Научная статья на тему 'МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ТАРБИЯ БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ОМИЛИ'

МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ТАРБИЯ БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим-тарбия / сифатли таълим / гуманитар тарбия / ёш авлод тарбияси.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Назаров Қиём

Мақолада ёшларни маънавий-ахлоқий баркамол этиб тарбиялаш, уларга гуманитар таълим-тарбия беришни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтариш масалалари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ТАРБИЯ БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ОМИЛИ»

МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ ТАРБИЯ - БАРКАМОЛ АВЛОДНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ОМИЛИ

Назаров ^иём

"ТИКХММИ" Миллий тадкикот университети, ф.ф.д., профессор https://doi.org/10.5281/zenodo.11213641

Аннотация. Мацолада ёшларни маънавий-ахлоций баркамол этиб тарбиялаш, уларга гуманитар таълим-тарбия беришни сифат жиуатидан янги босцичга кутариш масалалари тщлил цилинган.

Калит сузлар: таълим-тарбия, сифатли таълим, гуманитар тарбия, ёш авлод тарбияси.

Аннотация. В статье анализированы актуальные вопросы, связанные с воспитанием духовно развитого молодого поколения и роль гуманитарного образовения в этом процессе.

Ключевые слова: воспитание и образование, качественное воспитание, гуманитарное образование, воспитание молодого поколения.

Annotation. The article analyzes topical issues related to the upbringing of the spiritually developed young generation and the role of humanitarian education in this process.

Keywords: education and upbringing, quality education, humanitarian education, upbringing of the younger generation.

Бугунги глобаллашиб бораётган дунёнинг баркарор ва тинч яшаётган халкнинг мустахкам такомил топишига рахна соладиган, унинг маданиятига, миллий кадриятларига маданий тарбия тизимига салбий таъсир курсатадиган тахдидларнинг купайиб бораётганлиги хар биримизни юрагимизда хадикни уйготмокда. Нега деганда, юртимиздаги мавжуд узлуксиз таълим тизими ахолининг бешдан бир кисмини камраган холос. Мазкур тизимни камраб олган ёшлардан ташкари ахолининг жуда катта кисми орасида таълим ва тарбия сохасини тизимли йулга куйишни, бунда миллий кадриятларга содикликка эришиш зарурати бугунги куннинг талабига айланди.

Айнан шу жихатдан таълим-тарбия бир томондан, юксак маданиятли жамиятни барпо этишда асосий негизи, иккинчидан эса, баркамол авлодни шакллантиришнинг маърифий воситаси булиб хисобланади. Бу сохада юртимизда баркамол авлодни шакллантириш, ёшларни маънавий-ахлокий ва жисмонан соглом этиб тарбиялаш, уларни олиб борилаётган ислохотларнинг фаол иштирокчисига айлантиришга каратилган чора-тадбирлар изчил амалга оширилмокда. Президентимиз томонидан ишлаб чикилган "Янги Узбекистон 2030 стратегияси"да бу борадаги амалга оширилиши зарур булган фаолият йуналишлари аник-тиник белгилаб берилган.

Мазкур стратегияда келгуси 7 йиллик муддати ичида, яъни 2030 йилгача эришилиши кузда тутилган максадлар ислохотларнинг бардавом булишидан далолат беради. Бу йуналишда богчаларга булган эхтиёж 2030 йилгача 100 фоизга кондирилади. Мактаб етишмовчилиги муаммоси эса 7 йил давомида хар йили 500 мингтадан укувчи урни, жами 2,5 миллионта кушимча урин яратиш оркали хал килиниши айтиляпти. Узбекистондаги богча ва мактабларнинг хаммаси филтрланган ичимлик суви билан таъминланиши ваъда килинди. Кейинги 7 йилда хар битта богчада компютер синфи, хар битта мактабда эса бошлангич синф укувчиларининг хаммасига

етадиган таълим планшетлари булади. Информатика фанини укитиш 1-синфдан бошланади. Барча мактабларга чет элдан чет тили укитувчилари олиб келинади. Чекка худудларда бепул мактаб автобуслари катнай бошлайди.

Буларнинг барчаси мамлакатимизда сифатли таълимни амалга ошириш ва маърифатли авлодни тарбиялаш имкониятларини янада кенгайтиради, албатта.

Аммо Президент асарлари хамда мазкур йуналишдаги карор ва фармонларда ушбу сохадаги ишлар тахлили билан бирга, куйидаги муаммолар сакланиб колаётганлигига алохида эътибор каратилган. Хусусан:

биринчидан, ёш авлод онгига Ватанга содиклик ва унинг такдири учун дахлдорлик хиссини сингдиришга, уларда ёт гоя ва карашларнинг салбий таъсирига нисбатан мафкуравий иммунитетни шакллантиришга каратилган чора-тадбирлар етарли даражада самара бермаяпти;

иккинчидан, миллий ва умуминсоний кадриятларга содиклик, диний багрикенглик ва миллатлараро тотувликни мустахкамлаш, шунингдек, экстремизм, терроризм ва бошка бузгунчи гояларга нисбатан муросасизликни шакллантириш юзасидан давлат органлари ва жамоат ташкилотларининг фаолияти хамон талаб даражасида эмас;

учинчидан, укувчи-ёшларнинг буш вактини мазмунли ташкил этиш учун зарур булган маданий-кунгилочар обектлар, мактабдан ташкари таълим муассасалари, шу жумладан, жойларда турли ижодий ва таълим тугараклари, спорт сексияларининг етишмаслиги болаларнинг соглом рухда тарбияланишига ва тугри хаёт йулини танлашига салбий таъсир курсатмокда;

туртинчидан, укитувчи ва мураббийларнинг ижтимоий мавкеи ва нуфузи пасайиб кетганлиги, уларни моддий ва маънавий рагбатлантириш тизими бугунги кун талабига мутлако жавоб бермаслиги ёш авлодни укитиш ва тарбиялаш хамда мустакил дунёкарашини шакллантириш борасида жиддий муаммоларни келтириб чикармокда;

бешинчидан, ёшларнинг олий таълим муассасаларига камраб олиниш даражаси пастлиги, етакчи хорижий олий таълим муассасалари билан узаро хамкорлик етарлича йулга куйилмаганлиги малакали кадрларнинг етишмаслигига ва олиб борилаётган ислохотлардан кузланган максадга тулик эришилмаслигига сабаб булмокда;

олтинчидан, сохада конун бузилиши холатларининг сакланиб колаётганлиги, шу жумладан, ёшларни куллаб-кувватлашга ажратилаётган маблагларнинг максадли сарфланишида назоратнинг етарли даражада эмаслиги тизимли муаммоларни юзага чикармокда.

Буларнинг барчаси эса уз навбатида, бир томондан, ёшларни амалга оширилаётган ислохотларни янада чукурлаштириш жараёнларига фаол жалб этиш, уларнинг хукук ва эркинлиги хамда конуний манфаатларини химоя килишни таъминлаш, иккинчидан эса, уларнинг маънавий, маърифий ва интеллектуал даражасини юксалтириш, маданий савиясини ошириш, миллий кадриятларга содиклигини янги боскичга олиб чикиш борасидаги фаолиятни изчил давом эттиришни талаб килади. Айни пайтда ёш авлодни юксак маънавий кадриятлар асосида тарбиялаш, хукукий ва сиёсий маданиятини ошириш, "оммавий маданият" ва ёт гоялар таъсиридан асраш, уларда соглом турмуш тарзини шакллантириш энг устувор вазифалардан биридир.

Афсуски, кейинги йилларда таълим тизимида уз урнига эга булган, дунёкараши кенг, уз фукаролик позициясида собит турадиган, хар томонлама баркамол ва маънавий

етук ёшларни тарбиялашга хизмат киладиган айрим ижтимоий-тарбиявий фанларнинг укув режаларидан чикариб ташланиши, укув соатларининг кескин кискартирилиши миллий тараккиёт жараёнларига дахлдорлик хисси ва фаол ватанпарварлик туйгуси сусайишига олиб келмокда.

Айрим таълим муассасаларида бу соха билан боглик ишларга иккинчи даражали вазифа сифатида каралаётгани, ушбу йуналишдаги баъзи факультет ва кафедраларнинг кушиб юборилгани, уларнинг сони кискариб, таркиби эса хаддан зиёд кенгайиб кетгани натижасида мазкур тузилмаларни бошкариш хамда фаолиятини ташкил килиш самарадорлиги пасайиб кетган.

Ижтимоий-тарбиявий фан вакиллари, профессор-укитувчилар фаолиятини ташкил килишда ушбу соха хусусиятлари ва методологияси талаблари етарли даражада хисобга олинмаган, бу борадаги укув юкламаларида дарс соатлари ортиб кетган. Бу эса мазкур сохадаги укитувчилар фаолиятининг самараси кескин пасайишига сабаб булмокда.

Миллий узликни англаш ва мустахкамлаш жараёнларига турли ёт гояларнинг салбий таъсири ортиб бораётган бугунги кун вокелиги Тараккиёт стратегияси билан боглик янгиланиш суръатлари, жамиятимизнинг ривожланган давлатларга хос замонавий киёфасини шакллантиришга каратилган кенг камровли ислохотлар билан биргаликда ижтимоий-тарбиявий фанлар буйича илмий-тадкикот ишларини амалга оширишни талаб килмокда.

Бугунги вокеликлар нуктаи назаридан ижтимоий фанларнинг утган даври ортда колди, сохта тушунча ва тамойилларга эхтиёжманд вокелик йуколди. Эндиликда нима ок ва ниманинг коралиги хам аён булди. Аслида, масала бунда эмас, чунки у давр утди, унинг ижтимоий фанлари утмишга айланди. Аммо ижтимоий фанларнинг узи узгардими? У хаётимизнинг барча сохаларида амалга оширилаётган ислохотлар жараёнида янгиланиб бораётган жамиятимиз манфаатларига хизмат киладиган, замонга мос, давр билан хамнафас ва бугунги хаёт талабларига жавоб бера оладиган фанларга айлана олдими? Шу сохада хизмат килаётганлар, яъни биз уз тафаккуримиз, хаётга ва фанга муносабатимизни бугунги кун талабларига мос тарзда узгартира олдикми? Бу борада олиб борилаётган тадкикотлар ва химоя килинаётган диссертацияларнинг "фойдали иш коэффиценти" кандай? Уларнинг канчаси хозирги давр талабларига, янгиланаётган жамият эхтиёжларига жавоб бера олади? Бу мухим саволлар барчамизни уйлантиради, безовта килади, албатта.

Мазкур саволлар билан боглик масалаларнинг бир неча жихати борки, бу аввало, шу йуналишдаги инкор ва янгиланиш диалектикасини тугри тушуниш, ижтимоий фанларни давр талаблари даражасида ургатиш, тадкикотларни самарали ташкиллаштириш ва илмий кадрларнинг салохияти, энг асосийси, бу сохада хизмат килаётган кишилар, яъни барчамизнинг дунёкарашимиз ва масъулиятни хис килишимиз билан богликлиги, шубхасиз.

Х,озирги кунда жахон тараккиётининг устувор хусусиятларига айланаётган глобаллашув жараёнлари, кенг микёсли интеграция, фан-техника хамда ахборот технологиясининг бекиёс ривожланиши хам сохага жиддий таъсир курсатмокда. Бундай шароитда миллий узликни саклаш, халкимизнинг азалий кадриятларини асраб-авайлаш ва келажак авлодларга омон-эсон етказиш, микёси хар йили икки марта купайиб бораётган сон-саноксиз ахборотлар дунёсида адашиб колмаслик, бу борада хам "ок ва кора"ни ажрата олиш куникмасини шакллантириш нихоятда долзарб ахамият касб этмокда.

Шу билан бирга, бугунги дунё нафакат глобаллашиб ёки ахборотлашиб, балки технократлашиб хам бормокда. Мутахасислар фикрича, бунинг натижасида шаклланаётган технократ инсон роботга ухшайди, у купрок вертуал дунёда яшайди, аста-секин бошкалардан узоклашиб, жамиятдан ажрала бошлайди. Унга тарих нидолари, боболар ёди, халки ва юртининг утмиши хамда келажаги олдидаги карздорлик хисси бегона, калбида бокира туйгуларга урин йук. У халк достонларини укимайди, бахшиларнинг хонишларини тушунмайди, миллий кушикларимизни хиргойи килолмайди, мумтоз мусикаларимизни тинглаб, "сел булиб окмайди". У каерда яхши яшаса, уша ер унинг ватани, унга хеч ким тегмаса, уз телефони ва компъютерлари дунёсига "кумилиб" утириш учун шароит булса, бас.

Замонавий ижтимоий фанлар бу билан келиша олмайди. Агар у уз тушунча ва тамойилларини халк максадларига мослаштира оладиган, конун ва категориялар ечимини давр талабларидан излайдиган хушёр ва огох инсонларни тарбиялаш давр эхтиёжи эканини англамаса, хакикий ижтимоий фанларга айлана олмайди.

Шу муносабат билан таъкидлаш жоизки, жахон халклари ижтимоий тафаккурида гуманитаризм ва технократизмнинг узаро муносабати, уларнинг хаётдаги урни ва ахамияти масаласига доир турли хил карашлар тарихи узок асрлардан буён давом этиб келмокда. Бу борада "Техник билимлар ва аник фанларнинг кулами ва таъсири хаддан ортиб кетмаяптими?"- деган хавотирлар билан бирга "Ижтимоий фанлар мавхум ва амалий ахамиятга эга эмас, шунинг учун уларнинг кераги йук", каби иддаоларнинг тарихи хам худди шундай олис утмишдан бошланган.

Аслида, бу иккала жабха бир тананинг икки кисми, бир япрокнинг икки томони, кушнинг икки каноти каби бир бутун, узвий боглик ва ажралмасдир. Аник фанлар ривожи ва техник тараккиётсиз хар кандай жамият хаёти ва унинг келажагини тасаввур этиб булмагани каби, маънавият тамойиллари, ахлокий кадриятлар ва эзгу гоялар асосида баркамол авлодни вояга етказадиган, унинг дунёкараши ва тафаккурини шакллантирадиган ижтимоий фанлар, хусусан фалсафий билимларсиз хушёр ва огох, бугунги дунёда руй бераётган вокеалар мохиятини тугри англайдиган, уларга дахлдорлик хисси билан ёндошадиган замонавий инсонни тарбиялаб булмайди.

Бу эса, уз навбатида, соха мутасаддилари ва мутахассисларининг давр эхтиёжларини чукур англаши, унинг талабларини тугри тушуниши лозимлигини курсатади. Айни пайтда, мазкур сохадаги фаолиятнинг барча йуналишларини камраб олган ва 2023-2030 йилларга мулжалланган махсус Дастур ишлаб чикиш ва унда куйидагиларни белгилаш зарурати етилган:

укув дастурларида назарда тутилган миллий кадрият ва анъаналарга оид тушунчаларни мустахкамлаш, ахлокий меъёр ва тамойилларни узлаштириш буйича таълим-тарбия, таргибот ва ташвикот ишларини тизимли ташкил килиш, бу борада фаолият усулларини боскичма боскич такомиллаштириб бориш;

укувчи ва талабаларни миллий узликни англаш, халкимизнинг узига хос урф-одатларига хурмат рухида тарбиялаш чораларини белгилаш;

ёшларни турли ички ва ташки тахдидлардан химоя килиш ва уларга карши курашишда маънавий-маърифий ва гоявий-тарбиявий омиллардан самарали фойдаланиш имкониятини кенгайтиришга каратилган механизмни шакллантириш;

таълим тизимида ижтимоий-тарбиявий фанлар мазмунининг реал хаёт, ёшлар маънавий эхтиёжлари ва фаолият сохалари билан богликлигини таъминлаш, укув режалари

ва дастурларини узвийлик ва узлуксизлик асосида тайёрлаш, мазкур фанларни укитишга тизимли ёндашиш;

таълим муассасаларидаги илмий-педагогик фаолият самарадорлигини янада ошириш ва маънавий-маърифий ишларнинг гоявий асосларини мустахкамлаш хамда ушбу йуналишдаги илмий тадкикотлар тизимининг академик илм-фан тараккиёти билан интеграциялашувини кучайтириш,;

ижтимоий-тарбиявий фанлар буйича янги авлод укув адабиётларини яратиш ва уларни таълим-тарбия жараёнига тизимли татбик этиш, таълим муассасаларини замонавий укув-методик, илмий ва ёрдамчи адабиётлар билан таъминлаш;

таълим тизими ва ундан ташкаридаги фаолиятда маънавий-маърифий йуналишдаги тадбирларни ташкил этиш, талабаларнинг буш вактини мазмунли утказиш буйича давлат ташкилотлари, фукаролик жамияти институтлари, оммавий ахборот воситалари ва хусусий секторнинг хамкорлигини таъминлаш.

Ушбу масалаларнинг ижтимоий фанларни янги боскичга кутариш эхтиёжлари нуктаи назаридан тахлили соха мутахассислари масъулиятини ошириш билан узвий боглик эканидан далолат беради. Бу борада хам нафакат жамият, балки илм-фан, хусусан ижтимоий фанлар янгиланиши уз-узидан ва мукаррар тарзда, инсон модернизациясини таказо этаётгани, шубхасиз. Шу маънода, аллома Сукротнинг "Узгаларни узгартирмокчи булган инсон, аввал узини узгартириши лозим" деган фикри бежиз айтилмаган.

Бу эса, асл ижтимоий фанларнинг асосларини урганиш канчалик зарур булса, уларнинг бугунги глобаллашув, технократлашув ва ахборотлашув жараёнлари билан боглик замонавий масалалари хам долзарб вазифаларини билиб олиш ва эришилган натижаларни хаётда куллаш куникмаларини хосил килиш хам шунчалик мухимлигидан далолат беради. Ижтимоий фанларнинг айрим категория ва конунлари мавхум булиб колган, дея уни урганмай куйиш ёки ундан фойдаланмаслик хато булгани каби, баъзи мутахассисларнинг давр талабларини акс эттирмайдиган, хаётдан йирок тушунчаларга ёпишиб олиши ва бундай позициядан воз кечмаслиги хам, худди шундай янглишлиги, шубхасиз.

Кейинги йилларда бошка сохалар катори, бу жабхадаги янгиланиш ва узгариш, мавжуд масалалар мохиятини англаш, долзарб вазифаларни аниклаш ва уларнинг ечимини топиш масаласида хам янгича илмий парадигмалар шаклланмокда. Халкимизнинг миллий тафаккури, ижтимоий фанларнинг эволюцияси ва динамикаси, умумий конуниятлари ва узига хос хусусиятларини ана шу асосда чукур ва хар томонлама урганиш, унинг тушунча ва тамойиллари, ривожланиш йуллари ва самарали воситаларини аниклаш имкони пайдо булди.

Бу эса, халкимизнинг асл тарихи ва мустакилликка эришиш жараёни, миллий тараккиёт йулининг мохияти ва ахамиятини чукур урганиш, ахоли, айникса ёш авлод тафаккурида истиклол гоялари, Ватанга мухаббат ва садокат туйгуларини тарбиялаш энг устивор ва масъулиятли вазифамизга айланганидан далолат беради. Давр талаби шундай, ижтимоий фанларнинг модернизацияси ва уларни миллий тараккиётнинг мухим омилига айлантириш эхтиёжлари хам барчамиздан шуни талаб килмокда.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Мирзиёев Ш. Янги Узбекистон тараккиёт стратегияси. - Т.: Узбекистон, 2022 йил

2. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Тошкент: "Узбекистон", 2017, - 12 б

3. "Ёшларни маънавий-ахлок;ий ва жисмоний баркамол этиб тарбиялаш, уларга таълим-тарбия бериш тизимини сифат жихдтидан янги боск;ичга кутариш чора-тадбирлари тугрисида" Узбекистон Республикаси Президентининг ^арори. http://www.president.uz/uz/lists/view/

4. Мавлоно Жалолиддин Румий. "Маснавийи маънавий" 1-китоб, "Hilol-Nashr" нашриёт -матбааси. ISBN: 978-9943-7035-3-7, 2021. - Б.288.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.