Научная статья на тему 'Мария Монтессори таълимотида тарбияловчиларни тайёрлаш асослари'

Мария Монтессори таълимотида тарбияловчиларни тайёрлаш асослари Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
537
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мактабгача таълим / Мария Монтессори таълимоти (методикаси) / ўқитувчиларни тайёрлаш / дошкольное образование / учение (методика) Марии Монтессори / подго- товка учителей

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Абидов Бахадир Казимович

Мақолада бола шахсига йўналтирилган таълимнинг дунёда кенг тарқалган Мария Монтессори таълимоти (методикаси)нинг ўқитувчиларни тайёрлаш асослари ёритилган. Мақолада бу таълимотнинг асосий принциплари ҳам келтириган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСНОВЫ ПОДГОТОВКИ ВОСПИТАТЕЛЕЙ В УЧЕНИИ МАРИИ МОНТЕССОРИ

В статье освещены основы подготовки учителей согласно учения (методики) Марии Монтессори, являющегося одним из широко распространённых в мире учений, направленных на личность ребёнка. В статье приводятся также основные принципы этого учения.

Текст научной работы на тему «Мария Монтессори таълимотида тарбияловчиларни тайёрлаш асослари»

44 МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Абидов Бахадир Казимович,

"Замонавий таълим" журнали бош мухаррири, иктисод фанлари номзоди, доцент

МАРИЯ МОНТЕССОРИ ТАЪЛИМОТИДА ТАРБИЯЛОВЧИЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ АСОСЛАРИ1

АБИДОВ Б.К. МАРИЯ МОНТЕССОРИ ТАЪЛИМОТИДА ТАРБИЯЛОВЧИЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ АСОСЛАРИ

Маколада бола шахсига йуналтирилган таълимнинг дунёда кенг таркалган Мария Монтес-сори таълимоти (методикаси)нинг укитувчиларни тайёрлаш асослари ёритилган. Маколада бу таълимотнинг асосий принциплари хам келтириган.

Таянч иборалар: мактабгача таълим, Мария Монтессори таълимоти (методикаси), укитувчиларни тайёрлаш.

АБИДОВ Б.К. ОСНОВЫ ПОДГОТОВКИ ВОСПИТАТЕЛЕЙ В УЧЕНИИ МАРИИ МОНТЕССОРИ

В статье освещены основы подготовки учителей согласно учения (методики) Марии Монтессори, являющегося одним из широко распространённых в мире учений, направленных на личность ребёнка. В статье приводятся также основные принципы этого учения.

Ключевые слова: дошкольное образование, учение (методика) Марии Монтессори, подготовка учителей.

ABIDOV B.K. BASES OF PREPARATION OF EDUCATORS ARE IN STUDIES OF MARIA МОНТЕССОРИ

In the article basic principles of kindergarten teachers training in the Maria Моnтеssоri's world outlook concept are lightened. The studies of Maria Моnтеssоri, being one of the widespread in the world methodologies directed to personality of child. Basic principles over of this studies are brought in the article as well.

Keywords: preschool education, studies (methodology) of Maria Моnтеssоri, preparation of teachers.

1 Макола Мария Монтессори таълимоти (методикаси)га баFишланган китоблар асосида тайёрланган ва мухокама учун такдим этилмокда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 9

Мактабгача таълим муассасаларининг давлат ва нодав-лат тармоцларини янада кенгайтириш, давлат ва нодав-лат мактабгача таълим муассасалари уртасида сотлом рацобат муцитини шакллантириш шароитларини яра-тиш, давлат ва хусусий сектор шериклиги шартларида мактабгача таълим муассасаларининг янги шаклларини жорий этиш, шунингдек, Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги фаолиятини самарали ташкил этишни таъминлаш мацсадида Узбекистон Республикаси Президен-тининг 2017 йил 30 сентябрдаги "Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тутрисида" ПЦ-3305-сон царори цабул цилинди.

Мазкур карорга берилган шархда таъкид-ланганидек: " ... бугунги кунда мактабгача таълим муассасалари фаолиятини тубдан яхши-лаш, мактабгача ёшдаги болалар камровини ошириш, илFор хорижий тажрибани урганган холда, х,ар жихатдан замонавий тизим яратиш масаласи долзарблигича колмокда"1. Мазкур карорда мактабгача таълим тизимини ислох килишдаги мавжуд муаммоларни бар-тараф этиш максадида карорда кенг куламли тадбирларни амалга ошириш кузда тутилган, шу жумладан, педагог ва рахбар ходимлар-нинг малакасини ошириш жараёнини самарали ташкил этиш, бунда замонавий педаго-гик ва ахборот технологияларидан, хорижий мамлакатларнинг илFор тажрибасидан фойда-ланиш, таълим муассасаларини юкори мала-кали, замонавий билимга эга кадрлар билан таъминлаш белгиланган.

Мактабгача таълим муассасаларида кенг кулланиладиган педагогик техноло-гияларни бир-биридан фарклайдиган асо-сий хусусиятлардан бири унинг бола шахсига йуналтирилганлик даражасидир. Бола шахсига йуналтирилган таълимнинг бир йуналиши -бу дунёда кенг таркалган Мария Монтессори таълимоти методикасини куллашдир. Таълим мазмуни ва методлари бола шахсини шаклла-ниш, уни мустакил шахс сифатида тан олиниш жараёнлари кечадиган мухитда ташкил эти-лади.

1 К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz), 2017 й. «Халк сузи» газетаси, 2017 йил 3 октябрь.

Биринчи макола2 Мария Монтессори таълимотига биноан тарбияда мух,итнинг ах,амиятига баFишланган. Мазкур маколада шу таълимотнинг асосий принциплари ва тар-бияловчиларни тайёрлаш масалалари куриб чикилган.

Монтессори таълимотининг 10-та асосий принциплари

Мария Мотессорининг муаллиф-лик услуби бугунги куннинг энг омма-вий услублардан бири х,исобланади. Унинг муваффакиятларининг сабаби нимада ва бу педагогик тизимнинг мух,им принциплари кандай?

1. Бола - бошлик (рахбар).

Мария Монтессори боланинг эх,тиёжини бажариш - энг яхши ва туFри йул эканлигига катъи ишонган. Факат боланинг узигагина унга бугун, шу ерда ва хозир нима керак эканлиги маълум. У соатлаб сувни идишдан идишга куйиб утириши мумкин ва х,еч ким уни куёшнинг расмини чизишга ёки халкачаларни пирамидага отишга мажбурламайди.

2. Педагог йуналтиради, халакит бер-майди.

Албатта бола - укитиш жараёнининг бош йуналтиручи кучи. Лекин катта одам - доимо унинг ёнида ва жуда мулойимлик билан х,аракат килиб, янгиликка ва кизикишга булган табиий интилишларини бузиб куймади.

Педагог ходимларни укитиш муаммоси билан Мария Монтессори х,ам тукнашди. Узининг кундалигида у шундай изох,лайди:

2 Абидов Б.К. Мария Монтессори таълимотида тарбия-ловчи мух,итни яратиш асослари. - "Замонавий таълим" журнали", 2018 йил, 7-сон. - 50-55 бетлар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 9

"Менинг мактабгача таълим муассасасида ишлаш учун мураббийлар тайёрлаш жараё-нида утмишдаги усул билан хозирги усулнинг фарки жуда катта эканлиги намоён булди. Хатто интеллигент мураббийлар хам эгал-лаган асосий принципларни хаётга тадбик этишда кийинчиликларга дуч келдилар. Унинг онги ташкаридан жуда пассив куринадиган янги ролини кабул килишда кийналади ва бу роль аслида астрономлар фаолиятини эсла-тиб, кимирламай телескоп олдида утирган чоFида, бутун олам харакатда булади. Хаёт уз йулида давом этаверади ва англаш, сир-ларини фош килиш учун ёки унинг фаолиятини узгартириш учун аралашмай уни кузатиш ва тушуниш керак - деган фикрни англаш ва амалга ошириш жуда кийин".

3. Бола атрофидаги шароит унинг кизишлари билан бирга узгаради.

Мухит - Монтессори педагогикаси устуни. У синфдаги х,ар бир боланинг эхтиёжини кондиради. У боланинг талабларига караб узгаради ва мослашади. Педагоглар доимо синфдаги шароитнинг жиловини кулида ушлайди, болаларни кузатади ва хозирги замон талабларига караб токчалардаги мате-риалларни (нарсаларни) янгилайди.

4. Гурухда турли ёшдаги болалар шугулланадилар.

Бола, узига ухшаш болалар килаётган ишини кузатиб узи урганади. Ва турли ёшдаги болалардан иборат гурухлар болалар жамо-аси ичида бундай тажриба алмашишга жуда туFри келади.

Болага "якинидаги ривожланиш худу-дини", яъни узи хали билмайдиган нарсаларни куриши жуда мухим. Лекин мана бу, худди унинг узидек болакай, бундай били-мини намойиш киляптими, унга интилишни хам, унга ухшашни хам истайди.

Авваллари якинидаги ривожланиш худу-дини - ёшидаги фарк катта булмаган фарзанд-лари куп оила таъминлаб берган. Хозирги замон болалари эса ривожланиши даврида кимга карашни ва кимга "суянишни" хам бил-май колдилар. Ана шунинг учун хам турли ёшдаги болалардан иборат гурухлар болалар ривожланиши учун жуда самарали ва фой-дали.

5. Болалар истаган нарсаси билан шугулланишда эркинлиги.

Бола синфга кириб узи хохлаган машFулот билан шугулланиши мумкин. Боланинг бу эркинлиги бошка болалар эркинлиги билан кесишиши мумкин, масалан яна бир болакай худди шу уйинчокларни уйнашни истайди. Ва бу ерда оддий конун ишга тушади - ким олдинрок бу материални олган булса унинг узи шугулланади. Унга бирга уйнашни таклиф килиш мумкин, лекин бола рози булмаслиги мумкин ва уни хеч ким кизFанчик деб ата-майди (айбламайди). Бу холатдан кейинги принцип келиб чикади.

6. Болалар ёлFиз шуFулланадими ёки гурухдаим буни узи танлайди.

Болалар уз атроф мухитини эгаллашга, бировнинг нарсасини хурмат килишга ва бир-бири билан хамжихат булишни урганадилар. Сентябрь ойида укишга келиб у билан "булишмаган" холатларда хафа булиб колган бола, укув йилининг охирига келиб бошка бола узи шугулланиш истаги борлигига хотир-жам муносабатда булади. Шу билан бирга агар биргаликда бирор нарса билан шурулланиш истаги булса - болалар узлари албатта кели-шиб оладилар ва бошка йулларини топади-лар.

7. Болалар узлари истаган вакт давомида шугулланадилар.

Монтессори синфларида хеч ким болаларни тез харакатланишга мажбурламайди. Хеч ким бола кулидан нарсаларни олиб куймайди ("сен уйнаб булдин-ку, энди менга бер"). Бу холатларни педагоглар ва болалар-ниг узлари хам назорат киладилар.

Шу билан бирга агар бола нарсани олиб икки дакикадан сунг у бу мунчокларни ипга теришни истамай балки салат туFрашни истаб, нарса солинган идишни жойига олиб куйса, хеч ким унга "Яна озгина шуруллангин, кара мунчоклар кандай чиройли ва ранг-баранг экан", деган гапларни айтмайди.

8. Гурухдаги урнатилган коидаларга хамма, хатто катталар хам буйсунадилар.

Масалан, синфдаги хамма нарсаларнинг уз урни бор. Бола шурулланиб булгач уни уз урнига олиб куйиши кераклигини билади. Вакт утган сари бу одат шундай табиий тус оладигики, бола эслатмай бу ишни автоматик равишда бажаради.

Яна, масалан, Монтессори синфда хаммага кулай булган хотиржам жимликка риоя

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 9

килинади, хамма, хатто педагоглар хам осой-ишта секинрок гаплашадилар.

9. Боланинг узи уз ишига бахо бера олади.

Мария Монтессори болаларнинг узи мустакил шуFуллана оладиган материаллар танлаб олган. Болаларга уларнинг бажарилган иши туFрими ёки йукми, шуни айтиш учун кат-таларнинг хожати йук.

Масалан, машхур, турли диаметрли цилин-дрлар: агар бола цилиндрни бошка тешикчага жойлаштирганини курса, у уз хатосини узи куради ва туFирлайди.

10. Хеч ким болага мажбурлаб уз ёрда-мини курсатмайди.

Боладаги мустакиллик раFбатлантирилади ва куллаб кувватланади, хеч ким уни шошир-майди, туртмайди ва узи сурамаса ёрдамлаш-майди. Лекин бола доимо педагогга ёрдам сураб мурожаат килиши мумкин.

Тарбияловчини тайёрлаш1

Монтессори таълимотининг булажак тар-бияловчиси биринчи кадами - бу узининг онгини тайёрлаш. Бошка, оддий таълим муассасалардаги укувчилар хулк атворини кузатиб турувчи, уларни назорат килиши ва уларга маълум нарсаларни ургатиши керак укитувчилардан фаркли равишда Монтессори-тарбияловчиси уз тасаввурига эга булиб, доимо "хаёлан бошка ердаги" тар-биялувчиларни излаши керак. Асосий фарк хам ана шунда. Монтессори тизимида иш бошлаётган тарбияловчи - бола маълум бир нарса билан машFул жараёнида узини намоён килишига ишониши лозим. Тарбияловчи болаларни турли "савияга" ва "турларга" таксимловчи тушунчаларга асосланган янглиш чикарилган хулосалардан йирок булиши керак. Турли типдаги болалар (ривожланиши нормадан купрок ёки камрок оFиш холатлари) уларни безовта килмаслиги керак. Укитувчи уз тасаввурида ягона нормал турни, яъни уз маънавий дунёсида яшовчи укувчини куриши лозим. Монтессори таълимотининг макта-багча таълим муассасасининг тарбиялов-чиси, бола узини кизиктира олган ишни топ-

1 Макола "Монтессори М. Помоги мне это сделать самому. - М: «Карапуз», 2006" китоб асосида тайёр-ланди.

ганида албатта узининг хакикий мохиятини, борлиFини намоён килишига ишониши керак. Тарбияловчи нимани кузатиши керак? Хар бир бола фикрини жамлай бошлаганини куза-тади. Бунинг учун тарбияловчи бутун кучига зур бериши керак, ва унинг маънавий усиши урганувчан хамда боскичма-боскич фао-лият оркали амалга ошади. Тарбияловчининг шуFулланаётган иши, одатда уч боскичга эга.

Биринчи босцич

Тарбияловчи атроф мухитни асровчиси ва FамхУрига айланади. У болаларнинг унга хур-матсизлигидан азобланиш урнига шу билан шуFулланади. Ана ушанда у шифо топиб узига тортади ва шу билан боланинг иродасини мутадиллаштиради. Хар бир оиланинг уз уйи булиб, хонадон бекаси уйини узи ва эри учун куркамлаштиради. У уйи учун куп диккатини сарф килиб, у ерда нормал ва ижод килиш учун кулай мухит яратилади. У уз уйини ранг-баранг кизикишларга тула кулай ва шинам килишга харакат килади. Бу уйнинг жозибаси хам ундаги озодалик ва тартиблилигида булиб хамма нарсалар уз жойида туради.

Монтессори таълимотининг мактабагча таълим муассасасида тарбияловчи хам шун-дай йул тутади. Хамма нарсалар соз холатда ва жой-жойида булиши керак. Хар бир нарса синчиклаб уйлаб курилади, ва шунда болаларга бу нарсалар доимо янгидек ва ишла-тишга лойикдек куринади. Бундан ташкари тарбияловчининг узи хам истарали, куриниши ёкимли, саранжом ва озода кийинган булиб хотиржамлик ва уз мавкеига эга булиши керак. Бу хол идеал ва унга хамма интилиши лозим. Болалар орасида булганда доимо болалар - бу "сайловчилар" эканлигини доимо ёдда тутиш керак. Тарбияловчининг ташки куриниши -боланинг калбини забт этиши, ишончини ва хурматини козониши учун биринчи кадам эканлиги эътиборда булиши лозим. Тарбияловчи уз харакатларини куриб чикиши ва уларни енгил ва латиф килиши керак. Бу ёшда бола уз онасини энг идеал инсон килиб тан олади. Тарбияловчи уни танимаслиги-миз мумкин лекин боланинг ёкимли аёлларни курганида - "Анави аёл худди менинг онамдек жуда чиройли экан!" деган сузларини эши-тиши мумкин. Балки унинг онаси чиройли хам эмасдир, лекин болага у худди шундай булиб

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 9

кypинaди. Вa худди шундaй - бoлaгa кимдиp ёкиб ^лм вa тaacуpoт уЙFoтca уни Уз oнacи-дeк гyзaл кypaди. Шундaй килиб тapбиялoв-чининг узининг шaхcи тyFpиcидa Faмхypлик килиши бoлaнинг яшaётгaн aтpoф мухитининг aжpaлмac киcмигa aйлaниши ^paç тapбия-лoвчининг узи - бoлa дунёcининг энг мухим киcми бyлaди. Шундaй экaн, тapбиялoвчи-нинг биpинчи вaзифacи - aтpoф мухитни ^a-тишидa. Атpoф мухитнинг тaъcиpи билвocитa, лeкин у бyлмaca дoимий caмapaли жиcмoний вa интeллeктуaл яхшилaниш х^м бyлмaйди.

Иккинчи босцич

Атpoф мухитни oбoдoнлaштиpиб тap-биялoвчилap бoлaлap билaн узини кaндaй тутишни тaхлил килиб кypиши кepaк. Бун-дaй тapтибcиз кичкинтoйлap, тyпoлoнчи вa кичкинa aкли нoaник бoлaжoнлapни биpop иш билaн мaшFул килиш учун тapбиялoвчи нимa килиши мумкин? Тapбиялoвчи бундaй Xoлaтлapдa, гoхидa тушунтиpиш кийин бyлгaн ибopaлap ишлaтишгa хaм мaжбуp бyлaди: тap-биялoвчи шундaй жoзибaли булиши ^pa^^ бoлaлap унгa мaфтун бyлcинлap. А^ aтpoф мухитгa бeэътибop бyлcaк, мeбeллap чaнг, нapcaлap cингaн булиб уз жoидa бyлмaca, вa бундaн тaшкapи тapбиялoвчи хaм дидcиз кий-ин^н, тapбияcиз вa бoлaлap билaн кУпoл муoмaлaдa бyлca, ундaй хoлдa мaкcaдгa эpи-шиш acocий вocитaлapи хaм йук. Бoшлa-нишдa, бoлaлapни жaмлaш жapaёнидa, тap-биялoвчи узини нaмoён килa билиши кepaк, у aлaнгa cингapи aтpoфгa иccиклик тapaтиб узи^ чopлaйди вa янги куч бaFишлaйди. Tap-биялoвчи хaли нaмoён бyлмaгaн биpop жи^ мoний жapaённи узилиб кoлишидaн кУpкиши кepaк эмac. Эътибopни жaмлaшдaн aввaл paхбap узи лoйик тoпгaн дapaжaдa йул тутиши мумкин; бoлaлap фaoлиятигa у узи кepaк дeб Xиcoблaгaн дapaжaдa apaлaшиши мумкин.

Биp aвлиё хaкидaги pивoят 6OP. Ундa aвлиё aхoлиcининг тapбияcи бузил^н шaхap кyчaлapидa тoпгaн, биp нeчтa бoлaлapни биp жoйгa жaмлaшгa xapa^ килгaн. Бунинг учун у нимa килгaн? У бoлaлapни кизиктиpишгa Xapa^ килгaн. Бундaй хoлaтдa тapбия-лoвчи хaм шундaй йул тутиши ^pa^ У биpop кизик вoкeaни гaпиpиб бepиши, кушик aйтиб бepиши, кизик yйинлap тaклиф килиши мумкин... Бoлaлapни yзигa мaфтун килa бил-

гaн тapбиялoвчи, улapни туpли, xa^o билим oлишгa oид эмac лeкин тинчлaнтиpувчи мaшклap бaжapишгa жaлб килa oлaди. Kувнoк тapбиялoвчи зepикapли тapбиялoвчидaн фapкли paвишдa бoлaлapни yзигa жaлб килиш эхтимoли кyпpoк экaнлиги хaммaгa мaълум вa тapбиялoвчи хapaкaт кил^ кувнoк булиши мумкин. Мacaлaн биpopтa oдaм кувнoклик билaн "Кeлинглap хaммa мeбeллapни бoшкa жoйгa cуpиб куямиз" дeйиши вa узи бoлa-лapни куввaтлaб, улapни мaктaб бoшчи-лик килaди. Ёки у "Мaнa шу ^ara нимa дeй-cизлap? Уни тoзaлaш кepaк экaн" дeйди. Ёки "Юpинглap - бoккa чикиб гуллap тepaмиз" дeйиши мумкин. Унинг xap биp хapaкaти бoлaлapгa чaкиpик ёки тaклиф тapикacидa янгpaши лoзим.

Бу тapбиялoвчи ишининг иккинчи фaзacи. А^ мaнa шу бocкичдa бoшкaлapгa acro^ дил тeгишиб юpaдигaн биp бoлa пaйдo бyлca, тyFpи йул - уни тyxтaтишдaн ибopaт. Агap бoлa иш билaн мaшFул бyлca, тapбиялoвчи унинг фaoлиятини ёки муcтaкил ижoдини тyxтaтиш учун apaлaшиши мумкин эмacлигини тeз-тeз тaкpopлaймиз, лeкин бу хoлaтдa тyFpи мeтoдик уcул умумaн бoшкaчa: бoлa oнги-дaги бузувчи фaoлият oкимини yзгapтиpиб юбopиш лoзим. Буни чaлFитиш кypинишидa, тyпoлoнчи бoлaгa ниcбaтaн aлoхидa кизикиш йули билaн aмaлгa oшиpca бyлaди. Бoлaгa ниcбaтaн чaлFитувчи мухaббaтнинг унинг тyпoлoнигa ниcбaтaн мoc paвишдa opтиб бopиши бoлaгa биp кaтop элeктp paзpяди ^би кaттик тaъcиp килиши мумкин вa вaктидa нaтижa бepaди. Бoлaгa тeз-тeз "Ишлap кaлaй? Мeн билaн юp, ceнгa aтaлгaн биp нapca 6OP" дeгaн ибopaни aйтиб туpиш лoзим. Бoлa бaлки paд этaди, шундa тapбиялoвчи "Мaйли, бу мухим эмac. Юp бoккa чикaмиз" дeй-иши мумкин вa бoлa тapбиялoвчи ёки унинг ёpдaмчиcи билaн бopиши мумкин. Бундaй xoлaтдa бoлaнинг вa унинг тyпoлoни тapбия-лoвчи нaзopaтидa булиб у бoшкa бoлaлapгa oзop бepмaйди.

Учинчи босцич

Оxиp oкибaт бoлa биpop нapcaгa - бу oдaтдa хaкикий хaётдaн oлингaн биpop мaшккa кизикиш дaвpи кeлaди.

Tapбиялoвчи бoлaлapни биpop мaшFулoт билaн шуFуллaниши учун уз кучини жaм-

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I COВPEMEННOE OБPAЗOВAНИE 2018, 9

лай олгунга кадар кутиб туриши керак. Бунга хакикий хаётдаги машк оркали эри-шиши мумкин. Бола бир нарсага кизикиш уЙFонганлигини курган тарбияловчи уни тухтатмаслиги керак, чунки бу кизикиш табиат конунига хос булиб янги фаолият циклини ёритиб (очиб) беради. Лекин биринчи куйилган кадам шундай нимжон ва нозик булиши мумкин-ки, бехосдан тегиб кетился купикдек ёрилиб кетиши мумкин, ва у билан шундай дакиканинг жозибаси хам йуколиб колади.

Энди тарбияловчи жуда эхтиёт булиши лозим. Аралашиш мумкин эмас дейил-ганда, демак тарбияловчи хар кандай вази-ятда хам аралашиши мумкин эмас. Айни шу вактда тарбияловчи куп холларда хато килади. Шу пайтгача муаммо келтирувчи бола, окибатда бирор бир ишга кизикиб, фикрини шунга йуналтиради. Боланинг ёни-дан утиб кетаётган тарбияловчи унга караб "Яхши" дейиши билан, бошланган ишни расво килиши мумкин. Болада яна бир нарсага кизикиш уЙFониши учун яна камида икки хафта утиши керак булади. Бирор нар-сани бажаришга кийналаётган бола, тарбия-ловчиси ёрдамга келганини курганда уз иши-дан воз кечиб уни тарбияловчисига таш-лаб кетиши мумкин. Боланинг кизикиши бажармокчи булган ишни айнан бажаришига эмас, балки уни бажаришда пайдо буладиган кийинчиликларни енгишдан иборат. Бола -"Агар тарбияловчим менинг урнимга шуни бажармокчи булса бажара колсин. Бу мени бошка кизиктирмайди", деган фикрга боради. Агар бола бирор оFир нарсани кутармокчи булаётганда тарбияловчи унга ёрдам бермокчи эканлигини тушунса, куп холларда бола нарсани тарбияловчининг кулига ташлаб кетиши хам мумкин.

Мактов, ёрдам, гохида хатто диккат билан назар ташашнинг узи боланинг килаётган ишини ёки бирор фаолиятини тухтатиши учун етарли булиши мумкин. Fалати туюлиши хам мумкин, лекин бола, уни кузатиб турганли-гини сезса хам бундай холат булиши мумкин. Ундан ташкари бирор кимса келиб, нима билан шуFулланаётганимиз билан кизикса хам килаётган ишимизни давом эттира олмай колишимиз мумкин. Мухим, яхши натижаларга олиб келадиган принциплар-

дан бири, бола бирор нарсага диккатини йуналтирдими, худди у бу ерда умуман йукдек узингни тут. Табиийки, бола нима билан шуFулланаётганини бир карашда билиш мумкин, лекин иложи борича бола буни сезмас-лиги керак. Бундай сунг, зерикишдан чарча-ган, узига машFулот излаб нарсаларни бирма-бир урганиб, охири бирор нарсага кизикиб колган бола узига машFулот топади ва бу уз-узидан укув гурухда зиддиятларга хам олиб келади, чунки укув гурухдаги болалар хаммаси бир вактда бир нарсани истайди-дар. Аммо шундай холатларда хам бу вазиятга ёрдам суралмагунга кадар хеч ким аралаш-маслиги керак; болаларнинг узлари келишиб оладилар. Тарбияловчининг мажбуриятлари -болага у аввал фойдаланиб, уни кизиктирган нарсаси колмаган предметларнинг урнига янгисини таклиф килишдан иборат.

Тарбияловчиларга аралашмаслик

кобилияти узок амалиётдан сунг келади, лекин у осонлигича эгалланмайди. Бу дегани, тарбияловчи маънавий чуккиларга эришиши керак булади. Хакикий олижаноблик - ёрдам бериш хам маFрурлик манбаи булиши мум-кинлигини хис этишдир.

Хакикий ёрдам, тарбияловчининг уз ички рахмдиллиги билан берган ёрдами эмас, балки тартибга булган ички мухаббати ва синчков-лиги билан курсатган ёрдами хисобланади ва саховат хамда яхшилик килувчи инсон яхши-ликни кабул килган одамга караганда узини бахтлирок хис килади. Курсатилган хакикий саховат уни кабул килувчига узини намоён килмайди ва агар намоён булса у ёрдам куринишида эмас балки табиий ва уз-узидан келиб чиккан холат деб кабул килинади.

Бола ва тарбияловчи муносабатлари рухан алокада булсада тарбияловчи узининг хола-тига алохида куриниш яратиши мумкин, яъни у узини хужайин остидаги бир хизмат-кор куринишида тутиши мумкин. Хизмат-кор хужайинининг кийимларини тоза холатда саклайди, устки ва оёк кийим шчёткаларини уз жойига куяди, лекин улардан качон фой-даланишни хужайинга айтмайди; у хужайинга овкат тайёрлаб беради, лекин овкатланишга мажбурламайди; хужайинга бирор хиз-мат курсатиб хеч нарса демай Fойиб булади. Тарбияловчилар хам, боланинг маънавий ривожланиши даврида узини худди шун-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 9

дaй тутиши ^pa^ Tapбиялoвчининг xизмaт килaётгaн xyжaйини - бу бoлaнинг pухияти: у уз эхтиёжлapини нaмoён килгaндa тap-биялoвчи унгa жaвoб килиши кepaк. Хиз-мaткop хeч кaчoн уз xyжaйинини бeзoвтa килмaйди, лeкин уни чaкиpишгaнидa у, хук-мдopи нимaни иcтaётгaнлигини aниклaб "хуп бyлaди" дeб жaвoб бepaди. Ундaн тacaннo aйтиш тaлaб килинaётгaн бул^, у aлбaттa, бундaндa ёмoн булиши мумкин хoлaтдa хaм -"жудa чиpoйли" дeб aйтиши лoзим. А^ бoлa килaётгaн ишини yтa дик^т билaн бaжapaёт-гaн бyлca, тapбиялoвчи ундaн узoкpoк мaco-фaдa булиши ^pa^ лeкин у бaжapгaн ишини нaтижaлapидaн мaктoв кутгaн хoлдa ^pca^a, aлбaттa уни мaктaшгa тaйёp булиши лoзим.

Tapбиялoвчи вa тapбиялaнувчи ypтacидaги pухий мунocaбaтдa тapбиялoвчининг ypни вa мунocaбaти yшa xизмaткopнинг мунocaбaтигa yxшaш, яъни у xизмaт килиши вa яхши xизмaт килиши кepaк вa у бoлaнинг pухиятигa xизмaт килиши дapкop. Бу хoлaт бутунлaй янги уcул, aйникca укитиш жapaёнидaги янги уcул. Maca-лaнинг мoхияти бoлaни ёки унинг кийимини тoзa, тapтибли хoлaтдa тутишдa эмac. Tapби-ялoвчи бoлaнинг тaнacигa xизмaт килмaйди, чунки pивoжлaниш жapaёнининг мaълум бocкичидa унинг узи бaжapa oлaди. Moнтec-copи тaълимoти укитиш уcули мaънocи бун-дaн ибopaт эмac, яъни бoлaгa xизмaт килишдa эмac. Бoлa жиcмoнaн муcтaкил булиши, узини эpкин тутиши, му^кил иpoдa вa эpкин тaн-лaш xуcуcиятлapигa эгa булиши ^pa^ вa дaм oлмaй узoк муддaт ишлaшни ypгaниши кepaк. Бoлaнинг pивoжлaниш жapaёнидa, муcтaкилликни эгaллaшдa биp нeчa кeтмa-кeт бocкични бocиб утиши кepaк бyлaди вa бу coхaдa тapбиялoвчининг билими тapбиялoв-чининг xулк-aтвopини бoшкapa oлиши кepaк. Бу pухиятгa xизмaт килиш caнъaти булиб, у фaкaт бoлaлap билaн ишлaш жapaёнидa pивoжлaниши мумкин бyлгaн caнъaтдиp.

Tapбиялoвчи унгa тoпшиpилгaн гуpухдaги бoлaлapнинг эхтиёжлapи билaн тyкнaшca, у ижтимoий хaёт тapзининг кaдpини тушунaди вa бoлaлapнинг кaлбини ёpитилишини ^a-тиш ун^ куп xуpcaндчилик oлиб кeлaди. Бoлa-лapни кaлбини кузaтa билиш - бу ^^a имтиёз Xиcoблaнaди. Вa бундaй имтиёз чyлдa cув oaзиcигa eтиб oлгaч чeкcиз вa кизи^н кумлap opacидa булoк cувининг товушини эшитaёт-

гaн йyлoвчигa бepилгaн имтиёз^ киёcлaнaди; имкoниятлapи чeклaнгaн бoлaлapдa pухий кaдpиятлapи кaлбининг тубидa caклaнaди вa улap юзaгa чикapилгaнидa буни интикиб кут-гaн тapбиялoвчининг ишoнчи мукoфoтлaнaди. Бoлaнинг бу кaдpиятлapидa тapбиялoвчи кeлaжaкдa унинг кaндaй инcoн булишини ^pa oлaди, яъни дoимo иштиёк билaн xapa-кaтлaнувчи xизмaтчини. Tapбиялoвчи куз oлдидa: дoимo интилиши - кийинчиликлapдaн юкopи бyлгaн, дoимo излaнишдaги ин^нни; кaлбидa хaкикий paхмдиллик билaн тyлa бyлгaнлиги учун хaкикaтдaн хaм oжиз-лapгa ёpдaм бepувчи инcoнни; ^лби мaъ-нaвий интилишлapгa бyлгaн хуpмaтгa тyлa бyлгaнлиги учун aтpoфдaгилapгa хуpмaт билaн кapaгaн инcoнни кypaди. Tapбиялoвчи aнa шу хуcуcиятлapгa эгa бул^н хaкикий бoлaни - кeлaжaкдa э^ хaкикий инcoнни куз oлдигa кeлтиpaди.

Лeкин бу дappoв aмaлгa oшмaйди. Аввaл тapбиялoвчи бундaй дeйди: "Me^ бoлa кaндaй булиши кepaк бул^н бoлaни кУpмoкчи эдим, лeкин у мeн кутгaндaн хaм aълo дapaжaдa булибди". Maнa буни - эpтa ёшидaн бoлaни тушуниш дeйилaди. Бoлaнинг иcмини вa унинг oтacининг кacбини билиш билaн кифoялa-ниб бyлмaйди; тapбиялoвчи бoлaликнинг ^p-лapини билиши вa xap куни уни тacдиклaб бopиши кepaк. Шунгa яpaшa у нaфaкaт чукуp билимгa эгa бyлaди, бaлки aлoхидa инcoнгa эмac, ^лбнинг тубидa ётгaн cиp-acpopгa бyлгaн мухaббaтгa эгa бyлaди. Бoлaлap кaлбини oчгaнлapидaгинa тapбиялoвчи бaлки илк 6op, хaкикий мухaббaт нимa экaнлигини тушуниб eтaди. Дилдaн гaпиpилгaн бу гaплap тapбиялoвчини хaм yзгapтиpиб юбopиши мумкин. Бу, юpaккaчa eтиб бopувчи вa ин^н-лapни acтa-ceкин yзгapтиpувчи гaплap булиши мумкин. Бу ceзилapни хoл булиб буни тaъкид-лaб yтмaca бyлмaйди. Бoлaлapнинг иcмлa-pини унутиб юбopиш мумкин, лeкин улapнинг кaлблapини вa улap уЙFoтгaн мухaббaт излa-pини унутиб бyлмaйди.

Mухaббaтнинг икки туpи 6op. Акcapият Xoллapдa бoлaлapгa бул^н мухaббaт хaкидa гaпиpилгaндa тapбиялoвчи улapгa бyлгaн мунocaбaтини, улapни билгaнлapини эpкa-лaтишидa, тapбиялoвчидa хиc туЙFу уЙFoтгaн вa мaънaвий якинлик хиc эт^н хoлaтлapдa нaмoён бyлaди вa улap дуo Укишгa ypгaнгaн

ЗAMOНAВИЙ TA'^M I СОВРЕМЕННОЕ OБРAЗOВAНИE 2018, 9

холда тарбияловчи мухаббатини намоён килади.

Аммо мухаббатнинг бошкача англаш йули хам бор. Мухаббатнинг бу катламини на шахсий, на моддий дейиш мумкин. Бола-ларга хизмат килиш - бу инсоннинг онгига хизмат килишни хис этиш, узини узи ярата оладиган онгга хизмат килиш демакдир. Катламлар уртасидаги фаркни аслида тарби-яловчилар эмас, балки болаларнинг узлари аниклашган. Тарбияловчи узини жуда юкори поFоналарга, аввал узи билмаган чуккиларга олиб чикилганлигини хис этади. Бола тарбия-ловчини шундай катламга кутариб чикиб, уни узининг атроф мухитига тенглаштиради.

Шу давргача тарбияловчи уз ишини олижа-ноб касблардан хисоблаб келарди, лекин шу билан бирга таътил келишини кутарди, бошка, бировга хизмат курсатувчилар каторида соатларини камайтириб ойлик маошининг кутарилишини кутиб юрарди. Балки унга юкори мавкеи ва болаларнинг унга ухшаш идеалга интилишлари ва ундан хам узиб кетишга харакатлари хузр баFишлар эди. У директор булиши мумкинлигидан узини бах-тиёр хис этарди. Лекин бир поFонадан юкори поFонага кутарилиш учун бахт айнан шундан иборат эмаслигини тушуниш керак. Кимда ким маънавий бахт булоFидан ичиб курган булса у узининг олий жамоа ва касбий ман-фаатлари сари интилишлари билан хайрла-шади. Буни, купгина директорлик ва инспек-торлик лавозимларидан воз кечиб, узларини болаларга, уларга "энагалик" килишга баFишлаганлар мисолида куриш мумкин. Бир вокеада куринишича, икки тиббиёт док-тори уз касбидан воз кечиб, узларини тарбияловчи ишига баFишладилар ва аслида энагалик билан шуFуллана бошладилар. Шу билан бирга улар узларини паст поFонадан юкори поFонага кутарилгандей хис этганлар.

Тарбияловчининг узгарганлиги хакидаги асосий курсаткич нимада? Уни шундай изо-хлаш мумкин: "Хозир болалар худди мен бу ерда йукдек иш килмокдалар". Узида узгаришни сезмасдан аввал, у болаларга айнан у ургатган ва куйи поFонадан юкори поFонага айнан у олиб чиккан деб хисобларди. Лекин хозир, боланинг аклий онги ривожланганлигини куриб у узининг кимматли хиссасини куйидагича ифодалайди:

"Мен, дунё яратилаётган даврдаги куйилган максадни амалга ошишига ёрдам бердим".

Мана бу хакикий коникиш хисси. Олти ёшгача булган даврда болани тарбияла-ган тарбияловчи инсониятнинг шакллани-шида унинг ёрдами борлигини билади. Тарбияловчи болаларнинг унга маълум булмаган икир-чикирларини билмаслиги мумкин; улар-нинг келажаги хам унга маълум эмас: улар урта мактабга, кейинчалик университетга борадими ёки уларнинг укиши якин орада тугалланадими, лекин у болаларнинг шак-лланиш даврида килиш керак булган нар-саларни амалга оширганидан узини бах-тиёр хисоблайди. Ва у - "Мен уша болаларнинг онгига хизмат килдим ва улар анча ривожландилар, мен эса уша даврда уларнинг дусти булдим", дея олади. Тарбияловчи уз мехнатининг ва бажарган ишининг кадрини маънавий хаёти ва "бокий хаёт"идан кониккан даврида ва хар кунги ибодати даврида хис этади. Буни, оддий хаёт тарзини олиб борувчи инсонларга тушуниш кийинрок. Купчилик бундай хаёт тарзини узини курбон килишга таккослаб, "Бу тарбияловчилар шун-чалик ожизки, болаларга уз хукмини утказа олмайдилар. Тарбияловчиларни оддий инсо-ний эхтиёжлардан воз кечишини талаб килиб, усулингиз билан, кандай муваффакиятларга эришишишнгиз мумкин", деб хисоблашади. Лекин хеч ким асосий мохиятни тушунма-япти - бу узини курбон килиш эмас балки эхтиёжини кондириш, воз кечиш эмас, балки хаётни бошка инсоний кадриятлар билан эгаллаш ва шу билан бирга аввал маълум булмаган янги хаётни бошлашдан иборат.

Булардан ташкари, турли конунлар хам фаркланади, масалан адолат конуни. Демократик мамлакатлардаги макта-бларда ва жамиятда адолат хамма учун бир конунларнинг тадбик этиши деб тушунулади. Адолат килишни одатда суд жараёни, камок ва суд карори билан боFлайдилар. Суд бино-ларини одатда Адолат саройи деб атайди-лар ва "Мен халол одаммман" дейилганда, бу одамни хукукий институтлар (полиция, суд) билан хеч нима боFламаслиги тушунулади. Хатто мактабларда хам укитувчи бирор болани эхтиёткорлик билан макташи, баъзи холатларни бошкаларни хам макташи керак, яъни адолатли булиши керак. Адолатнинг бу

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 9

финиши худди мaънaвий xиc-туЙFулapнинг чукки^ни oлиб тaшлaб xaммaни биp-дeк пacтки пoFoнaгa тушуpиб, тeнглaштиpиб кyйилгaндeк.

Maнa шу юкopи тaълим пoFoнacидaги aдo-лaт - бу х^кикий мaънaвият булиб, xap биp бoлa нимaлapгa кoдиp экaнлигини нaмoён килa oлишини кaфoлaтлaйди.

Бу epдa xa^^ - xap биp инcoнни узи иcтaгaничa мaънaвий pивoжлaниши учун ёpдaм кypcaтиш, мaънaвий xизмaт кypcaтиш э^ xap кaндaй ёшдa ишлaш ^билиятини яpaтиш учун кyмaкдиp. Бaлки aйнaн шу -кeлaжaкдaги жaмият тaълимининг acocи булиб кoлap. Бундaй мaънaвият бoйликлa-pини caклaб кoлиш ^pa^ Булapнинг oлдидa иктиcoдий бoйликлapнинг кaдpи бaлaнд эмac. Шундa инcoн: "Meн бaдaвлaтмaнми ёки кaмбaFaлмaнми, бунинг axaмияти йук, aгap мeн уз мaънaвий хукмимни тулик бoшкapa oлcaм иктишдий муaммoлap уз yзидaн уз eчимини тoпaди" дeб фикpлaйди. Одaм-зoд уз кaлбини мукaммaлaштиpиб бoшкapa oлишни ypгaнca у cepмaxcул булиб икти^дий тapaфлap acocий муaммo бyлмaйди. Одaм-лap xaётини кУллapи билaн эмac бaлки aкл вa идpoки билaн яpaтaди вa инcoн pивoжлaни-шидa yзигa мoc юкopи пoFoнaгa eтгaч '^чил-мaгaн муaммoлapигa" xaм eчим тoпaди. Xeч кимнинг ёpдaмиcиз бoлaлap oнгли жaмият яpaтишлapи мумкин. fan^ap учун aлбaттa Kaмoклap, пoлиция, acкapлap вa кУpoллap кepaк. Бoлaлap э^ уз муaммoлapини тин-

члик йули билaн xaл килaдилap; улap ^т-тaлapгa эpкинлик вa интизoм - тaнгaнинг икки тoмoни экaнлигини вa oнгли paвишдaги эpкинлик интизoмгa oлиб кeлишини нaмoйиш этaдилap. Одaтдa тaнгa икки тoмoндaн ибo-paт: биp тoмoни чиpoйлиpoк булиб инcoн бoши ёки aллeгopик фигуpa тacвиpи туши-pилгaн булиб иккинчи тoмoнигa кaмpoк бeзaк бepилиб фaкaт xapфлap вa paкaмлap тacвиp-лaнгaн. Тaнгaнинг кaмpoк бeзaтилгaн тoмo-нини эpкинликкa, иккинчи тoмoнини инти-зoмгa тaккocлaш мумкин. Синфдaги инти-зoм бузилca тapбиялoвчи тapтибcизликнинг caбaби унинг йул куй^н xaтocи дeб тушунaди вa уни тyFиpлaшгa xapaкaт килaди. Оддий мaктaб Укитувчиcи бу xoлaтдa узини ^м-cитилгaндeк xиc килaди, лeкин бу ^м^ти-лиш эмac, бaлки янги тaълим бepишнинг тaш-кил этувчи киcмидиp. Тaбиaтгa ёpдaм бepиш билaн инcoн кeйинги пoFoнaгa кyтapилaди, чунки xapa^ бу xaёт кoнуни. Айнaн бoлaлap бу юкopигa oлиб чикувчи aжoйиб зинaлapни яpaтишяпти. Xaёт ^нуни - бу тapтиб, кaчoнки aтpoфни тapтибгa кeлтиpcaк, дунёни тapтибгa ^лганини тушунaмиз. Тaбиaт xaётгa бaжapи-лиши кepaк бyлгaн вaкoлaтлap йyнaлтиpиб бoлaлapгa тoпшиpик бepaди - бу кaттaлapни уЙFoтиб юкopи пoFoнaлapни зaбт этиш^ йyнaлтиpиш. Бoлaлap кaттaлapни инcoний мaънaвиятнинг юкopи пoFoнaлapини зaбт этишгa eтaклaйдилap вa шу йул билaн мoддий муaммoлapнинг eчими xaм тoпилaди.

Aдабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпубликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 30 ceнтябpдaги "Узбeкиcтoн Рecпубликacи Maктaбгaчa тaълим вaзиpлиги фaoлиятини тaшкил этиш тyFpиcидa" ПK-3305-coн ^pop^ - www.lex.uz.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Moнтeccopи M. Пoмoги мнe этo cдeлaть caмoму. - M: «Кapaпуз», 2006.

3. Moнтeccopи M. Знaчeниe cpeды в вocпитaнии: nep. c итaл. К. Пaмфилoвoй || Жуp-нaл "Чacтнaя шкoлa". - Ш5. - № 4. - С. 122-127.

4. Джумaнoвa Д.M. Бoлa шaxcигa йyнaлтиpилгaн тaълимдa Mapия Moнтeccopи мeтo-ди^^. - "Зaмoнaвий тaълим" жуpнaли", 2016 йил, 6-co^ - 40-45 бeтлap.

5. Абидoв Б.К. Maктaбгaчa тaълим (xopижий мaмлaкaтлap тaжpибacи). - "Зaмoнaвий тaълим" жуpнaли", 2017 йил, 11-шн. - 34-46 бeтлap.

6. Абидoв Б.К. Mapия Moнтeccopи тaълимoтидa тapбиялoвчи мухитни яpaтиш acoc-лapи. - "Зaмoнaвий тaълим" жуpнaли", 2018 йил, 7-гон. - 50-55 бeтлap.

7. https:||deti.mail.ru|family|10-glavnyh-principov-montessori-pedagogiki|

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I СОВРЕМЕННОЕ OБРAЗOВAНИE 2018, S

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.