].

Бу харакатлар стратегиясининг ишлаб чикилиши ва xaётгa тадбик этилиши, yзбек xaлкнинг давлатчилк тараккиётининг конунчилиги даражасини ифодалайди. ^онунчиликнинг манбаларини, комусий олимлар томонидан батафсил yргaнилгaнлиги, фукароларнинг xyкyкий онгини янада юксалтириб, халк xокимиятчилигини бойитиб борган.

Абу Наср Форобий "Фозил одамлар шахри" асарида, Уз даврининг донишманди Афлотун конунлари мохиятини куйидагича айтганидек, агар

сохиби конун оддий одамлар каби жохил булса, у одамларга наф келтирадиган конунни жорий этолмайди.

Афлотун конунларга риоя килишда тарбия ва машгулотлар катта ахамиятга эга эканлигини, узи конунни менсимайдиган ва шу билан бирга кули остидагиларни хам шунга ундайдиганлар уз хатти-харакатлари ила катта тартибсизликлар келтириб чикаришини, конунларнинг мохияти ва афзалликларини халкка мантик укитиш ва ургатиш оркали тушинтришни айтади.

Халк конунларга эхтиёж сезиши ва уларни чукур урганиши зарур, чунки улар кейинчалик халкнинг узига фойда келтирадилар. Акс холда конунда кузланган максадга эришиб булмайди. Афлотун мисол келтириб, гудак боланинг хунар урганишга зур иштиёки борлиги туфайли у уйин орасида эшик ва уйларнинг кандай ясалишини урганиб олишини ва кейинчалик шу хунарни эгаллаб олишини, бу кобилиятнинг фойдаси тегишини айтади.

Афлотун айтадики, сохиби конун томонидан огир ишлар ва машаккатли мехнат билан боглик булган матонат талаб килиниши энг яхши адолатдир, чунки унинг пировардида кулайлик ва хайирли ишлар келади, бу холат худди аччик, аммо согликка яхши таъсир этувчи дори ичишга ухшайди.

Афлотун, инсон табиий хислатларга эга-булар ундаги хулк-атвор ва хатти-харакатларга сабаб буладилар, деб тушунтиради. Сохиби конун бу хислатларни назарда тутиши, уларни тузатиши, шу хислатларни тузатувчи конунлар чикариши керак, чунки бу билан сохиби конун фукаронинг хулк-атворини хам тузатади...

Афлотун турли конунларнинг вужудга келиши, йуколиши ва янгиланиши факат унинг замонасигина тааллукли бир янгилик эмаслигини тушинтиришдан бошлайди. Зотан кадим замонларда хам шундай булган ва келгусида хам шундай булади. Афлотун, конунларнинг бекор килиниши ва йуколишига икки сабаб бор, деб хисоблайди. Биринчиси-уларнинг амалда кулланиши муддатининг чузилиб кетиши булса, иккинчиси-дунёда хамма халклар учун халокатли туфон, вабо касалликги каби оммавий фалокатларнинг руй бериши окибатидир деб такидлайди[2.17-26].

Маълумки кадимги Турон заминида конунчилик маданияти масаласида тухталадиган булсак, конунчилик милоддан аввалги 3-4 минг йилликлардаёк шакилланган. Турон замини конунчилик тарихига бой булиб, бу заминда энг кадимги конунларнинг намуналари, диний-хукукий таълимотлари, мактаблари ва окимлари пайдо булган. Бизнинг аждодларимиз маънавияти диний ва дунёвий карашларининг уйгунлиги асосида шаклланган. Конунга, давлат ва сиёсатга эътибор Марказий Осиё халкларида кадим замонлардан юксак булган.

Марказий Осиё халкларининг кадимги конунчилик маданиятини урганишда дунё конуншунос олимлари томонидан тан олинган манба

"Авесто" китобидa диний, дyнёвий, aхлокий конyн-коидaлaр билaн биргa жиноят вa жaзо кaби мaсaлaлaргa оид конyнлaр хдм битилгaн. Уш6у конунчилик мaнбaсидa оилaнинг поклиги, оилaдa болa тaрбияси, оилaвий турмушнинг мyстaхкaмлиги вa мyкaддaслиги мaсaлaлaри aтрофличa тaъкидлaнгaн.

Ислом динининг Мaркaзий Осиёгa кириб келиши билaн Сaмaркaнддa, Тошкент, МaрFилон, Бyxоро кaби шaхaрлaрдa фикх илми FOят ривожлaниб, Мовaроyннaхр фикхшyнослaри "Куръони кaрим" хaмдa "Хaдис" xyкyмлaри вa коидaлaриra aсослaнгaн xолдa шaриaтни ривожлaнтирaдигaн конyнлaр тизимини янaдa мyкaммaллaштиришдилaр.

Бу yлкaдa конунчилик мaдaниятини ривожлaнтиргaн мyxим мaнбaлaрдaн янa бири "Темур тyзyклaри"дир. Темур тyзyклaридa дaвлaтни K0нyн-K0идaлaр билaн идорa этиш сaнъaти aкс эттирилгaн. Биринчи нaвбaтдa дaвлaтни дин вa шaриaт конyнлaри билaн, жaмиятни эсa 12 тaбaкa вa тоифaгa 6Ули6 идорa килиш усули билaн бош^рилган. Улaр: 1 ) сaйидлaр, yлaмо вa шaйxлaр; 2) билимдон кишилaр; 3) дуогуй тaкводорлaр; 4) aмирлaр, сaрхaнглaр, сипохсолорлaр; 5) сипох билaн рaият; 6) доно вa ишончли кишилaр; 7) вaзирлaр, сaркотиб вa девон битикчилaри; 8) хaкимлaр, тaбиблaр, мyнaжжимлaр вa мyхaндислaр; 9) мyхaддислaр (хaдис олимлaри вa ровийлaр); 10) сyфийлaр вa орифлaр; 11) хyнaр вa сaнъaт aхли; 12) сaйёх вa тижорaт aхиллaридaн иборaт бyлгaн[3.33, 79, 135].

Уз дaврининг етук жaмиятшyнос олимлaрининг жaмиятни юксaлтириш борaсидaги FOялaридaн куп дaлиллaр келтиришимиз мумкин. Aлбaттa дaврий нукгайи нaзaрдaн ёндaшилaдигaн бyлсa, уз дaврининг KOнyнлaрини кучини йyкaлишиra сaбaб инсоният олмининг xоxиш истaклaри вa дунё кaрaшини усиб бориши мyxим урин эгaллaйди. Бу борaдa жaмиятдa конуннинг устуворлигини мyстaхкaмлaниши, фyкaролaрнинг конунга риоя этишлaри aлоxидa axaмият кaсиб этaдилaр. Бу xyKyK^ билим вa конунга aсослaнгaн aхлокий меъёрлaргa кирaди. Етaрличa xyкyкий мaдaниятгa эгa бyлгaн инсон конун устуворлигини тaъминлaшдa фaол бyлaди. Чунки инсон ижтимоий тaрaккиётнинг aсосий омили, дyнёдaги энг олий мaвжyдот вa чексиз коинотнинг бебaхо тожидир.

Умyмaн олгaндa конун вa уз дaври учун ярaтилгaн конунчилик мaдaниятигa aмaл килиб яшaш бaркaмол aвлод келaжaгини вa кучли фyкaролик жaмияти бaрпо этиш мyвaффaкиятини тaъминлaйди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. 2017-2021йиллaрдa Узбекистон Респyбликaсини ривожлaнтиришнинг бештa устивор йyнaлиши бyйичa X,aрaкaтлaр стрaтегиясини "XanK билaн мyлокaт вa инсон мaнфaaтлaри йили'^ aмaлгa оширишгa оид Дaвлaт дaсткрини yргaниш бyйичa илмий-услубий рисолa.-Т.: "Мaънaвият", 2017. 7, 11 бет.

2. Абу Нaср Форобий. Фозил одaмлaр шaхри.-Т.: Aбдyллa Кодирий номидaги xanK мероси нaшриёти, 1993. 17-26 бет.

З.Сагдуллаев А., Алимов Б.,Мавлонов У.,Норкулов Н.Узбекистон тaриxи: Давлат ва жамият тараккиёти.-Т.: "Академия",2000. 33, 79, 135-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.