CC BY
10'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 3 | SPECIAL ISSUE 21
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
MARKAZIY DAVLAT ARXIVI HUJJATLARIDA XITOY XALQLARIGA
OID MA'LUMOTLAR
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-547-551
Shosaidov Anvar Soatovich
Staj or-tadqiqotchi Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti anvar.shosaidov1988@gmail.com
Annotatsiya. Markaziy Osiyo hududida yashab kelayotgan Xitoy xalqlariga oid etnografik ma'lumotlar arxiv hujjatlari misolida yoritilgan. Shuningdek Xitoyda qadimdan yashab kelayotgan xalqlarning Markaziy Osiyo hududlariga kelib o 'nashishi haqida ham ma 'lumotlar mavjud.
Kalit so 'zlar. Таранчи, Дунган, Хитой, Сибо, Манжур, Uyg 'ur
СВЕДЕНИЯ О КИТАЙСКИХ НАРОДАХ В ДОКУМЕНТАХ ЦЕНТРАЛЬНОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО АРХИВА
Шосаидов Анвар Соатович
Стажер-исследователь Ташкентский государственный университет востоковедения anvar.shosaidov1988@gmail.com
Аннотация. Этнографические сведения о китайских народах, проживающих на территории Средней Азии, иллюстрируются на примере архивных документов. Имеются также сведения о народах, с древнейших времен живших в Китае, пришедших и расселившихся в Средней Азии.
Ключевые слова: Таранчи, Дунгане, Китайцы, Сибо, Маньчжуры, Уйгуры.
INFORMATION ABOUT CHINESE PEOPLES IN THE DOCUMENTS OF
THE CENTRAL STATE ARCHIVES
Shosaidov Anvar Soatovich
Intern -researcher Tashkent State University of Oriental Studies anvar.shosaidov 1988@gmail.com
Annotation. Ethnographic information about the Chinese peoples living in the territory of Central Asia is illustrated by the example of archival documents. There is
'Uzbekistan-China: development of historical, cultural, scientific and economic relations"
VOLUME 3 | SPECIAL ISSUE 21
ISSN 2181-1784 SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
also information about peoples who have been living in China since ancient times coming and settling in Central Asia.
Key words: Таранчи, Дунган, Хитой, Сибо, Манжур, Uyg 'ur
1869 йил ёзида Тянь-Шань тоглари ва унга якин худудларга барон А.В.Каулъбарсъ саёхат уюштиради. Унинг кулида Каспий орти харитаси булади. Аммо ушбу худудларда узгаришлар катта булган. Каулъбарсъ Кулджинский округининг Норин уъездида булиб шу ерда яшайдиган махаллий
Миллатлар Номи Оилалар Сони Утовлар Сони Эркаклар Сони Аёллар Сони Жами
Утрок миллатлар
Таранчи 9569 - 22826 19428 42304
Дунган 1206 - 2237 2237 4564
Хитой 1867 - 3165 2449 5614
Сибо 2293 - 7873 7567 15840
Уша пайтда Ляонин провинциясида 69,4 % , Синьцзян-Уйгур автононом районида 19,1 %, Хэйлунцзян провинциясида 5,3 % , Цзилинь 2 % сибо миллати яшаб келган. [http://ru.wikipedia.org/wiki /Народы_Китая] Сибо миллати хозирда Хитой Халк Республикасида истикомат килиб келади. 16-асрнинг сунгги чораги - 17- аср бошига келганда Сибо миллати Манжур халкига сиёсий жихатдан карам булиб колади ва 8 байрок мугул ва 8 байрок манжур вилоятига кушиб олинади. 100 йил ичида сибо миллати ахолиси узок йиллар мобайнида истикомат килиб келган худуддан бошка улкаларга кучириб юборилади. Жами 4 бор катта кучиш амалга оширилади. Биринчи кучиш Канси хукмдорлигининг 31- йилида (1692 йил) амалга оширилади. Натижада Карсин худудидаги Сибо халки манжур байроги вилоятига кучирилади. [^^Л ÎfiilÀ
^ 3 4-3 6 & 347 Ж]
ХХР ташкил топгандан сунг бошка халклар сингари сибо миллати хам миллатлар бирлиги ва тинчлигига йулида бирлашди. Сибо миллатининг сиёсий ва этник тенглиги расмий жихатдан мустахкамланди. 1954 йил Синциангнинг
аввалги Нингси уезди Сибо Чабучар автоном районига узгартирилди. [Ф^АК
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
VII аср Тан сулоласи даврида хитойликлар гарб томонда якин жойлашган уйгурлар ва ойхорлар билан жанг килишган. Уйгурлар асл кеб чиккиши туркий кавмлардан булиб, кадимда Гао-Чан деб номланган хозирги Кошгарда яшашган. VIII асрда хитойликлар Гао-Чан давлатини кулатиб жангда голиб булишди. Шундай булса хам бу халк батамом йуколмайди. Тан императорлари уларни ушбу худудларда бироз тинч куйишган. Захаровнинг маълумотларига Караганда уйгурларнинг маълум кисми Хитойнинг Гансу ва Шанси худудларига кучирилган.[ УзР МА И 1-фонд, 20-руйхат, 6785-йигма жилд]
Гарбий дунганлар Амир Темур давридан мусулмончиликда булишганлиги хакида хам маълумот учрайди. Хитойликлар бутун дунган миллатини хой-хой деб номлашган. [Гейнс А.К 1869: 66]
Хитойча билиб, дунган миллатида булган барча эркак ва аёллари жами сони 30 000 000 кишини ташкил этган (Туркистондаги мусулмонлардан ташкари). Уларнинг куп кисми Гансу, Шанси, Сичуан, Юннан ва Тянъ-Шанъ эткаларида яшаб келишган. Дунган миллати эркак ва аёллари мусулмон булсалар хам хитойча кийим кийишиб, шу тилда гапиришган. Ислом акидаларига каттик итоат килишган. Дунганлар суннийлар булиб Имом Шофий мазхабида, колган кисми эса Имом Хднафий масхабида булганлиги хакида маълумотлар мавжуд. [Уша ерда...С.69]
Uyg'urlar. Xitoy Xalq Respublikasidagi Shinjon-Uyg'ur muxtor tumanining tub joy aholisi bo'lib, ularning nufuzi 11 mln kishidan iborat. Uyg'urlar, shuningdek, Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, Qozog'istonda 243 ming, Qirg'izistonda 50 ming, O'zbekistonda 20 ming, Turkmanistonda esa 1,2 ming kishi ,istiqomat qiladi. Shuningdek, ular Hindiston, Afg'oniston va Pokistonda ham yashaydi.
Jahon bo'yicha jami 12 mlndan to 15 mlngacha uyg'ur millatiga mansub aholi yashaydi. Ular asosan, uyg'ur tilida so'zlashib, islom dinining sunniylik mazhabiga e'tiqod qiladi. Tarixdan ma'lumki, uyg'urlar turkiy tilli aholi bo'lib, uzoq davom etgan etnogenetik jarayonlar natijasida Sharqiy Turkistonda alohida etnik jamoa bo'lib shakllangan. Taniqli tilshunos olim Mahmud Koshg'ariyning "Devonu lug'otit turk" asarida "uyg'ur" atamasining etimologiyasi, "Turkiy qavmlar tarixi" va "Shajarayi turk" asarlarida esa ular tarkibidagi urug'-qabilalar haqida ma'lumotlar keltirilgan. Xitoyshunos A. Xo'jaev xitoy yozma manbalariga asoslangan holda qadimda uyg'urlar 9 ta qabiladan iborat bo'lib, keyinchalik ular soni 30 taga ko'payganligini qayd etgan. Shuningdek, olim "uyg'ur" etnonimining turli talqinlari haqida ham ma'lumotlar bayon qilgan. Yana bir xitoyshunos olim N. Bichurinning tadqiqotlarida esa "uyg'ur" etnonimning transkripsiyasiga doir ma'lumotlar mavjud. "Uyg'urlarning qisqacha tarixi" asarida qayd qilinishicha, "uyg'ur" so'zi turkiy da "uymoq", "xuyxe" esa xitoychada "birlashmoq" degan ma'nolami bildiradi. "Uyg'urlar tazkirasi" nomli asarda keltirilishicha, "... uyg'urlar buku, tungro va boyirg'ular bilan birlashib, turklarga qarshi isyon ko'tarib, mustaqillikka erishgan, o'zlarini esa avvaliga "erkin", so'ngra "uyg'ur" deb atagan. Mazkur etnonim
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
genezisiga doir bildirilgan barcha fikrlar orasida "uyg'ur" atamasining "birlashgan" yoki "tashkil topgan" degan ma'nolari haqiqatga yaqin bo'lib, ushbu termin turkiy qabilalar ittifoqiga nisbatan qo'llanilgan.
Dunganlar. Mazkur xalq o'zlarini loxuey, laoxueyxuey, xuey yoki chjunyuanjin (dvunyuanjin) deb atab, asosan, Qozog'iston, Qirg'iziston, qisman O'zbekiston hududida yashaydi. Ular dungan tili (Shimoliy Xitoyning shensi va gansu shevalari asosida shakllangan)da so'zlashadi. Dunganlar Xitoydagi xuey xalqi bilan etnogenetik jihatdan yaqindir. Ular 1953-yildan boshlab rus grafikasiga asoslangan yozuviga, gansu shevasi asosdagi adabiy tiliga ega va islom dinining hanafiylik mazhabiga e'tiqod qiladi. Dunganlaming kelib chiqishi fanda hali uzil-kesil hal etilmagan bo'lib, bu borada tadqiqotchilar asosan, uchta guruhga bo'linadi. Birinchi guruh , tadqiqotchilari ularni arablar va xitoyliklarning aralashuvidan kelib chiqqan deb hisoblasa, ikkinchi guruh olimlar esa ulami uyg'urlaming xitoy madaniyatini qabul qilgan, ichki Xitoyda yashaydigan qismi deb hisoblaydi. Tadqiqotchilarning uchinchi guruhi esa ularni VII-XV asrlar oralig'ida Shimoliy Xitoy ga kirib kelib, o'mashib qolgan arab, fors va Markaziy Osiyoning islom diniga e'tiqod qiluvchi turkiy qabilalarining avlodlari deb biladi. Dunganlar enogenezi bilan shug'ullangan tadqiqotchilarning ko'pchiligi, shu jumladan, xitoyliklar ham uchinchi guruh fikrini qo'llab-quvvatlaydi. Taniqli xitoyshunos olim Ablat Xo'jaevning dunganlar etnogenezi bo'yicha fikrlari esa umuman boshqacha. Uning yozishicha, "Xitoyning asosan, dungan (xuey)lar yashaydigan provinsiyalarida qadimdan xitoy manbalarida "g'arbiy rivemlar ( g'rbiy otliqar)" deb ataluvchi ilk turklar, ya'ni bugungi turkiy xalqarning avlodlari yashagan tiek-rivemlar (ilk turklar) o'z makonlarini tashlab, shimol va g'rbga ketishga majbur bo'ladi. O'z ona yurtlarida qolgan tiek-rivem qavmlarining bir bo'lagi shimolga ketgan xunlar bilan q o'shni yashagan va o'zlarini turkiy deb hsoblagan. Ular Xitoy aholisiga mansub xonlardan tubdan farq qilgan, lekin ming yillar jarayonida xitoy xalqari bilan (keyinchalik o'zlarini xanszu deb ataganlar bilan) yaqn yashaganliklaridan ularning qiyofasi, tili va ba'zi bir urf-odatlarini o'zlashtirgan. Shunga qramasdan, ularning asosiy qismi ming yillar jarayonida xan (xitoy)lar bilan qo'shila olmasligi oqbatida islom dinini qabul etib, dungan (xuey) va shu kabi mayda millatlar shakllanishida eng muhm omillardan biri bo'lganligi ma'lum" Dunganlaming alohida etnik guruh bo'lib shakllanish bosqichlari ko'p asrlar mobaynida davom etib kelgan ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Mazkur jarayon, asosan, Xitoyning shimoliy va shimoliy-g'arbiy viloyatlarida ro'y bergan. Dunganlaming qo'shnilari hisoblangan xitoyliklar ularni "syao- szya", ya'ni "kichik oila" deb atagan. Xitoyda qadimdan yashab kelayotgan aholisi esa o'zlarini "xan sulolasining avlodlari" deb hisoblaydi. "Dungan" nomi Sinszyan viloyatida XVIII asrda paydo bo'lib, Xitoyning ichki viloyatlaridan ko'chib kelib, o'troqlashib qolgan harbiy xizmatchilar, savdogarlar, hunarmandlar va boshqa ijtimoiy tabaqalami ifodalagan (ba'zan "dungan" etimologiyasini "tungan" - hammasi Gansudan, "dvunyuanjin" - "Xitoyda
550
historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784
economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7
yashovchilar" yoki turkiycha "turgan" - "turli o'lkalardan kelib, turib, or'nashib qolgan" deb talqin etiladi). Dunganlar Xitoyda "xueytszu" - "musulmon millati" deb atalib, 1949-yilda alohida millat maqomi berilgan. Ulaming asosiy qismi Xitoyning Gansu, Shensi va Ninsya-Xuey avtonom viloyatlarida yashaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI \ СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ \ LIST OF USED LITERATURE
(REFERENCES):
1. УзР МА И 591-фонд, 1-руйхдт, 1-йигма жилд, 1-варак;; Туркестанский альбом Т.8 Ч.1: этнографическая.Туземное население в русских владениях Средний Азии //Сос. А.Л. Кун. -Т.: Военно - Типогр. Отд. Туркест. Воен. Округа 1871 -1872, 391
2. УзР МА И 1-фонд, 20-руйхдт, 6785-йигма жилд
3. http://ru.wikipedia.org/wiki /Народы_Китая
4. Гейнс А.К //Мусулманский население или дунгани Западний Китай// Туркестанский сборник, 1869, Т.5 С. 66
5. Doniyorov A. X., Bo'riyev О. B., Ashirov A.A. Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasi / Darslik. - Toshkent: "NIF MSH", 2020. 324 bet.
6. Jumayev G. Bug'ut-so'g'd bitigi. TDShU. Toshkent. 2022. 55 b.
7. Хакбердиев К. К. НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ ШОС: СТАБИЛЬНОСТЬ И ПРОЦВЕТАНИЕ //«O 'ZBEKISTON-XITOY: TARIXIY-MADANIY. - 2022. - С. 507.
