Научная статья на тему 'МАРДЛИК КОНЦЕПТУАЛ СЕМАНТИКАСИНИ ИФОДАЛОВЧИ ТИЛ ВА НУТҚ БИРЛИКЛАРИНИНГ ТИЛЛАРАРО МУВОФИҚЛИГИ'

МАРДЛИК КОНЦЕПТУАЛ СЕМАНТИКАСИНИ ИФОДАЛОВЧИ ТИЛ ВА НУТҚ БИРЛИКЛАРИНИНГ ТИЛЛАРАРО МУВОФИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
31
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
kонцепт / когнитив / лингвомаданиятшунослик.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Қорабоев Жасурбек Боҳодирович

Мақола тилшуносликда концепт терминининг ўзига хос хусусиятларини таҳлил қилишга бағишланган бўлиб унда инглиз ва ўзбек тилларида концептнинг лингвокультурологиядаги ўрни ҳамда ахборот етказишдаги роли ва уларнинг стилистик хусусиятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАРДЛИК КОНЦЕПТУАЛ СЕМАНТИКАСИНИ ИФОДАЛОВЧИ ТИЛ ВА НУТҚ БИРЛИКЛАРИНИНГ ТИЛЛАРАРО МУВОФИҚЛИГИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

МАРДЛИК КОНЦЕПТУАЛ СЕМАНТИКАСИНИ ИФОДАЛОВЧИ ТИЛ ВА НУТЦ БИРЛИКЛАРИНИНГ ТИЛЛАРАРО МУВОФЩЛИГИ ^орабоев Жасурбек Боходирович

Андижон давлат педагогика институти, катта укитувчи https://doi.org/10.5281/zenodo.7326443

Аннотация. Мацола тилшуносликда концепт терминининг узига хос хусусиятларини та^лил цилишга багишланган булиб унда инглиз ва узбек тилларида концептнинг лингвокультурологиядаги урни %амда ахборот етказишдаги роли ва уларнинг стилистик хусусиятлари ёритилган.

Калит сузлар: концепт, когнитив, лингвомаданиятшунослик.

Маълумки, инглиз ва узбек тилларида "сош^е'У'мардлик" концептининг лисоний манзарасини ташкил этувчи тил ва нутк бирликлари, хусусан, уларнинг коммуникатив-прагматик, миллий-маданий жихдтлари, уларни узга тилда кайта яратиш масалалари махсус монографик тадкикотларнинг объекти сифатида урганилмаган.

Бугунга келиб мулокот ва билим воситаси сифатида тадкик этиш баробарида, тилнинг лисоний манзарасини инсон онгида акс этиши ва репрезентациясида тил маданий кодлар йигиндиси сифатида караш тенденцияси забардастлашиб бормокда. Фразеология бу маънода лексиканинг нисбатан купрок маданий ахборот ташувчи катлами булиб, унда турли этносларнинг маданий тажрибаси, оламни узига хос равишда куриш, идрок этиш тарзи намоён булади. Шу нуктаи назардан тилнинг фразеологик фонди халк маданияти, менталитети хдкида кимматли маълумотлар берувчи манба х,исобланади. Уларда халк тарихи, урф-одатлари, кадриятлари, ахлоки ва одоби кабилар урин олган булади. В.А.Телия сузлари билан айтганда, "тилнинг фразеологик таркиби-кузгу булиб, унда лингвомаданий" умумийлик узининг миллий узини англаш билан идентификациялашади. Фразеологик бирлик терминининг кенг маънода тушунган х,олда, бу термин оркали идиомалар, фразеологик бирикмалар, макол ва маталларни назарда тутамиз.

Бундай миллий фразеологизмларнинг яратувчиси халк булиб, унда уша халк орзу умидлари, фикр-уйлари, хдкикатлари ва рух,онияти уз аксини топади. Профессор М.Э.Умархужаев таърифича, "фразеологик бирликлар камида иккита тулик ёки кисман семантик узгартирилган таркибий кисмларни уз ичига олган суз бирикмалари булиб, алох,ида сузлар х,ар канча кайта ишланмасин фразеологик бирлик була олмайди". А.Э.Маматов фразеологик бирликларга куйидагича таъриф беради "тузилиши жихдтдан суз бирикмасига ёки гапга тенг булган, образли, умумлашган маъно англатадиган, лексик элементлари кисман ёки тулик кучма маънога эга булган, лугатларда кайд этилган х,ар кандай тургун лексик-семантик бирликлар фразеологик бирликлар доирасига киритилади".

Таникли рус олими В,В,Виноградов фразеологик бирликларни семантик хусусиятларига кура уч гурух,га булади. Биринчи гурух,га мансуб фразеологик бирликларни фразеологик чатишма деб атайди. Бу тилдаги фразеологик бирликлар кучма маъноли булиб, унинг умумий маъноси компонентлар маъносидан келиб чикмайди. (ковун туширмок, мум тишламок, dogs in blanket, have other joli to try (бошка мух,им ишлари бор булмок)). Кейинги гурух,га мансуб фразеологик бирликлар шундай тургун

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

бирикмаларки, улар яхлит кучма маънога эга булсада, уларнинг умумий маъноси компонентлар маъносидан келиб чикади: кузга ташланмок, юраги кора, шамолга учмок.

Учинчи гурух,га мансуб фразеологик бирикмалар шундай бирикмаларки, кисман кучма маънога эга булиб, компонентлари омонимлар билан алмаштирилган ёки алмаштирилиши мумкин: add fuel to the fire (flame) оловга ёг куймок.

Инглиз ва узбек тиллари изошли лугатлари, фразеологик лугатлар, инглиз ва узбек адиблари асарлари таржималари устида утказилган тахлиллар киёсланаётган тилларда фразеологик бирликлар моноэквивалент ёки полиэквивалентлик хусусиятига эга эканлигини курсатди.

Моноэквивалент фразеологик бирликлар деганда таржима тилида факатгина битта эквиваленти (мувофиги) булган гурух бирикмаларини назарда тутамиз:have the courage of one's сопуюйо^=фикрларини катъиятлилик билан х,имоя килмок. Keep lip one's courage=руx,ан тушкунликка тушмаслик, as brave as a lion-шердек куркмас.

Моноэквивалентларни тулик ёки кисман эквивалент тургун бирликларга булиш мумкин. Тулик моноэквивалент фразеологик бирликлар маъноси, лексик таркиби, ифодалилиги ва грамматик тузилиши мос булган фразеологик бирликлардир: A stout heart=кУркмас юрак; have heart to do or to say with=бирон нарса килишга ёки айтишга юраги бетламок, the bride of the sea=денгиз келини (венецияда денгизлардаги хукмронлиги назарда тутилган), the asses bridge=x,азил, эшак куприги (Евклид геометрияси китобидаги бешинчи теорема, укувчиларга тушуниш кийинлиги учун шу номни олган).

^исман эквивалент булган фразеологик бирликлар маъно жихдтидан бир хил, лекин лексик таркиби, грамматик курилишига кура фарк килувчи моноэквивалентлар булиб, уларни уч тоифага булиш мумкин: а) лексик таркибига кура фарк килувчи лекин маъноси ва семантик жихдтлари бир хил, ифодалилигига кура якин булган инглиз фразеологизмларининг узбекча эквивалентлари: ушбу гурух,га кирувчи баъзи фразеологик бирликларни астонимик таржима усули оркали х,ам таржима килиш мумкинлиги аникланди. Бундай лолларда имлицид равишда ифодаланган инкор маъноси узбек ва рус тилларида негатив конструкциялар оркали ифодаланади: shut one's heart to fear=кУркувни билмаслик; steel one's heart against fear=кУркувни курсатмасликка хдракат килмок.

б) Иккинчи гурух,га мансуб инглиз фразеологик бирликларнинг узбекча эквивалентларида маъно ифодалилик ва стилистик вазифасига кура ухшамаслик лекин суз таркибида фаркли жихдтлар кузатилади: pluck up heart(spirit)=жасорат, терламок, бор жасоратини ишга солмок.

в) учинчи гурух инглизча фразеологик бирликларнинг узбекча эквивалентлари маъноси, стилистик жихдтларига кура мос турсада, ифодалилигига кура бир-бирларидан фарк килади. Шуни таъкидлаш лозимки, бундай тоифа фразеологик бирликларнинг грамматик тузилиши мос ёки мос булмаслиги мумкин. Бизда тилдаги ифодалиликка эга фразеологик бирликларнинг аксарияти кисман эквивалент фразеологик бирликлар оркали таржима килиниши кузатилди: take one's courage in both hands=жасоратни икки кулга олмок (астойдил жасорат курсатмок).

Ушбу гурух,га мансуб маколлар антоним эквивалентлар оркали таржима килиниши х,ам мумкинлиги куйидаги мисолларда яккол намоён булади: none but the brave deserve the fair (proverb)

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Полиэквивалент фразеологик бирликлар узбек тилида бирдан ортик эквивалентларига эга бирликлар булиб, уларни тилдан тилга угиришда амалиётчи таржимон маълум контекстга мос келувчи вариантини танлаб олиши керак булади. Масалан: A man of his hands фразеологик бирлигининг рус тилида храбрый, мужественный человек, опотный человек, мастер на всё руки, золотые руки, узбек тилида эса, жасур, ботир, эркак киши каби эквивалнтлари мавжуд. REFERENCES

1. Телия В. Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. - М.: Наука, 1986. - С.9.

2. Умархужаев М. "^изил китоб" га тушмас туйгулар: комусий лугат. -Тошкент: Akademnashr, 2019. - С.27.

3. Маматов А.Э. Х,озирги замон узбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари. - Тошкент,1991.

4. Кушнир О. Н.. Категоризация как всеобщая процедура. Динамика лингвокультурных концептов, вербализуемых заимствованными префиксами.). М., 2012.

5. Кутьева М.В. Прагматические особенности испанских соматических идиом. Вестник РУДН, серия Лингвистика, Москва. 2010, № 2. -С. 42-50.

6. Лихачев Д.С. Логический анализ языка. Культурные концепты. М., 1991.С.280-

287

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.