CC BY
0Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
MANZARA JANRIDA IJOD QILGAN RASSOMLARNING KOMPOZITSIYALARINING TAXLILI
Nabijanova Iroda Foziljon qizi
Namangan davlat unversiteti Pedagogika va psixologiya fakulteti Dastgohli rangtasvir 4-kurs talabasi
irodabonunabijonova@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10730240
ABSTRACT
ARTICLE INFO
Received: 21th February 2024 Accepted: 28th February 2024 Online: 29th February 2024
KEYWORDS Borliq, manzara, kompoziysiya, yozgi amaliyot, plener, rang, kompozitsion mazmun,
naturalism, realism,
perspektiva, havo uyg'unligi, polotno, sujet, markaz, interyer, eksteryer, kontrastlik qonuni.
Ijodkorlar asosan peyzajni tasvirlashda odatda ochiq maydonni tanlaydilar. U, qoida tariqasida, suv va yokiyer yuzasining tasvirini taqdim etadi. Yo'nalishiga qarab -o'simliklar, binolar, jihozlar, meteorologik (bulut,yomg'ir) va astronomik (yulduzlar, quyosh, oy) shakllanishlar. Ba'zan rassom obrazli qo'shimchalardan (odamlar, hayvonlar) ham, asosan, nisbatan o'tkinchi syujet holatlari shaklida foydalanadi. Landshaft kompozitsiyasida esa ularga shubhasiz ikkinchi darajali ahamiyat beriladi.
Tasvirlangan manzaralarga qarab, qishloq, shahar (shu jumladan arxitektura - veduta - va sanoat) landshaftini ajratib ko'rsatish mumkin. Maxsus maydon dengiz elementining tasviri - dengiz manzarasiyoki marina janri ham bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, landshaftlar ham kamerali, ham panoramik bo'lishi mumkin. Bunda ijodkor qaysi holatni aks ettirishini istagini va qay darajada mahorat bilan tasvirlagani muhimdir.
Kirish: San'at va madaniyatdek qudratli kuch orqali inson qalbiga yo'l topish haqida so'z yuritar ekanmiz, hammamiz yaxshi tushunamizki, har qaysi iste'dod egasi o'ziga xos bir olam, shu sababli ijod ahliga qandadir aql o'rgatish, eng asosiysi, ularni boshqarishga urinish mumkin emas. Lekin bu hayotda ularni birlashtiradigan, yangi ijodiy marralar sari ilhomlantiradigan muqaddas tushunchalar borki, ular Vatan va xalq manfaati, ezgulik va insoniylik tamoyillari bilan uzviy bog'liqdir. Agargi har qaysi ijodkor o'z asarlarida ana shu o'imas g'oyalarni bosh maqsad qilib qo'ysa, ularni badiiy mahorat bilan ifoda eta olsa, hech shubhasiz, adabiyot ham, madaniyat va san'at ham tom ma'noda ma'naviy yuksalishga xizmat qilib, o'zining ijtimoiy vazifasini to'liq ado etishga erishgan bo'ladi.
Har bir rassom avvalo, natura asosida ishlab naturalizmni, borliqdan haqqoniy ishlab realizm uslubini to'liq o'zlashtirib olishi zarur. Shularni mukammal o'zlashtirib olganidan keyingina, u o'ziga xos uslubda ishlashga o'tishi, o'z yo'lini topib oladi. Kelib chiqish tarixi nuqtai nazaridan kelib chiqib ushbu ma'lumotlarni ishonch bilan quyidagicha ma'lumot berishimiz mumkin:
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
Naturalizm (frantsuzcha "naturalisme", lotincha "naturalis"-tabiiy, tabiatan, "natura"-tabiat) - XIX asrning oxiridan boshlab Evropa va Amerika Qo'shma Shtatlari san'ati va adabiyotida paydo bo'lgan yo'nalishlardan biri bo'lib, borliqdagi mavjud narsalarning aynan o'zini tasvirlashga asoslangan. Asosiy tasvirlash ob'ekti odam hisoblanib, bosh maqsad uning xarakteri, tuzilishi, tabiatini ifodalash tushunilgan. Biroq, tasviriy san'at tarixidan ma'lumki, "naturalizm" atamasi u bilan bog'liq bo'lgan muayyan adabiiy -badiiy yo'nalish bilan hamohang shakllanib, keyinchalik aynan tabiatdan ishlangan xomaki tasvir, qoralama, etyud, portret, manzara, natyurmort kabilarga nisbatan ishlatilgan.
Janr xususiyatlari: Manzara - rasmning nisbatan yosh janri. Asrlar davomida tabiat tasvirlari faqat qahramonlarning yashash joyining tasviri sifatida, piktogramma uchun bezak sifatida, keyinchalik - janr sahnalari va portretlar uchun chizilgan.
AleksandrIvanov. "Filial". "Masihning odamlarga ko 'rinishi" 1840-1850yillar
_•vv Vv v'-. 'vWv'v ^---^-- vV v-v v-v-v-vVW->» .- v - VvV.VvVvVvVvV'_<•••■•• vVv vV-
Asta-sekin, chiziqli va havo istiqbollari, chiaroscuro, proportsionallik, umumiy kompozitsiya, rang, tasvir relefi, tabiiy ko'rinishlar haqidagi ilmiy va eksperimental bilimlarning rivojlanishi bilan dastlab syujet kompozitsiyasining teng huquqli a'zosi bo'lib, so'ngra tasvirning markaziy predmetiga aylandi.
Uzoq vaqt davomida landshaft motivlari umumlashtirilgan, tuzilgan, ideallashtirilgan ko'rinishlar edi. Rassomning landshaftning ma'nosini anglashidagi muhim yutuq uning ma'lum bir hududni tasvirlashi bo'ldi (XV asrning shveytsariyalik rassomi Konrad Vitsning Jeneva ko'li qirg'oqlari ko'rinishi, XV asr oxiridagi nemis rassomining Dunay manzaralari - XVI asrning birinchi uchdan bir qismi Albrext Altdorfer). XVII-XVIII asrlardagi yevropalik ustalarning landshaft asarlari landshaftga ideal estetik qarashlarning ajralmas namunasidir; impressionistlar va post-impressionistlar asarlari XIX-asr oxirida landshaft janrining favqulodda rivojlanishining cho'qqisi bo'ldi. Peyzaj rasmining gullab-yashnashi XIX-asrda naychali bo'yoqlar ishlab chiqarish usulining ixtirosi bilan bog'liq bo'lgan plener landshaftining rivojlanishini belgilab berdi. Rassom o'z ustaxonasidan uzoqda, tabiatda, tabiiy yorug'lik bilan ishlashi mumkin edi. Bu motiv tanlashni ancha boyitdi, san'atni tomoshabinga yaqinlashtirdi va ijodkorga bevosita hissiy taassurotlarini badiiy asarga aylantirish imkonini berdi. Yevropa tarixida, ayniqsa, akademizm hukmronligi davrida manzara rasmning "ikkinchi darajali" janriga mansub edi. Shu bilan birga, Sharq an'analarida landshaft Vl-asrdan boshlab an'ananing bir qismi va kamida IX-asrdan boshlab markaziy janrlardan biri bo'lib kelgan.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
Endi, ayniqsa, impressionistlardan boshlab (ularning shubhasiz etakchi landshaft ustuvorligi bilan) bu tendentsiya ko'plab rassomlarning ijodida namoyon bo'ladi va san'at ixlosmandlarining doimiy qiziqishiga ega.
Peyzaj odatda ochiq maydonni tasvirlaydi. U, qoida tariqasida, suv va yoki yer yuzasining tasvirini taqdim etadi. Yo'nalishiga qarab - o'simliklar, binolar, jihozlar, meteorologik (bulut, yomg'ir) va astronomik (yulduzlar, quyosh, oy) shakllanishlar.
Ba'zi rassomlarni umumlashtirilgan tasvirni izlash, landshaftning rang-barangligi va dekorativligi hayratda qoldirdi - Viktor Borisov-Musatov (1870-1905), Mixail Vrubel (1856-1910), Boris Kustodiev (1878-1927) va boshqalar.
Aleksey Savrasov. "Qalqonlar keldi". 1871 yil. Taxminan XIX-asrning o'rtalaridan boshlab plener rus peyzaj rasmida nihoyat o'zini namoyon qildi. Peyzajning keyingi evolyutsiyasida Rossiyadagi deyarli barcha jiddiy rassomlarning ijodiga ta'sir ko'rsatgan impressionizm eng muhim rol o'ynadi. Shu bilan birga tabiatni idrok etish va aks ettirishning alohida estetik tushunchasi - lirik manzara shakllandi. Isaak Levitan. "Ko'l". 18991900 yillar. Levitanning so'nggi yirik asari. Tugallanmagan holda qoldi.
Ba'zan rassom obrazli qo'shimchalardan (odamlar, hayvonlar) ham, asosan, nisbatan o'tkinchi syujet holatlari shaklida foydalanadi. Landshaft kompozitsiyasida esa ularga shubhasiz ikkinchi darajali ahamiyat beriladi, ko'pincha xodimlarning roli.
Bundan tashqari, manzara epik, tarixiy, qahramonlik, lirik, romantik, fantastik va hatto mavhum bo'lishi mumkin.
Rassom doimo yangi motivlar va ifoda vositalarini topish ustida ishlashi kerak. O'quvchi o'z kuchi bilan qiziqarli narsalarni topishga harakat qilishi va o'z ishida dunyo haqidagi o'z tasavvurini, tabiat taassurotini aks ettirishi kerak, bu esa eng muhim tarbiyaviy va ijodiy vazifadir. Bu har bir ijodkorning individualligi, dunyoga o'zgacha qarashi bilan oqlanadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, o'quvchilar ko'pincha savodxonlik tufayli o'zlarining ijodkorligini, ya'ni individualligini yo'qotadilar.
Hozirgi zamon san'ati rivojlanishiga, rassomning ijodiy izlanishni yangi mazmunli g'oya, insonlarining ma'naviy - ma'rifiy talablarini qondirish bilan bog'liqdir. Shuning uchun kartina kompozitsiyasi yechimi, murakkab ruhiy holatini topish, rassomdan kundalik hayotidagini aks ettirish muammolarini, zamondoshlarning ichki his-tuyg'ularini sezishni, to'gri chuqur tasavvur etishni talab qiladi. Tasviriy faoliyatning nazariyasini muntazam o'rganish, tasviriy san'at ta'limini muvaffaqiyatli o'zlashtirishning asosiy shartlaridandir. Rang tasvir qonun- qoidalarini puxta egallagan talabagina amaliy ijodda samarali shug'ullanishi mumkin. «Kimda-kim ilmni amaliyotsiz tasavvur etsa, - u ba-misoli suzishga eshkaksiz chiqayotgan qayiq haydovchisidir va u hech qachon qayerga ketayotganligiga to'la ishonch hosil qila olmaydi deya ta'kidlagan Leonardo DaVinchi. Ayniqsa rangtasvir sohasida amaliyot
é
Ws,
References:
1. Temirova, M. (2023). THE ABILITY OF THE TEACHER TO APPLY THE TECHNOLOGIES OF INDIVIDUAL WORK WHEN TEACHING STUDENTS THE LESSONS OF SKILLFUL PAINTING. Евразийский журнал академических исследований, 3(3), 177-181.
2. Темирова, М. И. (2022). ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОЕ ИСКУССТВО И ЕГО СОДЕРЖАТЕЛЬНАЯ СУЩНОСТЬ. Innovation: The journal of Social Sciences and Researches, 1(2).
3. Temirova Muqaddas, & Turg'unboyeva Maftunaxon. (2023). TASVIRIY SAN'AT FANLARINI MAKTABLARDA O'QITISHNING ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARI. https://doi.org/10.5281/zenodo.10337479
4. Temirova Muqaddas, & Nazarov Murodjon. (2023). MAHOBATLI RANGTASVIR KOMPOZITSIYASINING ZAMONAVIY USLUBLARI, SHAKLLARINI TALABALARIGA O'QITISHDA YANGICHA YONDASHUV. https://doi.org/10.5281/zenodo.10322777
5. Tyemirova, M. I. Q. (2020). OLIY PYEDAGOGIK TA'LIMDA TALABALARNING NATYURMORT KOMPOZISIYASINI TUZISH VA TASVIRLASH KASBIY MAHORATLARINI TAKOMILLASHTIRISH TYEXNOLOGIYALARI. Science and Education, 1(7), 582-586.
6. Шарипжонов, М. Ш. (2020). Булажак тасвирий санъат уцитувчисининг касбий махрратларини такомиллаштиришда амалий машгулотларни ташкил этиш методикаси. Молодой ученый, (43), 351-353.
7. Шарипжонов, М., & Икромова, М. Д. (2018). TASVIRIY SAN'ATDA ANIMALIZM JANRI. Научное знание современности, (5), 94-96.
8. oglu Sharipjonov, M. S. OLIY PYEDAGOGIK TA'LIMDA TALABALARGA MUAMMOLI MASHG'ULOTLARNI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYALARI.
9. oglu Sharipjonov, M. S. OLIY PYEDAGOGIK TA'LIMDA TALABALARGA MUAMMOLI MASHG'ULOTLARNI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYALARI.
