Научная статья на тему 'ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ СЕМАНТИК ВА ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)'

ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ СЕМАНТИК ВА ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
345
102
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фразеология / этимология / тиллар / фразеологик бирликлар / вазифа / гаплар / таълим.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Музаффарова Фарангиз Жўрахон Қизи

Мақола инглиз ва ўзбек тилларида фразеологик бирликларнинг семантик ва лингвокултурологик хусусиятларини ўрганишга бағишланган. Фразеологик бирликларнинг этимологик ва маданий хусусиятлари ўзбек ва инглиз тиллари мисолида кўриб чиқилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ СЕМАНТИК ВА ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ (ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)»

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR Nol 2022

ilmiy-uslubiy JumaH

ihPЛ rrvо ТТПГТ/П^ KIIP 111К" TT A PIIIIIII f l \l Л ¡11111* R Л

ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ СЕМАНТИК ВА

#

>

ЛИНГВОКУЛТУРОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

(УЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА)

!>,> >j>

1 )> ]>#:

Музаффарова Фарангиз Журахон кизи

Узбекистон давлат жахон тиллари университети https://doi.org/10.5281/zenodo.7217614

Аннотация: Макола инглиз ва узбек тилларида фразео логик

^Т/ГТЛТТТ/ПГТТЯТЛиТ/ГиТ^ Р^ЛТЯТГГТЛТГ DQ П Ы L-I 1

бирликларнинг семантик ва лингвокултурологик хусусиятларини урганишга багишланган. Фразеологик бирликларнинг этимологик ва маданий хусусиятлари узбек ва инглиз тиллари мисолида куриб чикилади.

Калит сузлар: фразеология, этимология, тиллар, фразеологик бирликлар, вазифа, гаплар, таълим.

Аннотация: Статья посвящена изучению семантических и лингвокултурологических особенностей фразеологических единиц в английском и узбекском языках. Этимологические и культурные особенности фразеологических единиц рассматриваются на примере узбекского и английского языков.

Ключевые слова: фразеология, этимология, языки, фразеологические единицы, задача, предложение, образование.

Аппо1айоп: The article is devoted to the study of semantic and linguocultural features of phraseological units in the English and Uzbek languages. Etymological

and cultural features of phraseological units are considered on the example of the Uzbek and English languages.

Key words: phraseology, etymology, languages, phraseological units, task, sentence, education.

»

i >p j> Х,ар бир тилдаги фразеологик тизим узига хос хусусиятларга эга ва лексик

тизимдан бирликларининг шаклланиши билан фарк килади, чунки фразеологик №

iw"-

бирликлар сузлардан иборат булиб, таркибий жихатдан ибора ёки жумлага тенгдир. Сузлар ва фразеологик бирликларнинг гап сифатида куллана олиши эса уларнинг умумий ухшашлигидир. Бирок, фразеологик тизим бирликлари узларининг таркибий шакллари ва баъзи функциялари буйича гап даражасига якдн.[1]

Агар тилдаги барча тизим хосил килувчи элементларнинг доимий узаро богланишидан келиб чикадиган булсак, унда фразеологик бирликлар куйи бугин бирликлари асосида, яъни сузларни бирлаштириш оркали хосил булади, деб

таъкидлаш мумкин. Юкори бугин нуктаи назаридан фразеологик

Щ4 > й '

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР М01 2022

Нт<у-и«1иЫу ]итаН

(лМППМк'ПЯГШМЫГ Л/'З М ¥ЯЛ/Г ГЛ/'З ПЯП ЛСъ{\\Л ГЯПНЫ ТЯТТТТЛЛТТ ЧТЛ/Р>и1Л кЧЛГМ пяпгя яыпяня гтм

бирликларнинг узи хам сузлар каби гапни ташкил этувчи кисмларга айланади.

X

Ушбу мавзуни урганган таникли тилшунослардан бири М. Умарходжаев уз асарларида таъкидлаганидек, жумлалар фразеологик бирликларни бевосита

1 ж 1 ^»л шиии^и*! ^^1111(U,V1VJ лу^1 1» ■ ^ ■ 1 I I V чу ^ ■ чу ■ 111» \у 11114111И|/1111 ч_/ V1У чу V11 А и

бирлаштиради ва эркин иборалар сузларни жумлага айлантиради, чунки суз ва

жумла уртасида воситачи сифатида эркин ибора сузни таркибий кисмга айлантиришда алохида рол уйнайди. Фразеологик бирликлар жумлага тайёр шаклда суз билан бир хил тарзда, лисоний бирлик ёки синтагма шаклида

!

киритилади.

Юкоридагиларга асосланиб шуни таъкидлаш мумкинки, тилнинг хакиккий мавжуд фразеологик тизими узининг белги хусусиятлари билан лингвистик жихатдан ажралиб туради. Фразеологик тизим бирликлари барча тил сатхидаги бирликлар хусусиятларига ухшаш изоморф хусусиятларга эга булганлиги туфайли лексема билан гап орасида жойлашган компонент хисобланади.[5]

Бундан ташкари, фразеология уз парадигматикасига (синонимлар,

антонимлар, семантик-синтактик вариантлар, фразео-семантик гурухлар) ва

синтагматикага (ибора бирикмаси шаклидаги иборалар), валентлик ва дистрибуцияга (фразеологик деривация) эга булиб, улар узаро таъсир натижасида тула хукукли тизимни ташкил этади. Бинобарин, суз каби

фразеологик бирликлар тилда алока воситаси вазифаларини ва функционал номинация вазифаларини бажаради. Уларнинг яна бир хусусияти уларда хам куйи, хам юкори даражадаги элементларнинг мавжудлигидир.

Агар сузнинг маъноси морфемаларнинг таркибий йигиндиси, (нуткнинг маълум кисмига мансублиги, валентлиги ва таксимоти, денотатив-сигнификатив карама-каршилик) билан боглик булса, фразеологик бирликларда

I! •

', « '' ' и___________'....... "

бу ходиса бошкача характерга эга. Дархакикат, фразеологик бирликлар унинг таркибий кисмларининг маъноларини бирлаштиришга асосланган фикран йуналтирилган денотатив-сигнификатив яхлитликдир. Фразеологик бирликларнинг тилдаги интеграцияси асосида янги интеграл маъно бирлиги вужудга келади. Шу билан бирга иборанинг айрим интеграллашган компонентлари, баъзан эса барча компонентлар узининг асосий хусусиятларини йукотади.[2]

Интеграция даражаси канчалик юкори булса, фразеологик бирликларни ташкил этган сузлар асл маъносидан узоклашади ва аксинча, интеграция даражаси канчалик паст булса, ибора эркин ибора ва эркин гапга шунчалик якин булади.

Юкоридаги назарий тезисларнинг хакикийлигини акс эттирувчи лингвистик материалларни тахлил килишга мурожаат килайлик. Шу билан

бирга, бизнинг асосий вазифамиз узбек тилида фразеологик бирликларнинг структур ёки семантик хусусиятларини урганиш эмас, чунки улар турли

* Г •!»

•И--га-Д-« -.- с--И- ; ¡>

¿Штаюгоуа 1

\-#ТА001(?ОТЬАР М01 2022

№1 2022

Ит|»-иИиЫу ¡игпан

лисоний материал буйича етарли даражада батафсил урганилган. Бу ерда фразеологик бирликларнинг лисоний ва маданий жихатларини тахлил килишни максад килганмиз. Лингвокултурал жихатлар одатда нуткда прагмалингвистик жихатларнинг намоён булиши оркали амалга оширилади.

Фразеологик бирликларнинг нуткда намоён буладиган прагмалингвистик жихатларига куйидагилар киради:

1. Фразеологик бирликлар нуткда модал муносабатларни ифодалайди.

\ 1 >

2. Фразеологик бирликлар ахлокий мезонларни кашф этади.

3. Фразеологик бирликлар нуткда фикрий мезонларни намоён килади.

4. Фразеологик бирликлар нуткда эстетик мезонни ифодалайди.

5. Фразеологик бирликлар гапларда динамик мезонни акс эттиради.

6. Фразеологик бирликлар нуткда нормативлик мезонини кашф этади.

7. Фразеологик бирликлар гапдаги эмоционаллик мезонини ифодалайди.

8. Фразеологик бирликлар гапда амал килиш мезонини намоён килади.[2] Келинг, ушбу позициядан узбек ва рус тилларида баъзи феълларни куриб

чикамиз.

Узбек тилида "тилда тишлаш, оркада опичлаб" (сузма-суз: тилга тишлаш, оркасига кутариш) баркарор бирикмаси мавжуд булиб, куз корачигидек асраб-авайлаш маъносини англатади. Масалан: Мен бу болани тилимда тишлабман, оркамда опичлаб катта килдим (Узбекча-русча лугат). Бир миллатнинг маданий консепсияси бошкасидан кескин фарк килиши, айникса, феъл маъноларида, уларнинг лугатлардаги таржимасида яккол куринади.[3]

Агар биз ушбу алохида ишни куриб чиксак, унда рус маданиятида ва

умуман Европа маданиятида болани тишлаш вахшийлик сифатида кабул килинади. Шунинг учун лугатдаги ушбу ибора рус тилига куйидагича таржима килинган: "Я вырастил этого ребенка, постоянно заботясь о нем и всячески оберегая. "Тишлаш" - прикусить, "опичлаш" - носить на закорках каби сузларга таржимада ишлатилмади курганингиздек, чунки Европа маданиятида бировни

оркасига кутариш ёк тишлаш ижобий маъно ифодаламайди. Факат истиснолар булиши мумкин.[4]

Осиё маданиятида, хусусан, Хитой, Япон, корейс тилларида - соглом одам

г-

Л1ЛТ/»ЛЛТТТТП А ЛТТТТ/" П ЛТТТТТТ Т/«Т 7ГПП 1Л1Т/Ч ТЛМТТТТТТТ /\Т7 Т Т Г» 1Л » К П ТТ ТТЛГГ1 17ТТЛ АЛ ТТПТТТТТТТТТ » 1Т 7» 11/ЧТТТ

оркасида бошкасини кутариб юриши бу нормал холат хисобланиши мумкин.

Европа маданиятида оналар болани орка томондан эмас, балки асосан махсус курилмаларда олиб юришади.

Узбек тилида "Томдан тараша тушгандек" баркарор ифодаси мавжуд булиб уни рус тилига таржима киладиган булсак уни сузма-суз: как будто с крыши упала чурка дея таржима киламиз. Бу бирон ходиса кутилмаганда руй берди деган маънони ифодяпяйди Мясяпян: "Томдан тяряшя тушгяндек килиб

берди деган маънони ифодалайди. Масалан: "Томдан тараша тушгандек килиб, "Янгиобод" махалла раиси Авазов мени тусатдан ишдан бушатиб юборди".

а > |

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР М01 2022

Ит1»-и»1и01у ¡ип»|| I»-л.

Узбек маданиятида кадимдан уйлар текис том билан курилган ва лой билан копланган. Ёзнинг иссик кечаларида томда ухлаш мумкин эди, устига меваларни куритиш мумкин эди, баъзи холларда томга кичик пичанзорлар ёткизилган. Улар бошка юк куймадилар, чунки том унга бардош беролмади. Чок - бу утинни ажратишда пайдо буладиган ёгоч булаги. Х,еч ким томда утин ёрмайди, шунинг учун томда чок булмаганлиги учун у кандай килиб ерга тушиши мумкин, албатта тушмайди. Яъни, бахтсиз ходиса эхтимоли нолга тенг. Ушбу феълнинг асосий элементи текис томдир. Европада, шу жумладан

инглиз маданиятида томлар текис эмас. Ёгингарчилик билан тулдирилган иклим шароитида ким текис томларни куради?! Бинобарин, хеч ким томга утин

54 ёриш гоясини тасаввур кила олмайди. Шундай килиб, феълнинг пайдо булиши

трч J

муайян халкнинг кундалик маданиятининг узига хос жихатларидан келиб чикади.

Узбеклар иссик ва курук иклим шароитида яшайдилар, шунинг учун уйларнинг текис томлари одатий холдир. Ясси, лой билан копланган том уйни ва одамларни ёзда иссикдан, кишда совукдан химоя килади. Айтилганларнинг барчасига далил сифатида юкорида айтиб утилган иборанинг русча таржимасини бериш кифоя:

" Председатель махалли "Янгиобод" Авазов ни с того, ни с сего вдруг взял

да и отстранил меня от работ."

Таржимада фразеологиянинг узи йук ва унинг маъноси оддий сузлар билан уларнинг эркин бирикмаси ёрдамида етказилади.

Белгиларнинг хулк-атворидаги стереотиплар турли маданиятларда хар хил булиши мумкин, буни куйидаги мисолларда куриш мумкин.

Масалан: "Тузок узиб кетмок" иборасининг маъноси " убежать всякими способами" деб таржима килиниши мумкин, феълнинг русча вариантида шундай жаранглайди: " Из тех, кто отгрызет себе лапу и уйдет из капкана".[3] Узбек маданиятида тулки тузок турларини синдириши мумкин, Европа

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

маданиятида тулки панжасини тишлаб кочиб кетади. Нима учун? Чунки Шаркда тузоклар аркон ёки чармдан, Европа маданиятида эса темирдан ясалган. Аркон ёки чарм камчиларни кемириб ташлаш мумкин, аммо темир эмас. Шунинг учун, тузокдан кочишнинг ягона усули бу уз панжангизни тишлашдир. Маданиятлардаги бу фарк лингвистик воситалар оркали тулик акс этади.

"Туя гушти емок", - съесть мясо верблюда деб таржима килинади. Бу феъл харакатнинг жуда секин бажарилишини, жараённи кечиктиришни англатади. Масалан:" ^аниди, узимиздаги туя гушти еган хаммом ишга тушса-ю, биз бу ташвишлардан кутулсак "("Муштум" журналидан).

4 ^

!

Ж ^ »5«

Шу

1 Ч>

. vjTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR

ilmiy-uslubry jumaH

№1 2022

>

jW^ J

Ж*

Ы>

>>

Ы J> 1 >J>

b>4r>

Ы у-

ЩУ

Ы*

+Й )>

>j*

Ы>

} >5>

J |X<

Бу фразеологик бирлик русча "черепашьим шагом" иборасига, инглиз тилида эса " till the cows come home" иборасига тугри келади. Рус тилида бу маъно тошбака тасвири ва инглиз тилида - сигир ёрдамида етказилади. Бу одамларнинг яшаш жойи, хаёти ва мавжудлигининг узига хос хусусияти билан боглик. Инглизлар ва руслар Шимолий худудларда жуда совук икдим билан яшайдилар. Бу анъанавий тушунчаларни номлашда, суз ва ибораларнинг бирламчи шаклларини хосил килишда бирламчи хусусият сифатида намоён булади. Туялар совук жойда яшай олмайди, аммо тошбакаларнинг айрим турларини топиш мумкин. Секин харакат тошбакага хосдир ва руслар бу хайвоннинг тасвиридан фойдаланиб, секинлик хакида гапиришади.[1]

Узбек лингвокултураси сохасида тошбака хам бор, бу тилда секинлик маъносини хам англатади. Аммо бу ерда у факат туя тушунчасининг синоними сифатида ишлатилади.

Нафакат узбек ва инглиз тиллари балки бошка тилларда хам бу каби лингвокултурал фразеологик бирликларни учратишимиз мумкин. Боиси хар бир халк хар бир миллат узига хос урф-одатлар, турмуш тарзи, байрамлари хатто бошка минтакаларда учрамайдиган хайвонларига хам эга. Айнан шуларнинг таъсири остида инсонлар орасида фразеологик бирликлар пайдо булган ва нуткда турли хил максадларда ишлатилади.

* >

ш

ц J>

> J •

lÖt

¡ЙИ*

] >j> +И >

! Я*

щ »

ш

ЪЦъ

ЭЙ* *ф>

Ы р

] Я> Ы >

i >i>

ЭЙ*

ы ]>

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Худойберганова Д.С./ матннинг монография/ Ташкент/2013

2. Кунин А.В. хозирги замон инглиз тили фразеологияси курси. - 2-нашр. кайта чоп етиш. - Москва: Олий Мактаб, 1996. - 156 б.

3. Содикова М. кискача Узбекча-русча фразеологик лугат. - Тошкент: узбек энциклопедиясининг асосий нашри, 1989. - 336 б.

4. Хосиятхон Сувонкулова, узбек халк маколлари, Адабиёт учкунлари нашриёти, Тошкент 2014 йил, 192 бет

5. The American Heritage Dictionary of the English language. - Boston, 2010.

IШ2\

щ j>

d J>s#;

антропоцентрик тадкдкд/

Шг

Qj^f^S). *,—

121

^ 4 u

I >3

Ш >

Ыэ>

m >

Ц >р

I > >

q q

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.