Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ҚИЗИЛҚУМНИНГ ҚУМЛИ ЧЎЛ ТУПРОҚЛАРИ ШАРОИТИДА СИДЕРАТ ЭКИН СИФАТИДА ТРИТИКАЛЕ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ'

МАРКАЗИЙ ҚИЗИЛҚУМНИНГ ҚУМЛИ ЧЎЛ ТУПРОҚЛАРИ ШАРОИТИДА СИДЕРАТ ЭКИН СИФАТИДА ТРИТИКАЛЕ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
27
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Ключевые слова
яйлов / ўғит / меъёр / сидерат экин / технология / қумли-чўл тупроқ / ем-хашак етиштириш / тупроққа ишлов бериш

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Султанов У. Т.

Ушбу мақолада Марказий Қизилқумнинг қумли-чўл тупроқлари шароитида маккажўхоридан кейин сидерат экин сифатида экилган тритикаленинг ўсиши, ривожланиши, яшил масса ҳосили ва илдиз массасига маккажўхорига қўлланилган ўғитларнинг сўнгги таъсири ва тритикалега қўлланилган ўғитларнинг таъсири келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Султанов У. Т.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ҚИЗИЛҚУМНИНГ ҚУМЛИ ЧЎЛ ТУПРОҚЛАРИ ШАРОИТИДА СИДЕРАТ ЭКИН СИФАТИДА ТРИТИКАЛЕ ЕТИШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ»

Received: 2 September 2022 Accepted: 18 September 2022 Published: 30 September 2022

УУТ: 631.6

Агрокимё ва тупроцшунослик

марказий цизшщумнинг к;умли чул тупрок;лари шароитида сидерат экин сифатида тритикале етиштириш технологияси

Султанов У. Т.

доцент, к;.х.ф.ф.д (ТошДАУ)

Аннотация. Ушбу ма^олада Марказий Цизилкумнинг кумли-чул тупроцлари шароитида маккажухоридан кейин сидерат экин сифатида экилган тритикаленинг усиши, ривожланиши, яшил масса х,осили ва илдиз массасига маккажухорига кулланилган угитларнинг сунгги таъсири ва тритикалега кулланилган угитларнинг таъсири келтирилган.

Калит сузлар: яйлов, угит, меъёр, сидерат экин, технология, кумли-чул тупрок;, ем-хашак етиштириш, тупровда ишлов бериш

Кириш. Яйлов ресурсларидан самарали ва ок;илона фойдаланиш, тупрок^лар унумдорлигини сак;лаш масалалари энг долзарб муаммолардан бирига айланиб бормокда. Халк; хужалигининг барча сох,аларида, айни^са, Кишлок, хужалигида сугориладиган, лалми ерлар ва яйловлардан тугри фойдаланиш, мелиоратив ^олатини яхшилашни ташкил к;илиш биринчи даражали вазифалардан цисобланади.

Ах,олини чорвачилик мах,сулотлари билан таъминлаш муаммосини ечишда чул ва ярим чул (аридЗ чорвачилиги катта имкониятларга эга. Бундан тапщари ^оракул терилар экспорт мах,сулоти каторига кириб, со^ани ик;тисодий самарадорлигини оширади.

Чул чорвачилиги ^айвонлари бутун йил мобайнида табиий чул яйловларидаги усимликлар билан озикдантирилади. Табиий чул усимликлари хрсилдорлиги паст булишига карамасдан энг арзон озука манбаи сифатида тан олинган. Халк; хужалигида чул яйловлари имкониятидан самарали фойдаланиш илмий жих,атдан асосланган агротехник таъминоти тизими асосида олиб борилиши зарур [10, 11, 12,13].

Узбекистан Республикаси ерлари фак;атгина кишлок; хужалиги ишлаб чикариши

учун эмас, балки агроландшафт ва экологик шароитларни яратиш учун х,ам хизмат килади. Республикамизнинг бир к;исми яйловларни ташкил этиб, улар чорвачиликнинг ем-хашак базаси манбаси х,исобланади. Яйлов ерлари 20756,1 минг/га ёки 46,8% ни ташкил этади [8].

Тупрок хоссаларини яхшилаш билан тупро^ унумдорлигини оширишда асосий табдирлардан бири оралик;экинлардан сидерат сифатида фойдаланиш кераклиги аксарият сидерация билан боглиц тадк;ицотларда баён этилган [5; 6; 7; 9].

Сидератлар тупрок;агрегатх,олатига,х,ажм массасига, сув утказувчанлиги, тупрок; намлиги ва х,ароратига, озик моддалар мивдорига ва боцща куплаб хоссаларига ижобий таъсир цилиши жуда куп тадк;ик;отларда аникданган [5].

Ц.М. Мирзажоновнинг [3] таъкидлашича сидератлар (яшилугитлар) тупрок;нингумумий х,олатини оптималлаштиради. Сидератлар огир диск билан майдаланиб, х;айдалгандан сунг тупрок;нинг агрофизикавий, агрокимёвий ва биологик хоссалари яхшиланади ва гуза х,осилдорлиги сидерат экин турларига к;араб 2,8-4,5 ц/га ортиши тадкик;отларда аникланган.

Тажрибанинг мацсади, вазифалари ва услубиёти. Тадк;ик;отнинг максади Марказий

N3 [5] 2022 Agro Inform

Кизилкумни кумли тупроклари шароити-да (локал дехдончилик агротехнологияси элементлари учун) тупрокка ишлов бериш чукурлиги ва сидератларни угит сифатида куллаш агротехнологияси элементларини ишлаб чикишдан иборат булган. Маккажухоридан сунг экилган сидератларнинг тупрок агрофизик ва агрокимёвий хусусиятларига таъсирини аниклаш тадкикотнинг асосий вазифаси килиб белгиланган.

Тадкикотлар Навойи вилояти Конимех

тумани Царагата ширкат хужалиги кумли чул тупроклари шароитида уч кайтарикда, ^ар бир вариант майдони 240 м2 булган тажриба майдонида олиб борилди. Кузатувлар «Методика агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах» [2], «Дала тажрибаларини утказиш услублари» [1] номли кулланмалар асосида олиб борилди.

Тадкикотлар куйидаги тажриба тизими асосида учта кайтарикда олиб борилди (1-жадвал).

1-жадвал

ба тизими

Вариант Экин турлари Маъдан угитлар меъёри, кг/га

Йиллар N Р2О5 к2о

2006 2007 2008

Хужаликдаги агротехника буйича (назорат) Хайдаш чукурлиги 28-30 см

1 М+оралик экин М М+оралик экин 100 70 50

Х,айдаш чукурлиги 28-30 см

2 М+оралик экин М М+оралик экин 150 105 75

3 М+оралик экин М М+оралик экин 200 140 100

4 М+оралик экин М М+оралик экин 250 175 125

5 М+оралик экин М М+оралик экин 300 210 150

Х,айдаш чукурлиги 15-20 см

6 М+оралик экин М М+оралик экин 150 105 75

7 М+ораликэкин М М+оралик экин 200 140 100

8 М+оралик экин М М+оралик экин 250 175 100

9 М+оралик экин М М+оралик экин 300 210 150

Тажриба натижалари. Тритикале -жавдар ва бугдойнинг гибриди булиб, кишки совукларга чидамли, юкори оксилли донга эга булган усимликдир. Одатда бу усимлик кузги бугдой каби (муддатларда) экилади ва бошоклаш даврида урилганда 350-400 ц/га яшил масса бериши аникданган.

Бизнингтажрибаларда эса тритикаленинг ПРАГ кумушсимон нави маккажухори силосга уриб олингандан сунг 23-25 июлда экилган. Маъдан угитлар N-100, Р205-70, К20-50 кг/га меъёрда кулланилиб, гуллаш ва мева тугиш

даврида яшил масса учун уРилган хрлда маккажухорида кулланилган угитларнинг сунгги таъсири х,ам кузатилган.

Таъкидлаш жоизки, 2006 йилни шароитида тритикаленинг усиши ва ривожланиши нисбатан яхширок булганлиги аникланди. Цолаверса 2007 йил экилган маккажухорида яшил угит сифатида кулланилгантритикаленингтаъсирисезиларли булиб, маккажухорининг силос массаси хам нисбатан юкори булди. Яна шуни х,ам айтиш керакки, маккажухорида кулланилган маъдан

Agro Inform N3 [S] 2022

угитлар меъёри N-150, Р205-105, К20-75 кг/га дан N-300, Р205-2Ю, К20-150 кг/гача ортиши билан тритикаленинг ривожланиши нисбатан яхширок; булганлиги кузатилди.

Тупрокни х,айдаш чукурлиги 28-30 см булганда маккажухорида N-150, Р205-105, К20-75 кг/га меъёрларининг сунги таъсирида^амда тритикаледаги N-100, Р205-70, К20-50 кг/га меъёрда кулланилган вариантда (1] тритикале буйининг баландлиги тадкикот йилларига мутаносиб равишда 55,1-48,4 см ни (уртача 51,7 см) яшил масса косили 120,1-115,1 ц/га (уртача 117,6 ц/га) ва илдиз массаси намхрлда 28,2-26,6 ц/га (уртача 27,4 ц/га) ни ташкил этганлиги аникланди (2-жадвал).

)^айдаш чукурлиги 15-20 см булган параллел (5) вариантда эса бу курсаткичлар

(2-жадвал).

мутаносиб равишда уртачаси 51,4 см; 119,4 ц/ га ва 26,5 ц/га ни ташкил этиб 1 вариантга нисбатан 0,3 см, 1,8 ц/га ва 0,9 ц/га фаркланди холос, ёки ^айдаш чукурлигини тритикале курсаткичларига таъсири кузатилмади, чунки июл ойида бу усимликни экишдан олдин ^амма вариантларда тупрок 18-20 см чукурликда чизелланган эди.

Тажрибада нисбатан макбул курсаткичлар маккажухорида кулланилган N-300, Р205-210, К20-150 кг/га меъёрларининг сунги ва тритикаледаги N-100, Р,05-70, К20-50 кг/га меъёрининг таъсиридан (4 ва 8 вариантлар) олинди. Бунда икки йилда уртача тритикале буйининг баландлиги 55,5-55,5 см; яшил масса х,осили 123,6-124,4 ц/га ва илдиз массаси 28,5-28,4 ц/га ни ташкил этганлиги аникланди

2-жадвал

Тритикале буйининг баландлиги, яшил масса х,осили ва илдиз массаси (яшил массага х,айдаш олдидан)

Вариант тартиби Усимлик баландлиги, см Яшил масса х,осили, ц/га Илдиз массаси, ц/га

2006 |2008 |уртача 2006 |2008 |уртача 2006 | 2008 | уртача

Х,айдаш чукурлиги 28-30 см

1 55,1 48,4 51,7 120,1 115,1 117,6 28,2 26,6 27,4

2 57,3 49,5 53,4 121,3 118,0 119,6 29,1 27,1 28,1

3 58,1 51,2 54,6 122,5 120,2 121,3 29,3 27,9 28,6

4 58,8 52,3 55,5 125,2 122,1 123,6 30,1 27,0 28,5

)^айдаш чукурлиги 15-20 см

5 55,3 47,6 51,4 120,6 118,2 119,4 27,6 25,5 26,5

6 57,1 48,5 52,8 122,5 119,1 120,8 26,5 25,8 26,1

7 58,4 50,8 54,6 124,8 120,8 122,4 28,3 26,6 27,4

8 59,1 52,0 55,5 126,8 122,0 124,4 29,4 27,4 28,4

экмт„. 0,55 0,48 1,05 0,73

Хулоса. Хулоса килиб айтиш керакки, такрорий экилган тритикаленинг усиш ва ривожланишига иклим шароитига боглик

булиб, усимлик баландлиги дала буйлаб уртача

53.4 см, яшил масса 121,4 ц/га ва илдиз массаси

27.5 ц/гани ташкил этди.

N3 [5] 2022 Лцго Ыоггп

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Далатажрибалари утказиш услублари. - Тошкент, 2007. - 135 б.

2. Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных районах. Ташкент. СоюзНИХИ. 1963. С. 439.

3. Мирзажонов Ц.М. Кук угит нима? //Узбекистан кишлок хужалиги. Тошкент. 2008. №4. Б.

32.

4. Орипов P.O. Узбекистан дех,к;ончилигида оралик; экинлар истикболи. (Методик тавсия) Самарканд. 1985. Б. 10.

5. Орипов Р., Салакулов А., Исломов И., Шоназаров С. Тупрок унумдорлиги ва экинлар Хосилдорлигини оширишда оралик; экинларни роли. Узбекистан жанубида фермерликни ривожлантириш конференция материаллари. Царши. 2006. Б. 8-9.

6. Орипов P.O., Буриев А. Тупрок; унумдорлиги ва сидерация. Узбекистан тупроклари ва ер ресурслари ундан окилона фойдаланиш ва мухрфаза килиш. Илмий-амалий анжуман материаллари. 2008.14-16 май. Тошкент. Б. 123-125.

7. Расулов А., Кашкаров Н.К, Гаппаров Д. После промежуточной культуры. //Сельское хозяйство Узбекистана. Ташкент. 1987. №2. С. 18.

8. Узбекистан Республикаси ер ресурслари хрлатининг миллий х,исоботи, 2008 9.ЭрназаровИ.Озикмоддаларникупайтиришнингичкиимкониятлари.Усимликшуносликнинг

самарали агротехнологик усуллари. Т. Фан. 2007. Б. 102-104.

10. Султанов УТ., Алланов Х.К., Тошпулатов Ч.В. Кумли чул тупрокларида беда етиштириш технологияси Arpo илм - Узбекистан кишлок ва сув хужалиги журнали. №2. Тошкент, 2019. -Б. 62-63.

11. Султанов УТ. Кумли чул тупроцлариунумдорлигиузгаришига беданинг таъсири "Иновацион технологиялар"журнали. К,ари>и - 2019 йил, 2019/3(35)-сон. Б. 68-71.

12. Султанов УТ. Влияние способов обработки почвы, норм внесения минеральных удобрений и сидеритов на изменение количества питательных веществ в песчаной почве. Журнал Актуальные проблемы современной науки. №4(107). Москва, 2019. -С. 137-143.

13. Султанов УТ., Алланов Х.К. Маккажухори я шил масса (силос) х,осилига таъсир этувчи омиллар. Arpo кимё х,имоя ва усимликлар карантини илмий-амалий журнали. № 2 (12). Тошкент, 2019.-Б. 35-37.

Agro Inform N3 [S] 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.