CC BY
0
891,550-1
Мурувватиён Цамила Цамол, доктори илми филология, сарходими илмии шуъбаи адабиёти муосири Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи миллии илмуои
Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе) Мурувватиён Джамила Джамол, доктор филологических наук, главный научный сотрудник отдела современной литературы Института языка и литературы им. Рудаки Национальной академии наук Таджикистана (Таджикистан, Душанбе) Muruvvatiyon Jamila Jamol, Doctor of Philology, Leading Researcher of the Department of Contemporary Literature at the Institute of Language and Literature. Rudaki of the Academy of Sciences of the National Academy of Sciences of Tajikistan. E-mail: alika-xan@mail.ru Вожа^ои калиди: тарчумаи бадей, филологуои тоцик, пайвандуои адабй, сиёсати цауонишавй Мацола ба таърихи тарцумаи тоцикии садаи бист, зоуири мафуумй ва зебоишинохтии адабиёти тоцики ин давра бахшида шудааст. Ин замонест, ки цомеъа хостори цаурамонии цадид, лояуои мавзуй ва жанруои цадид буд . Дар ин раванд адабиёти тарцума дар ташаккули завци зебоишиносии адабиёти тоцик мушорикати фаъол дошт. Таърихи адабиёти асри гузашта, ки аз робитауои адабй бой аст, дар нимаи аввали асри гузашта осори адибони тоцик ба забощои гуногуни дунё хеле бомуваффацият тарцума карда мешуд, то ба имруз таваццууи филологуои тоцикро ба худ цалб накардааст. Ба андешаи муаллифи мацола, сухан дар бораи ташаккули тарцумаи адабй аз нимаи дуюми асри XIX- ибтидои асри XX- пас аз барцарор шудани уукмронии мустамликадории Аврупо ва Русия дар Осиёи Марказй огоз гардид,ки ин раванди адабй ва омили асосии муайянкунандаи манзараи нави цауон цауонишавии сиёсати цауонй буд. Дар ин солуо, гарчанде дар адабиётшиносии тоцик фаумиши илмй дар бораи сифати тарцумаи насри бадей вуцуд надошта бошад уам, дар бораи паулууои алоуидаи тарцума аллакай нуктауои назаруои гуногун пайдо шуда буданд, аммо ин мацолауо уануз масъалауои назариявии тарцумаро уал карда натавонистанд. Асосуои назарияи илмии тарцума зуд-зудруй дода, мацолауои хусусияти цашнй ба инкишофи алоцауои байни адабй мусоидат карданд. Ва ба ин нигоу накарда, дар бобати сифати тарцума чунин цафомонй аз циуати назариявй ба тарцумонуои тоцик барои азхуд кардани стратегия ва усулуои нав, усулуои нав халал нарасонд; Х,амин тавр, тарцумаи бадеии садаи ХХ дар Тоцикистон уамчун як навъи фаъолияти тарцумаи мустацилтар зууур мекунад.
Ключевые слова: художественный перевод, таджикские филологи, межлитературные связи, политика глобализации
Статья посвящена истории таджикского перевода ХХ века, концептуально-эстетическому облику таджикской литературы этого периода. Это время, когда общество требовало нового героя, новые тематические пласты и жанры. В этом процессе переводная литература приняла активное участие в развитии эстетического вкуса таджикской литературы. История таджикской литературы прошлого столетия, богатая литературными связями, никогда не переставала привлекать внимание таджикских филологов.В первую половину прошлого столетия весьма успешно на различные языки мира переводились и произведения таджикских писателей. По мнению автора статьи, о становлении художественного перевода следует говорить начиная со второй половины XIX - начала XX века - после установления колонизаторского господства Европы и России в Средней Азии. Перевод стал важным двигателем литературного процесса и основным фактором, определяющим новую картину мира. В эти годы, хотя и не было еще в таджикском литературоведении научного осмысления качества переводов художественной прозы, но уже появились различные точки зрения на определенные аспекты перевода, однако, эти статьи пока еще не могли решать теоретические вопросы перевода, разрабатывать основы научной теории перевода.Частым явлением, способствовавшим развитию межлитературных связей стали статьи юбилейного характера. И несмотря на это, научного анализа качества перевода не было, такое отставание в теоретическом плане не мешало таджикским переводчикам овладевать новыми стратегиями и методами, приемами. Таким образом, художественный перевод ХХ века в Таджикистане проявляет себя более самостоятельно как вид переводческой деятельности.
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-228-236
МАРХАЛАХОИ АСОСИИ ТАШАККУЛВА ИНКИШОФИ ТАРЦУМАИ БАДЕЙ ДАР АДАБИЁТИ ТО ЦИКИИ АСРИ ХХ
ОСНОВНЫЕ ЭТАПЫ СТАНОВЛЕНИЯ И РАЗВИТИЯ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПЕРЕВОДА В ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ХХ ВЕКА
MAIN STAGES OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF LITERARY TRANSLATION IN TAJIK LITERATURE OF THEXX CENTURY
Key words: literary translation, Tajik philologists, interliterary connections, globalization policy
The article is devoted to the history of Tajik translation of the twentieth century, the conceptual and aesthetic appearance of Tajik literature of this period is considered. This is a time when society demanded a new hero, new thematic layers and genres. In this process, translated literature took an active part in the development of the aesthetic taste of Tajik literature.The history of Tajik literature of the last century, rich in literary connections, has never ceased to attract the attention of Tajik philologists.In the first half of the last century, the works of Tajik writers were very successfully translated into various languages of the world. According to the author of the article, we should start talking about the formation of literary translation from the second half of the 19th - early 20th centuries - after the establishment of the colonialist domination of Europe and Russia in Central Asia.Translation has become an important engine of the literary process and the main factor determining the new picture of the world is the global policy of globalization. During these years, although there was no scientific understanding of the quality of translations of literary prose in Tajik literary criticism, various points of view on certain aspects of translation had already appeared, but these articles could not yet solve theoretical issues of translation or develop the foundations of a scientific theory of translation.Anniversary articles have become a frequent phenomenon that has contributed to the development of interliterary connections. And despite this, there was no scientific analysis of the quality of translation; such a lag in theoretical terms did not prevent Tajik translators from mastering new strategies and methods, techniques. Thus, literary translation of the twentieth century in Tajikistan manifests itself more independently as a type of translation activity.
Асри ХХ дар таърихи адабиёти точикй давраи на танхо бархурдхову талафоти фочиавй, балки давраи комёбихои тозаи гоявию бадей низ буд, ки симои консептуалй ва эстетикии онро дигар кард. Агарчи кулли во;еоти дар ;арни гузашта рухдода ба як мархалаи таърихи хал;и точик табдил ёфтааст ва дар он хунрезиву зуроварихои зиёде содир шудааст, махз дар хамин давра хал;и точик бузургтарин ;адамхои худро ба суи пешравй ва ояндаи дурахшони хеш гузоштааст.
Адабиёти асри ХХ аз чихати мохияти таърихиву типологии худ як низоми нави бадей бо тафаккури тозаи бадей ва дарки нави эстетикии чахон ва баёнгари давраи навин мебошад. Адабиёти нав руи сахна кахрамони нав, инсони во;еияти навро баровард, ;абатхои мавзуъоти тозаро намудор кард ва ба корбурди жанрхои нав ру овард.
Дар инкишофи адабиёти точикй, маориф ва парвариши зав;и эстетикй тарчумаи бадей на;шаи мухимро бозидааст. Равшан аст, ки бидуни тарчумаи бадей манзараи тахаввули адабиёти миллй нопурра мебошад, зеро дар ин солхо тарчумаи бадей бо адабиёти точикй робитаи дутарафаи наздик пайдо намуда, чузъи мухимми раванди адабии Точикистон гардид. Мутаассифона, адабиётшиносии точик то хол ба фаъолияти мутарчимони асри ХХ таваччухи лозима надодааст, гарчанде эчодиёти онхо ахаммияти на танхо таърихй, балки амалиро низ дорост. Омухтани тачрибаи онхо барои тарчумонхои муосир заминаи мусоид буда, тах;и;и тарчумахои бадей яке аз роххои муассир дар адабиётшиносии му;оисавй ба шумор меравад.
Тарчумонй яке аз ;адимтарин сохахои фаъолияти инсон мебошад. Агарчи бино бар навиштаи В.Н.Комиссаров, "худи тарчумонхо даъвои ;адимтарин будани касби худро надоранд, эхтимолан беасос нест, ки дар сайёраи мо дар замони ташаккули ;абилахои гуногунзабон зарурат ба шахсоне пайдо шуд, ки дар робитахои байни намояндагони ;абилахои мухталиф ба сифати миёнчй метавонистанд хизмат бикунанд. Ва гумон меравад, ки аввалин тарчумонхо занхо буданд. Чун маълум аст, ки дар замонхои ;адим расми арусдуздй аз ;абилахои бегона вучуд дошт ва зан, беихтиёр, забони шавхарашро азхуд намуда, дар зарурат вазифаи тарчумониро ичро мекард. Табиист, ки сараввал тарчумонй ба шакли шифохй сурат мегирифт ва баъдтар, бо пайдоиши хат тарчумонхо низ кори худро хаттй ичро менамуданд.
Аз таърихи хазорсола доштани касби тарчумонй далелхои сершуморе гувохй медиханд" [9, с. 84].
Таърихи тарчумаи бадеии точикй таърихи чустучуйхо, дарк ва эхёи адабиёти хоричй бо забони модарй буда, бо ма;сади бахра бардоштан аз дастовардхои он ва ба ин васила ганй гардондани адабу фарханги хеш сурат гирифтааст. Мутахассисони филологияи точик борхо кушиш кардаанд, ки ба таври куллй таърихи тарчумаи точикиро муаррифй кунанд. Чднбахои гуногуни тарчумаи адабй дар пажухишхои донишмандон ва ахли тарчумаи точик Х^.Ахрорй, РДошим, А.Дехотй, М.Шакурй, А.Сайфуллоев, А.Сатторзода, Л.Н. Демидчик, Х^.Шодщулов, З.Муллочонова, В.Самад, Ш.Мухтор, Н.Салимй, М.Мирзоюнус, А.Абдусатторов,
А.Абдуманнонов, А. Нуралиев, А.Давронов, А. Аминов, А.Самадов, Ч,.Саъдуллоев ва дигарон баррасй гардидааст.
Адабиёти нави точикй дар робитаи доимии муассир бо адабиёти хал;хои дигар инкишоф ёфтааст. Далели таваччухи беандоза доштани хал;и точик ба адабиёт ва фарханги хамсояхои дуру наздики худ тарчумаи адабии гании он мебошад, ки бо дастовардхои бадеии худ чолиб буда, бо эчодиёти адибони точик ало;амандии мустахкам дорад. Дар асри ХХ робитаи тарчумаи бадей бо адабиёти точикй то ба дарачае наздик буд, ки бидуни он рушди адабиёт дар Точикистон но;ис мебуд. Бояд гуфт, ки бехтарин тарчумахо ба забони точикй ба таврй табий ба хазинаи адабиёти точикй ворид шудаанд.
Аз нигохи ба вучуд омадани таълифоти назарй дар боби тарчумаи бадей солхои охири даврони Исти;лол пурмахсултарин ба шумор мераванд, зеро махз дар хамин солхо оид ба масъалахои мухталифи назарии тарчума рисолахои сершумор дифоъ шуда, фаъолияти муна;;идон ва адабиётшиносон авч гирифта, дар ин замина даххо китобхо нашр шуданд, ки масъалахои методологияи омузиши робитахои адабй амалия ва назарияи тарчумаи бадеиро дар бар мегиранд. Дар ин солхо рисолахои Х.Р. Холов [16], А. У. Давронов [8], З.А. Шарипов[17], Г.Р. Рустамова [12], Г.А. Шарифова [19], Н.Ш. Хдмидова [13], Б.К. Бадалов [4], Б.Р. Рахмонов [11], З.П. Бобоалиева [6], М.Т. Ба;оева [5], А.Х. Наврузов [10], А.Ч,. Ашуров [3], Н.Н. Холназаров [15] ва дигарон ба табъ расидаанд, ки баёнгари захматхои пурсамари олимони точик мебошад.
Аммо агарчи хамаи пажухишхои зикргардида хануз хам ба мо имкон намедиханд бигуем, ки корхои дар ин замина анчомшуда комил ва ё дар хадди лозима мебошанд, мо онхоро дар ин самт сарива;тй мешуморем. Зеро "робитахои адабии мо, ба истиснои баъзе равобити хусусй, дар айни хол, гуфтан мумкин аст, ки дар холати яхбаста ;арор доранд" [18, с.12-21]. Танхо дар солхои охир вазъияти тарчума ру ба бехбудй ниход ва нашр гардидани алманахи «Литературный Таджикистан» аз тарафи Маркази тарчумаи назди Иттифоки нависандагони Точикистон аз хузури он гувохй медихад.
Аз чумла мавзуъи ин тад;и;от - таърихи тарчумаи бадей дар адабиёти точикии асри ХХ ба таври кофй тах;и; нашудааст. Аз адибони асри ХХ, ки бо тарчумонй машгул буданд, асосан фаъолияти С.Улугзода мавриди омузиш ;арор гирифтааст. Маъмулан тарчумонхои дигар танхо дар робита бо пажухиши дарки осори адибони хоричй дар Точикистон зикр мешуданд.
Бо огози тарчумаи насри бадей ба адабиёти точикй шакл ва мазмунхои нави адабй ворид гаштанд. Далели майлу рагбати беандоза доштани хал;и точик ба адабиёт ва фарханги хамсояхои хоричии хеш — чи дуру чи наздик - тарчумахои сершуморе мебошанд, ки бо комёбихои бадеии худ чолиб буда, бо эчодиёти нависандагони точик ало;амандии устувор доранд. Хдмаи бехтарин тарчумахои бадеие, ки ба забони точикй офарида шуда буданд, ба таврй табий ба хазинаи адабиёти точикй ворид шуданд.
Инсоф он аст бигуем, ки аксари он тарчумахои бунёдии осори адабиёти чахонй, ки ба шарофати мутарчимон хонандаи точик аз онхо огахй ёфт, махз дар асри ХХ ба табъ расидаанд. Хато намекунем, агар хамчунин бигуем, ки на пеш ва на баъд аз он санъати тарчумонй ин ;адар нашъунамо накарда буд ва он ;адар мутарчимони сохибистеъдод, ки дар ин давра адабиёти халкхои мухталифро ба забони точикй баргардонда буданд, фаъолият намекарданд. Махз дар хамин давра хонандаи точик имконият пайдо кард, ки ба забони модарии худ асархои намояндагони хал;хои дигарро бихонад, ки онхо ;удрати ба ташаккули чахонбинии тоза таъсир расониданро доштанд, аз чумлаи асархои А. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, А. Гертсен, Н. Некрасов, И. Крилов, Н. Гогол, А.Чехов, Л. Толстой, М. Горкий, С. Есенин, М. Пришвин, К. Чуковский, М. Рилский, В. Катаев, А. Барто, С. Маршак, А. Твардовский, М. Шолохов, А. Фадеев, А. Гайдар, У. Шекспир, Алфред де Мюссе, Т. Драйзер, Г. Фаст ва f. Тарчумаи осори саромадони адабиёти форсии точикй ба забони русй каму беш ами;тар дар на;ди адабй ва адабитшиносй баррасй шудаст.
Тачрибаи насли пешини тарчумонхои шуравии рус, аз ;абили В. Державин, О. Румер, И. Селвинский, К. Липскеров, С. Липкин, В. Левик, С. Шервинский, ки ба туфайли онхо ашъори барчастаи Рудакй, Фирдавсй, Хайём, Румй, Саъдй, Ч,омй ва дигарон ба забони русй садо доданд, бешак, сазовори омузиш аст.
Шоирон А. Адалис, Т. Стрешнева, Г. Регистон, Т. Спендиарова, Д. Самойлов, Ю. Козловский, А. Кочетков, Н. Гребнев, В. Звягинтсева, С. Северцев, Р. Рождественский ва дигарон дар чодаи тарчума ва тарFиби осори саромадони адабиёти мо захмати кам накашидаанд. Бо шарофати саъю кушиши онхо "Намунахои шеъри точикй" ("Антология
таджикской поэзии") дар солхои 50-ум ду маротиба нашр шуда буд. Хамин адибон дар тарчумаи шеър ва достонхо, ки ба мачмуаи "Ахтарони шеър" ("Звезды поэзии") дохил шудаанд, фаъолона иштирок кардаанд.
Баъдтар Г. Плисетский, Ю. Кузнетсов, М. Синелников, С. Золотсев, А. Парпара, Т. Кузовлева ва Г. Ашкинадзе ба тарчумаи ашъори саромадони мо шуруъ карданд. Он ва;тхо мачмуахои ашъори Хайём ва Хофиз дар тарчумаи Г. Плисетский аллакай ба табъ расида буданд. Дар чумхурии мо тарчумаи рубоиёти Хайём, ки ба ;алами Г. Плисетский тааллу; дошт, аз тарафи ахли адаб ва хонандагон куллан бахои мусбат гирифт. Чунончи зиндаёд Махмуд Болидов такспектакли машхури хешро махз дар асоси тарчумаи рубоиёти Хайём аз тарафи Г. Плисетский омода карда буд. Ногуфта намонад, ки баъзехо бар ин назаранд, ки Хайём дар ин тарчумахо бехад "мудернезй" (замонавй) менамояд. Ин масъала бахсталаб аст. Аммо ха;и;ат дар он аст, ки Г. Плисетский дар тарчумаи хеш аз тарчумахои тахтуллафзие, ки камбудии бисёре аз тарчумонхои пешини Хайём буданд, ;атъиян даст кашид" [1, с.149].
Дар нимаи аввали асри гузашта осори адибони точик ба забонхои мухталифи чахон багоят муваффа;;она тарчума шуда буданд. Мо аз он номгуйи тулонй танхо баъзе аз он тарчумахоро зикр мекунем: ;иссаи С. Айнй "Жизнь бедняка Бозора" ("Хаёти Бозор камбагал", 1934), "Из прошлого" ("Аз гузашта", 1935), "Тухфат-ул-ахбоб фи тазкират-ил-асхоб»-и Бозех (1946) дар тарчумаи А. Муталлибоев, песаи С. Улугзода "Краснопалочники" ("Калтакдорони сурх", 1947) дар тарчумаи К. Улугзода, повести С. Улугзода "Возвращение" ("Ёрони бохимат", 1947) дар тарчумаи А. Адалис, романи Рахим Чалил "Пулат и Гулру" ("Пулод ва Гулру", 1956) дар тарчумаи А. Писменный, мачмуаи шеърхои хачвии М. Аминзода дар тарчумаи М. Фофанова (1963), романи Ч,. Икромй "Дочь огня", "Духтари оташ", 1965) дар тарчумаи Б. Смирнов, хамчунин песаи А. Дехотй "Свет в горах" ("Нур дар кухистон") ("Литературный Таджикистан", 1957) ва повести К. Наимй "Светлый день" ("Рузи равшан") ("Гулистон", 1960) дар тарчумаи Дмитрий Дудкин, "Наводир-ул-ва;оеъ"-и Ахмади Дониш ("Путешествие из Бухары в Петербург", 1960) дар тарчумаи М.Н. Осмонова ва Л.Н. Демидчик, достони М. Миршакар «Ливои Зафар» («Знамя победы», 1962), китоби Т. Усмон «Дурдонахои назми точик» («Жемчужины таджикской поэзии", 1960) дар тарчумаи Б. Кириллов, мачмуаи «Сурудхои хал;ии точик» («Таджикские народные песни», 1960) дар хам;аламии Б.Кирилов бо М. Фофанова, очеркхо ва публитистикаи М. Турсунзода, Ч. Икромй, А. Шукухй, назми А. Сид;и, А. Бахорй, очеркхои С. Улугзода, Ф. Ниёзй, М. Начмиддинов дар тарчумаи Арнолд Одинцов ва г.
Дар он солхо бо ма;сади мубодилаи тачриба нависандагону олимони рус мунтазам ба Точикистон сафар мекарданд, чунончи Б. Шкловский дар ёддоштхояш ;айд мекунад: "Чун ба Точикистон омадам, хушбахтона бахтам баландй кард, ки ман бо фарханги бостонии точику форс ру ба ру шудам, фарханге, ки хаммонанди Шекспир бузургонеро ба дунё оврдааст, аз ;абили Саъдиву Хофиз, Фирдавсиву Рудакй ва баъдан, дар асри мо, Айниву Лохутй" [20,с.35].
Ба таври назаррас афзудани мивдори тарчумаи точикии асархои Б. Шекспир, Т. Драйзер, Молйер, Стендал, Мопассан, Шарл де Костер ва дигарон шаходат аз афзудани майли хонандаи точик ба нависандагони Аврупои Fарбй мебошад. Шав;у хаваси адибони точик ба классикони чахонй тадричан хусусияти доимй ва афзоянда пайдо мекунад.
Бешубха, мархалаи мухим дар ин раванд фаъолияти пурсамари адибони чавони точик дар солхои 30-юми садаи ХХ буд, ки он ба ташаккули матлуби тарчумаи бадей мусоидат кард. Зимнан, тарчумаи бадей дар сарзамини мо аз замони Хахоманишихо, Аршакиён ва Сосониён бо роху равиш ва ;онунмандихои хоси худ инкишоф ёфтааст [14,с.3]. Чун ба тахаввули раванди тарчумаи насри бадей аз даврони ;адимтарин нигарем, пай бурдан мумкин аст, ки ин раванд таъсири раддубадалшавихои ичтимоиро дар худ бевосита эхсос намудааст ва онхо низ дар навбати худ дар раванди рушди он тамоюл меъёр ва вижагихои нав ворид кардаанд.
Аммо агар дар бораи ташаккули тарчумаи бадей хамчун як сохаи фаъолияти эчодй сухан ронем, шояд суханро аз нимаи дуюми асри XIX ва аввали асри ХХ, пас аз фатхи истилогаронаи Осиёи Марказй аз тарафи Аврупо ва Русия ва чорй намудани хукумронии онхо сар кунем, ки дар хаёти сиёсй, и;тисодй, ичтимоиву мадании минта;а сахифахои нав боз кард. Бар;арор гардидани робитахои дипломатй ва пайдоиши имкониятхои тичоратй сохибкорон ва маорифпарварони аморати Бухороро бо хаёти кишвархои дигар шинос намуд. Тарчума омили мухимми пешрафти раванди адабй гардида, падидахои мусбати фарханги дигарро ба таври
муассир фаро гирифт. Шоиру нависандагон бо эчодиёти адибони машхури хоричй, аз чумла адибони рус шинос шуда, бо тарчума намудани асархои онхо ба пешрафти илму маданияти кишвари хеш сахмгузор шуданд.
Ин вомгирихо дар адабиёти точикии асри ХХ ба пайдоиши мархалаи нави тахаввулот сабаб шуданд. Тавре ки Садриддин Айнй ;айд мекунад, бо ворид шудани рузномаву китобхои нав аз хорич ба кишвар, хусусан пас аз Ин;илоби соли 1905 дар Русия, дар Бухоро ва Туркистон адибони нав пайдо шуданд [2,с.353]. Дар натичаи чунин тагйироти ичтимой дар чомеа дар адабиёти точикй дар нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри ХХ чараёни адабие бо номи «чадидй» («маърифатпарварй») ба вучуд омад.
Мутаассифона, пас аз сохибисти;лол шудани Ч,умхурии Точикистон сохаи тарчумаи адабй ба «;ахтии тулонй» дучор омад, аммо дар масъалаи тах;и;и таърих ва назарияи робитахои адабй пажухишгарон бо истифода аз маводи ;аблй ба натичахои мухим ноил гардиданд" [2,с.22-33].
Тирамохи соли 2021 дар Душанбе Ш. Хдмро;улов зимни суханронй дар конференсияе, ки тахти сарпарастии Институти «Чдмъияти боз» (Бунёди Сорос дар Точикистон) баргузор шуда буд, далелхои таассуфангезро овард. У аз чумла таъкид кард, ки: "Дар панчсолаи аввали даврони Исти;лоли Ч,умхурии Точикистон дар шароити ташаккули и;тисоди бозаргонй дар кишвар раванди тарчумаи бадей ;ариб ;атъ гардида буд. Се нашриёти асосии кишвар («Адиб», «Ирфон» ва «Маориф») дар давоми солхои 1991-1996 хамагй 6 ё 7 китоби тарчумаи адабиёти хоричиро ба табъ расониданд, ки дар солхои 80-ум асри гузашта тарчума шуда, нашри онхо бо сабабхои гуногун дар солхои 90-ум ба на;ша гирифта шуда буд. Агар натичахои тарчумаи солхои 1991-1995-ро бо солхои 1986—1990 му;оиса кунем, вазъи он боз хам ногуворотар ба назар мерасад. Дар панчсолаи охири даврони Иттиходи Шуравй ин нашриётхо танхо дар Точикистон 192 китоби тарчума ба табъ расонидаанд, ки 41-тоаш аз точикй ба русй ва 151 адади бо;имондаи он аз русй ва дигар забонхо ба забони точикй буданд. Ин ра;амхо бе дарназардошти чопи намунахои адабиёти мо дар Русия ва дигар чумхурихову минта;ахо мебошад. Аз ин 192 китоб 65 адад ба соли 1990 рост меояд, ки он замон тарчумаи бадей бо 15 унвон ба табъ мерасид. Ва аз хама чолиб он аст, ки мувофи;и тахлили ин факту ра;амхо, тарчума дар он солхо дар Точикистон на танхо аз чихати мивдор, балки аз чихати сифат хам ба дарачаи болотарини худ расида буд" [21, с.22-33].
Дар рисолаи мазкур кушиш шудааст, ки таърихи тарчумаи бадей дар адабиёти точикй ва дар заминаи он, хаёт ва фаъолияти барчастатарин мутарчимони точик дар садаи гузашта бозтоб ёбад. Бо сабаби махдудияти хачми рисола дар бораи кулли тарчумонхое, ки аз назари муха;и; сазовори таваччуханд, маълумот додан имкон надоштааст. Аз ин ру мо танхо баррасии фаъолияти касонеро пешкаши шумо менамоем, ки аз назари мо, эчодиёти онхо як мархалаи муайяни тахаввули тарчумаи бадеии точикиро инъикос менамояд. Хдмин тари;, бо омухтани раванди пай дар пайи иваз шудани наслхои тарчумонхо мо барои ба мушохида гирифтани раванди ташаккули тарчумаи бадей ва тахаввули усули тарчумаро дар вобастагй бо рушди умумии адабиёти точикй кушиш хохем кард.
Ногуфта намонад, бо вучуди он ки аз тарчумахои онхо солхои зиёде сипарй шудааст ва шояд онхо ба хонандаи имруз таъсири муассире расонда натавонанд, омухтани тачрибаи таърихчу барои мутарчимони муосир мактаби ибратбахш аст. Эчодиёти мутарчимони точики асри XX ахаммияти на танхо таърихй, балки амалиро низ дорост.
Дар рушди адабиёти точикии асри ХХ на;ши робитаи он бо адабиёти Аврупои Fарбй, аз чумла адабиёти русй ва адабиёти хал;хои славянитабори дигар на;ши барчаста бозидаст. Дар давоми тахаввули бисёрсолаи тарчумаи бадей асархои зиёде аз ашъори шоирони хоричй ва намунахои эчодиёти шифохии дигар хал;хо ба забони точикй тарчума шудаанд, ки маънавияти хал;и моро ганй гардониданд.
Дар арафаи асрхои XX-XXI омили асосие, ки манзараи нави чахонро муайян мекунад, сиёсати умумии чахонишавй мебошад. Аз ин лихоз мо хангоми таълифи рисолаамон бо дарназардошти мухимтарин вазифахои филологияи точик дар ин раванд вижагихои тафаккури миллй, аз чумла омилхои ворид гаштани фархангамон ба арсаи фарханги умумичахонро дар назар доштем.
Афзоиши теъдоди тарчумахо дар он замон фазои фархангиро, ки ба таври кофй вучуд надошт, бештар пур мекард ва ин раванд бо ташаккули адабиёти нави точикй хам;адам буд. Дар баъзе мархалахо матнхои тарчумаи бадей аксар ва;т хатто дар баробари асархои аслй
пазируфта мешуданд, аз чумла тарчумаи романи Сервантес «Дон Кихот», ки онро Сотим Улугзода аз забони русй анчом додааст (1974).
Дар асри XX робита бо адабиёти мамлакатхои дигар ба дарачае вусъат гирифт, ки мислаш то ин замон набуд. Тачрибаи миллатхои бегона торафт бештар ангезаи инкишофи олами бадеии худй мегардад.
Дар солхои 80-ум мунтахаби асархои бисьёрчилдаи классикони рус: Лев Толстой ва Михаил Шолохов дар 8 чилдй, Николай Гогол дар 3 чилд, Фёдор Достоевский ва Бладимир Маяковский дар 2 чилдй нашр шуданд. Дар он солхо тарчумаи асархои Абдуррахмони Чомй ва Абул;осим Лохутй ба забонй русй, Сергей Есенин ва Николай Тихонов ба забони точикй низ ба табъ расидаанд. Ин нашрхои бисёрчилда бо му;аддимахои муфассали олимони маъруф Расул Ходизода, Абдунабй Сатторзода, Хамро;ул Шоди;улов пешкаш гардидаанд, ки ин худ аввалин кушиши арзёбии касбии захмати 70-80 солаи эчодиёти намояндагони мактаби тарчумаи адабии точикй буд.
Махз дар солхои 80-уми асри ХХ асархои барчастаи адибони Аврупои Fарбй (аз чумла Марк Твен, Жюл Берн, Ч. Лондон, Я. Гашек, Р. Роллан, А. Зегерс, Лонгфелло, Сервантес, Данте, У. Уитмен, Шекспир, Шарл де Костер, Байрон ва диг.) пешкаши хонандагони точик гардиданд.
Тагйирот дар хаёти сиёсиву ичтимоии Точикистон дар солхои 70-уми асри ХХ боиси он гардид, ки "русизмхо" торафт бештар ба насри точик ворид шуданд. Сабаби инро пажухишгарон дар боло рафтани сатхи русидонии насли муосир нисбат ба намояндагони нимаи аввали асри гузашта дидаанд. Ба ин омил дар навбати худ ба пайдоиши тарчумахои нав мусоидат намуд. Дар ин давра тарчумаи бадей дар адабиёти точикй дигар танхо ахаммияти иттилоотй надошт, балки сатху сифати тарчумахо ба таври назаррас бехтар шуд, интихоби асархо барои тарчума, мисли он ки дар солхои 30-50-ум буд, дигар бенизом сурат намегирифт, балки табий буд - ;исме аз онхо ба шакли кухна ва дигаре мудерн шуда буданд.
Дар нимаи дуюми асри ХХ тарчумаи бадей чанбаи эстетикй пайдо карда, на;ши пайвандгари таърихи фарханг ва хаёти муосирро бозид, забони он тагйир ёфт, стратегия ва усули хос тарчумонй пайдо шуд. Алалхусус дар тарчумахои солхои 70-ум дарачаи фардияти эчодии тарчумон хеле равшан зохир гардид.
Аз ибтидои солхои 50-ум дар тамоми сохахои хаёти чомеаи точик пешравй дида мешуд. Дар илм мутахассисони чавон ба камол расиданд, ки он сабаби пайдо шудани имкони таъсиси Академияи илмхои РСС Точикистон гардид. Тарчумаи адабиёти гарб ба таври назаррас эхё шуд. Ба ин давраи таърихи адабиёти точикй теъдоди зиёди тарчумаи асархои намояндагони адабиёти инглисй, фаронсавй ва итолиёвй хос аст, аз ;абили романхои Рафаэлло Чованоли "Спартак" (тарчумаи Хасан Ирфон, 1956), Болтер "Кандид или Оптимизм" ("Кандид ё Некбинй", тарч. Хабиб Ахрорй, 1959), Гамарра Пиер "Дети нищеты" ("Фарзандони фа;р", тарчумаи Мидхат Бехбудй, 1955). Раванди воридшавй ва интишори афкори нав аз адабиёти Аврупои Fарбй, ки аз солхои 30-ум огоз шуда буд, дар ин солхо ба арши аълои худ расид.
Бо вучуди он ки дар адабиётшиносии точики он замон хануз дарки илмии сифати тарчумахои насри бадей вучуд надошт, аммо бо сабаби чопи тарчумаи асархои нав фикру мулохизахо, ну;таи назархо оид ба баъзе чихатхои тарчума изхор мешуданд. Масалан, З. Хошимова дар ма;олаи "Дарки матни асл" ("Постижение оригинала") дар бораи тарчумаи осори С. Айнй ба забони русй чунин хабар медихад: "Ба наздикй чилдхои навбатии осори Айнй ба забони русй аз чоп баромад".
Сипас, З. Хошимова нусхаи асли "Ёддоштхо"-ро бо тарчумаи С.Бородин му;оиса карда, ба хулосае меояд, ки тарчумон аксари ва;т аз усули "трансформатсия" (тагйири шакл) истифода мекунад, яъне вай "аз матни асл порахои "нолозим", "партовхо", "тарошахо" ва дигар ;исматхоеро, ки ба назари у ... асоси романтикй (ормонгароёна) доштанд, хорич намудааст". Муха;;и; ин усули тарчумаи С. Бородинро бо он асоснок мекунад, ки мутарчим дар тарчумаи "Ёддоштхо" бештар худро хамчун нависандаи дорои муносибати фардй ба кори эчодй, на ба хайси тарчумон, зиёда аз ин чун мутарчим-муха;;и; зохир намудааст. Аммо баъдан муаллифи ма;ола зикр мекунад, ки "доштани усули эчодии ба худ хос ба кори тарчумаи асари бадей набояд халал расонад, балки баръакс, мусоидат бикунад. Аз як тараф, бахти Садриддин Айнй омад кардааст, ки осари уро санъаткори боистеъдоде ба мисли С. Бородин тарчума намудааст. Хунармандро бояд марди хунар тарчума бикунад. Бале, аз нигохи дигар, мутарчим дар ин
маврид ба доираи дахолатнопазир, чавхари сабки нависанда, услуб ва консепсияи бадеии он дахолат намудааст" .
Хдмчунин маълум мешавад, ки С. Бородин "сахифахоеро, ки аз назари мо барои дарки консепсияи умумии китоб мухим мебошанд, ихтисор кардааст. Аз чумла маълумоти таърихй -тавсифи мадрасахои Бухоро, таърихи бунёди онхо, ки барои шинохти онхо хеле мухдм аст, хамчунин мулохизахои нависанда дар бораи вижагихои меъмории он давр, баёни рузгор, расму оин, хунархои гуногун, оид ба ободонии шахр, сабабхои рух додани эпидемия ва гайраро" (VI, 199) бо сабаби "очеркнамо" будани он новеллахо ва гуё эклектикй вонамуд кардани сабки С. Айнй дар тарчума хазф намудааст.
Ма;олахои чашнй мунтазам чоп мешуданд, аз ;абили ма;олаи Сотим Улугзода, оид ба Л.Н. Толстой. У навиштааст: "Бо камоли миннатдорй аз хунарманди нобигаи калом, ки рузу шабхои саодатмандро дар мутолиаи китобхояш паси сар мекардам, хамеша дар хотирам хаст. Андеша ва Зебой кдхрамони асархои Лев Николаевич Толстой мебошанд. Солхои охир тахрири тарчумахои точикии асархои у "Война и мир" ("Ч,анг ва сулх") ва "Анна Каренина" насибам гашт, ки боиси шарафмандии ман гардид. Бо амри зарурат дарки хар як сухан мекардам ва дар пеши назарам торафт бештар ум;и махорати нависанда, рангхои нав ба нави рассоми сехрноки калом зохир мешуд. Ба ум;и олами ботинии одам назар андухтани Толстой, махорати баёни кулли харакатхои рухи инсон, сохтани образхои мукаммал, характерхо хело хайратангезанд. Персонажхои Толстой, хох дувумдарача бошад хам, фаромушнопазиранд; тасвири манзарахои табиат як умр дар хотир бо;й мемонанд.
Аз чоп баромадани нахустин тарчумахои осори Лев Толстой ба забони точикй ба аввали солхои 30-юм рост меояд ва аз он замон хонандаи точик ба у дилбастагй пайдо кардааст ва аз он лахзае, ки точикон ;удрати тахлили осори уро бо забони асл пайдо карданд, шайдои у гаштанд" [Улугзода, С., 1963: 200 с.]. Ин ма;олахо аз таъсири адабиёти рус ба адабиёти точикй шаходат медиханд, аммо дар онхо тахлили илмии мероси шоир, нависанда, тарчумаи осори онхо вучуд надошт.
Чунин а;ибмонии назаррас дар назария ба мутарчимони точик барои анчоми тарчумахои олй, азхуд намудани стратегияву усули тарчума монеа нашуд. Дар он солхо тарчумаи бадей дар Точикистон хамчун як сохаи фаъолияти эчодй исти;лоли бештаре нишон дод — барномаи аз тарафи Анчумани III умумииттифо;ии нависандагони Иттиходи Шуравй дар соли 1959 муайянгардида ахаммияти бузурги маданию ичтимой пайдо нашуд. Баъдан бо кори тарчумонй асосан мутарчимони касбй, нависандагону шоироне машгул мешуданд, ки ба шарофати онхо тарчумаи бадей чанбаи эчодй пайдо мекунад. Дар натича тарчумаи бадей нихоятан ба шугли касбй табдил ёфт ва барояш ;уллахои нав падидор мешаванд. Нашри ёдгорихои классикони чахон мавриди таваччухи зиёд шуданд - мазхакахои Лопе де Вега, романи Сервантес ва фочеахои Шекспир ба табъ расиданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуманнонов, А.Вселенную связую воедино ... / А.Абдуманнов, А. Аминов//Памир.-1984.-№ 1. - С.149.
2. Айнй, С. Намунаи адабиёти точик / С. Айнй. - Душанбе: Адиб, 2010. - 353с.
3. Ашуров, А.Дж. Стилизация исторической реальности: специфика и проблемы ее сохранения при передаче национального колорита: автореф. дис. ... канд. филол. наук/А.Дж.Ашуров.-Душанбе, 2022. - 25 с.
4. Бадалов, Б. К. История переводов произведений Н.В. Гоголя и опыт сравнительно-типологического исследования в таджикской литературе: дис ... канд. филол. наук: 10.01.03/Б.К.Бадалов. - Душанбе, 2004. - 167 с.
5. Бакаева, М.Т. Художественные функции реалий в произведениях Фазлиддина Мухаммадиева и особенности воспроизведения их национального колорита в русских переводах: дис ... канд. филол. наук/М.Т.Бакаева. - Душанбе, 2020. - 164 с.
6. Бобоалиева, З. П. Творчество Чингиза Айтматова в контексте таджикско-кыргызских литературных связей (проблемы перевода): дис ... канд. филол. наук/З.П.Бобоалиева.-Душанбе, 2016. - 175 с.
7. Гарбовский, Н.К. Теория перевода: учеб. для студентов вузов, обучающихся по специальности «Лингвистика и межкультур. коммуникация» / Н. К. Гарбовский. - М.: изд-во Моск. ун-та (МГУ), 2004 (ОАО Можайский полигр. комб.). - 542 с.
8. Давронов, А. У. Таджикско-армянские литературные связи в новое время: автореф. дис. ... д-ра филол. наук. - Душанбе, 2009. - 53 с.
9. Комиссаров,В.Н.Современное переводоведение.Учебное пособие.-М.: ЭТС. — 2002. — 424 с.
1 О.Наврузов, А.Х. Проблема адекватности перевода и сохранения авторского стиля в переводах художественного текста с русского языка на таджикский: на материале перевода романа М. Шолохова «Тихий Дон» на таджикский язык, выполненного Э. Муллокандовым): дис. ... канд. филол. наук. - Душанбе, 2021. - 154 с.
11.Рахманов, Б. Р. А.А. Бестужев-Марлинский и персидско-таджикская литература: Проблемы перевода и влияния: автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Душанбе, 2006. - 26 с.
12.Рустамова, Г. Р. Русско-таджикские литературные связи в XX веке (в контексте творчества Льва Толстого): автореф. дис. ... д-ра филол. наук.- Душанбе, 2017. - 44 с.
13.Хамидова, Н. Ш. Некоторые вопросы художественного перевода поэзии в современной таджикской литературе: на примере переводческой деятельности Лоика Шерали и переводов его поэзии на русский язык: автореф. дис. ... канд. филол. - Худжанд, 2009. - 26 с.
14.Хамробоев, Н. А. Этапы формирования и развития переводческого движения в VIII-XIV веках (с пехлевийского на арабский и с арабского на персидско-таджикский) автореф. дис. на соис. уч. ст. д-ра филол.наук. - Худжанд, 2019. - 158 с.
15.Холназарова, Н. Н. Художественные функции поэтонимов в трилогии Дж. Икрами («Дочь огня», «Двенадцать ворот Бухары», «Поверженный») и особенности их передачи в русском переводе: автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Душанбе, 2022. - 28 с.
16.Холов, Х. Р. История и принципы перевода лирической поэзии А. С. Пушкина в таджикской литературе: дис ... канд. филол. наук. - Душанбе, 1999. - 143 с.
17.Шарипова, З. А. Художественно-стилистические особенности немецкого перевода повести Садриддина Айни «Смерть ростовщика»: дис ... канд. филол. наук. - Душанбе, 2018. - 171 с.
18.Шарифов, Х. Творческое взаимодействие писателей Центральной Азии в новом тысячелетии (взгляд на проблему). - Материалы конференции в Бишкеке в кн.: Все мы, Азия, твои дети ... (Кн. 2). - Душанбе: Сурушан, 2003. - С. 160.
19.Шарифова, Г. А. Таджикские переводы новелл Азиза Несина: вопросы художественно -стилевых особенностей: дис ... канд. филол. наук. - Душанбе, 2007. - 158 с.
20.Шкловский, В.Б. Дневник [Лит. очерки]. - М.: Сов.писатель, 1939. - С. 35.
21.Шодикулов, Х. Художественный перевод, литературные связи на пороге 21-го века. Материалы конференции в Бишкеке в кн.: Все мы, Азия, твои дети . (Кн. 2). - Душанбе: Сурушан, 2003. - С. 160.
REFERENCES:
1.Abdumannov, A. I connect the Universe together.../A.Abdumannov, A. Aminov//Pamir.-1984.- № 1. - P.149.
2. Aini, S. An example of Tajik literature / S. Exactly. - Dushanbe: Adib, 2010. - 353 p.
3. Ashurov, A.J. Stylization of historical reality: specifics and problems of its preservation when conveying national color: abstract of thesis. dis. ...cand. Philol. Sci. - Dushanbe, 2022. - 25 p.
4. Badalov, B.K. History of translations of works by N.V. Gogol and the experience of comparative typological research in Tajik literature: dissertation... cand. Philol. Sciences: 10.01.03. - Dushanbe, 2004. - 167 p.
5. Bakaeva, M.T. Artistic functions of realities in the works of Fazliddin Muhammadiyev and features of reproducing their national color in Russian translations: dis... cand. Philol. Sci. - Dushanbe,
2020. - 164 p.
6. Boboalieva, Z. P. Creativity of Chingiz Aitmatov in the context of Tajik-Kyrgyz literary relations (translation problems): dis... cand. Philol. Sciences. - Dushanbe, 2016. - 175 p.
7. Garbovsky, N.K. Translation theory: textbook. for university students studying in the specialty "Linguistics and Interculturalism. communication" / N. K. Garbovsky. - M.: publishing house Moscow. University (MSU), 2004 (JSC Mozhaisk Printing Plant). - 542 p.
8. Davronov, A. U. Tajik-Armenian literary connections in modern times: abstract. dis. ... Dr. Philol. Sci. - Dushanbe, 2009. - 53 p.
9. Komissarov, V.N. Modern translation studies. Tutorial. - M.: ETS. - 2002. - 424 p.
10.Navruzov, A.Kh. The problem of translation adequacy and preservation of the author's style in translations of literary texts from Russian into Tajik: based on the translation of M. Sholokhov's novel "Quiet Don" into Tajik, made by E. Mullokandovo): dis. ...cand. Philol. Sci. - Dushanbe,
2021. - 154 p.
11.Rakhmanova, B. R. A.A. Bestuzhev-Marlinsky and Persian-Tajik literature: Problems of translation and influence: abstract. dis. ...cand. Philol. Sci. - Dushanbe, 2006. - 26 p.
12.Rustamova, G. R. Russian-Tajik literary connections in the 20th century (in the context of the work of Leo Tolstoy): abstract. dis. ... Dr. Philol. Sci.- Dushanbe, 2017. - 44 p.
13.Khamidova, N. Sh. Some issues of literary translation of poetry in modern Tajik literature: on the example of the translation activities of Loik Sherali and translations of his poetry into Russian: abstract. dis. ...cand. Philol. - Khujand, 2009. - 26 p.
14.Khamroboev, N. A. Stages of formation and development of the translation movement in the 8th-14th centuries (from Pahlavi to Arabic and from Arabic to Persian-Tajik) abstract. dis. on sois. uch. Art. Doctor of Philological Sciences - Khujand, 2019. - 158 p.
15.Kholnazarova, N. N. Artistic functions of poetonyms in the trilogy by J. Ikrami ("Daughter of Fire", "The Twelve Gates of Bukhara", "Defeated") and the features of their transmission in Russian translation: abstract. dis. ...cand. Philol. Sci. - Dushanbe, 2022. - 28 p.
16.Kholov, H. R. History and principles of translation of A. S. Pushkin's lyric poetry in Tajik literature: diss... cand. Philol. Sci. - Dushanbe, 1999. - 143 p.
17.Sharipova, Z. A. Artistic and stylistic features of the German translation of Sadriddin Aini's story "The Death of a Moneylender": dis... cand. Philol. Sci. - Dushanbe, 2018. - 171 p.
18.Sharifov, Kh. Creative interaction of writers of Central Asia in the new millennium (a look at the problem). - Materials of the conference in Bishkek in the book: All of us, Asia, are your children... (Book 2). - Dushanbe: Surushan, 2003. - P. 160.
19.Sharifova, G. A. Tajik translations of Aziz Nesin's short stories: issues of artistic and stylistic features: dis... cand. Philol. Sci. - Dushanbe, 2007. - 158 p.
20.Shklovsky, V.B. Diary [Lit. essays]. - M.: Sov.pisatel, 1939. - P. 35.
21.Shodikulov, Kh. Literary translation, literary connections on the threshold of the 21st century. Materials of the conference in Bishkek in the book: All of us, Asia, are your children... (Book 2). -Dushanbe: Surushan, 2003. - P. 160.
