CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ФИЛОЛОГИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. PHILOLOGY
e-ISSN: 1694-8874
№2(4)/2024, 14-24
УДК:
DOI: 10.52754/16948874_2024_2(4)_2
“МАНАС” ЭПОСУНУН КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫНДАГЫ ИДЕЯЛЫК KAI’OIIITOI A ОРДУ
МЕСТО ЭПОСА «МАНАС» В ИДЕОЛОГИЧЕСКОЙ БОРЬБЕ В КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
THE ROLE OF THE EPIC “MANAS” IN THE IDEOLOGICAL STRUGGLE IN KYRGYZ LITERATURE
Асанова Фарида Мундузбековна Асанова Фарида Мундузбековна Asanova Farida Munduzbekovna
магистрант, Ош мамлекеттик университети магистрант, Ошский государственный университет Master's Student, Osh State University
asanova.f@mail. ru ______________________________ORCID: 0000-0002-9546-2069__________________________ Жамгырчиева Гулина Телебаевна Жамгырчиева Гулина Толобаевна Zhamgyrchieva Gulina Tolobaevna
ф.и.д., профессор, Ош мамлекеттик университети
д.ф.н., профессор, Ошский государственный университет Doctor of Philological Sciences, Professor, Osh State University
ОшМУнун Жарчысы. Филология, №2(4)/2024
“МАНАС” ЭПОСУНУН КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫНДАГЫ ИДЕЯЛЫК KYTO1IITOI Л" ОРДУ
Аннотация
Макаланын актуалдуулугу - “Манас” эпосунун ХХ кылымдагы баскан узак жана карама-каршылыктуу жолун изилдее жана ХХ кылымдагы кыргыз адабияты менен етме катар eтYшкeн ич ара байланышын, анын айланасындагы идеялык кYрештY ацдап-таануу болуп эсептелет. Ошону менен бирге улуу эпостун ар кайсы доордо улам жацы кырлары менен ачылышы, улам жацы муундарга жацы мааниси менен таасир этиши, саясий жана идеологиялык процесстерге жандуу аралашуусу жана окурмандар тарабынан кабылданышы макаланын негизги илимий изилдее аспектиси катары каралгандыгында.
Ачкыч свзДвр: кыргыз адабиятындагы керкем енYГYY, вульгардык-социологиялык сын, идеялык к^'реш, керкем-эстетикалык концепциялар, эпостун бириктирилген варианты
МЕСТО ЭПОСА «МАНАС» В ИДЕОЛОГИЧЕСКОЙ THE ROLE OF THE EPIC “MANAS” IN THE
БОРЬБЕ В КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ IDEOLOGICAL STRUGGLE IN KYRGYZ
LITERATURE
Аннотация
Актуальность статьи заключается в изучении длительного и противоречивого пути эпоса «Манас» в XX веке и понимании взаимосвязи с кыргызской литературой XX века и идеологической борьбы вокруг нее. При этом в качестве основных аспектов научного исследования рассматриваются открытие великого эпоса с новыми аспектами в разные эпохи, его воздействие на новые поколения с новым смыслом, его живое участие в политических и идеологических процессах, его восприятие читателями.
Abstract
The relevance of the article lies in studying the long and controversial path of the epic “Manas” in the 20th century and understanding the relationship with Kyrgyz literature of the 20th century and the ideological struggle around it. At the same time, the discovery of the great epic with new aspects in different eras, its impact on new generations with new meaning, its active participation in political and ideological processes, and its perception by readers are considered as the main aspects of scientific research.
Ключевые слова: художественное развитие в кыргызской литературе, вульгарно-социологическая критика, идеологическая борьба, художественноэстетические концепции, сводный вариант эпоса
Keywords: artistic development in Kyrgyz literature, vulgar sociological criticism, ideological struggle, artistic and aesthetic concepts, combined version of the epic
15
Вестник ОшГУ. Филология, №2(4)/2024
Киришуу
Макаланын негизги максаты - «Манас» эпосунун тYбeлYк кыймылдагы, жандуу маданий жана адабий жашоодогу елбес эпос экенин анын ХХ кылымдагы тарыхына жана тагдырына таянып ачып 6epYY. Биздин эпос - жандуу жашоого эгедер керкем феномен, ар кайсы муундарга улам жацы кыры менен ачыла бере турган чыгарма (Кубанычбек кызы, 2023; Юсупова ж-а Кочкорова, 2023). Ошондуктан советтик идеологиянын «Манаска» жасаган мамилесин илимий жактан интерпретациялоо, ошол мезгилдеги саясат жана идеологиянын ойногон ролу, аны тиешелYY фактыларга таянып ачып берYY, талдоого алуу, эпостун марксисттик-лениндик идеялардын призмасынан каралышы, эпикалык чыгарманын табияты, улутттук идентификация маселеси, эпостун кыргыз адабий-керкем ой ЖYГYPTYYCYHYH енYГYY тенденцияларына тийгизген таасирине баа берYY, «Манас» эпосунун айланасындагы кыргыз адабиятындагы идеялык кYрештердY талдоо макаланын башкы максаты болуп саналат.
Ага ылайык теменкудей милдеттер белгиленди:
• «Манас» эпосунун кыргыз совет адабиятынын калыптанышындагы орду жана керкем енYГYYге тийгизген таасирин жана эпостун идеяларына социалисттик, коммунисттик идеялардын карама-каршы келишинин себептерин талдоого алуу;
• Эпостун вульгардык-социологиялык сындын обьектисине айланышын, ага арналган илимий конференциялардын маанисин аныктоо;
• Кыргыз адабиятындагы ар кыл керкем-эстетикалык концепциялардын карама-каршылыгы жана анын жазуучулар жана адабиятчылардын ортосундагы талашта орун алышын анализдее;
• Эпостун кийинки эгемендYYЛYк мезгилинде улуттук кайра жаралууга, эгемендYYЛYкке идеялык таяныч болуп жана жацы улуттук идеологияны калыптоого руханий база катары кызмат кылуусун, жацы улуттук ац-сезимди енYктYPYYге кошкон зор салымын белгилее.
Тарыхка кайрылсак, 1930-жылдардын экинчи жарымынан тартып бYткYл союздук децгээлде улуттук эпикалык чыгармаларды жана улуттук акын-жазуучулардын чыгармачылыгын изилдее, басып, чыгаруу жана которуу, юбилейлерин еткерYY иш-чаралары жогорку мамлекеттик инстанциялар тарабынан демилгеленип, масштабдуу иш-чаралар уюштурулуп келди. Калмактардын «Жангар» эпосу орус тилине которулуп, 500 жылдык юбилейи, «Игордун кошууну женYнде сез», «Жолборс терисин кийген баатыр» чыгармаларынын, Алишер Навоинин 500 жылдыгы, Низами, Жамбылдын юбилейлери
16
ОшМУнун Жарчысы. Филология, №2(4)/2024
eткeрYЛYn, Совет okmotyhyh улуттардын керкем рухий geeлeттeрYнe жасаган мамилеси no3UTuegYY тенденцияда эле (Абдиева жана Телегенова, 2023, б. 108).
Бирок биринчи муундагы «буржуазиячыл-улутчулдарды» репрессиялоонун капшабынан кийин, экинчи «буржуазиячыл улутчулдардын» кайрадан тымызын кучтенуп жатат деген шектенYYлер жацы репрессивдик иш-аракеттердин башталышына туртку болду. Алар улуттук эпосторун, байыркы классиктерин, султандарды, колбашчыларды тирилтип, панисламизмдин кечеттерYн естуре башташты, алар негизинен сырт жактагы мусулман елкелерYHYн агенттери, аларды жок кылыш керек деген ойго келишкен. Аларга каршы кампаниянын аягы кайгылуу бYткен (Асаналиев, 2008).
ВКП(б)нын «Драма театрларынын репертуары жана аны жакшыртуу боюнча чаралар женундегу» токтому эпикалык чыгармаларга болгон вульгардык сынды кайрадан кYчетYп, анда «тарихый жана тарбиялоочу эч кандай мааниси жок, азыр театрларда коюлуп жаткан бир катар пьесаларда падышалардын, хандардын, терелердYн турмуштары идеализацияланып отурат», - деп белгиленген.
Академик В.Жирмунскийдин «Манас» эпосун изилдееге киришYY» жана В.Жирмунский менен Х.Зарифовдун «0збек элинин баатырдык эпостору» деген эмгектери идеясы бузук эмгектер деп табылып, «Манас» эпосунун келип чыгыш тарыхына арналган А.Н.Бернштамдын, кыргыз элинин этнографиясын изилдеген С.Абрамзондун эмгектери катуу сынга кабылган. Ушундай кырдаалда “Манас” эпосунун сакталып калышы, мурда оозеки жашап келсе эми аны китеп кылып аны басмадан чыгаруу, жайылтуу иштери токтоп калуу коркунучу турган.
Негизги б6ЛYм
Улуттук эпикалык чыгармалардын тегерегиндеги идеологиялык иш-чаралар жеке эле «Манас» эпосу эмес, бир топ башка улуттардын эпосторун «текшерYYДен» башталыптыр. Ошол мезгилде жарык керген адабияттаануу, фольклористика маселелерине байланыштуу изилдеелер Лениндин эки маданият тууралуу окуусун методологиялык жактан жетекчилике алышып, ар бир илимий ой ошол пикирден башталгандыгы эле маселенин бир тараптуу, ашкере субьективдYY экендигинен кабар берет. «Манас» эпосунун айланасындагы талаш-тартыштар эч бир токтобой, анын туу чокусу 1952-жылга чейин созулуп, ал ортодо 25тен ашуун макала жарык керYп, идеологиялык карама-каршылык, курч талаш-тартыштар кеп жылдар бою екум сYPYп келгендиги маалым. Мына ошондуктан карама-каршы пикирлерге, позицияларга чек коюу, жыйынтыктоо зарылдыгы езYнен езY туулган.
17
Вестник ОшГУ. Филология, №2(4)/2024
«Кыргыз эпосу «Манасты» ар тараптуу изилдее жана аны жарыялоого даярдоо максатында элдик эпосту изилдеечYлердYн, адабияттаануучулардын жана тарыхчылардын катышуусунда 1951-жылы февраль-март айларында илимий конференция еткеруу» тууралуу Кыргызстан КП(б) БКнын чечими чыккан. Мына ушундан тартып эпоско арналган конференцияны еткеруу боюнча чоц иш-чаралар белгилене баштайт эмеспи. Чынында да «Манас» эпосу 1922-жылдан тартып жазыла баштап, 13 варианты (400б.т. кеп) жазылып алынса да, айрым варианттарынын ортосунда мазмундук жана керкемдYк жактан карама-каршылыктар кенен орун алып, ал тургай жасалма жол менен киргизилгени, эпостун чыныгы табиятына жат мотивдер орун алган эле. Буга чейин эпостун эки гана варианты (С.Орозбаков, С.Каралаев) кецири белгилYY болуп, эпосту изилдееге арналган материалдардын бардыгы сынчыл позициядан каралбай жаткандыгы айтылып келген болчу. 1938-жылы эпостун негизги эпизоддорунун бири «Чоц казат» орус тилине которулуп, 1946-жылы жарыяланган, бирок бул басылма «элге каршы катмарлануулардан тазартылган эмес» деген шылтоо менен колдонуудан алынып салынган (Судьба эпоса “Манас”, 1995, б. 17).
Кыргызстан Компартиясынын Борбордук комитети СССР Илимдер Академиясы жана СССР Жазуучулар Союзу менен биргелешип манастаануучу окумуштуулардын кецири жыйналышын еткерYY белгиленет (1951, 1-ноябрь). Ошентип, конференциянын тематикалык планы, негизги докладчылар, меенетY бекитилет. Биринчи доклад «Манас» эпосунун калыптануусунун тарыхый шарттары» - проф. А.Якубовский (ИИМК, Ленинград), андан соц «Манас» эпосун изилдеенун жыйынтыктары жана милдеттери» - Л.И.Климович (СССР Жазуучулар Союзунан); «Манас» эпосунун элдYYЛYк проблемасы» - А.К.Боровков (Чыгыштануу институту, Ленинград); «Манас» эпосунун варианттарына обзор» - 0. Жакишев (Кыргызстан жазуучулар Союзу) белгиленет. Ал эми кошумча докладчылар иретинде М.Ауэзов, М.Богданова, К.Маликов, К.Баялинов ж.б. белгиленет. Конференциянын тезистерин редакциялоо иши А.К.Боровковго, ал эми докладдардын сапатын кароо комиссиясына Л.И.Климович мYче болот. Конференцияны еткерYY структурасынан эле иш-чара кылдат даярдалгандыгы, аны уюштуруучулар кандайдыр бир конкрепуу тыянактарга келYYHY кездегенYн байкоого болот. Мындан тышкары республикалык басма сезде жарыялануучу макалалардын авторлору, темалары да такталган экен.
Конференция терт кунге созулуп, 6-10-июнда аяктаган. Конференцияга баш-аягы 400дей адам катышып, Москва, Ленинград, 0збекстан, Казахстандан окумуштуулар келгендиги маалым. Талкууга М.Богданова, А.А.Валитова, Б.Керимжанова, К.Маликов, А.Токомбаев, Т.Сыдыкбеков, 0. Жакишев, К.Давлеткелдиев, В. Бернштам, К.Баялинов,
18
ОшМУнун Жарчысы. Филология, №2(4)/2024
К.Соронбаев карама-каршы позициянын бир тарабындагылар Л. Климович, А. Боровков, П. Балтин, Г. Нуров, Ж. Самаганов ж.б. катышкандыгы белгилYY.
Мезгилдуу басма сезде конференциянын ЖYPYШY жана Б. Юнусалиевдин, М. Ауэзовдун докладдары тууралуу супсак гана маалымат берилип, курч таймашуулар тууралуу эч нерсе байкалбаганы менен чынында талаш-тартыш ете курч, татаал болгон. Албетте, 1952-жыл сталинчил советтик идеологиянын курчуп, гулдеп турган учуру эле. Ошон YЧYн 1940-жылдардын экинчи жарымынан тартып 1958-жылга чейин эпостон бир да YЗYHДY жарыяланган эмес. 1952-жылкы конференциянын айрым катышуучулары Yчилтиктин биринчи белYMYнен «Чоц казатты» алып салууну, башка белYктерYнде бул тууралуу эскерYYге тыюу салууну да сунушташыптыр.
Жасалган докладдардын теориялык-методологиялык негизин Лениндин эки маданият тууралуу теориясы (догма) тYЗYп, чыгарманы талдоодо марксистик-лениндик социалисттик эстетиканын жол-жоболорунан туруп баа берилген. Социалистик эстетиканын принциптеринен гана туруп эпосту баалоо ошол мезгилдеги илимий изилдеелерге мYнездYY керYHYш экендиги айныгыс чындык. Негизги докладчы А.К. Боровков Сагынбай менен катар Мусулманкулдун вариантын да реакциячыл деп атап, «Кыргыз эпосун реакциячыл иштеп чыгуу, оцдоо эки багытта жYPYп олтурган: эпостун каармандарын дин YЧYн курешкен баатырларга айландыруу, ал эми эпостун башкы каарманы Манасты феодалдык кечмен мамлекеттин ханына айландыруу жолу аркылуу IX кылымдагы «Улуу кыргыз империясы» менен эпосту байланыштыруу аракеттери кыргыз эпосундагы басып алуучу хандын образын элдик баатыр катары керсетYY YЧYн жасалган аракет экендиги анык. Басып алуучулук жана кучтуу мамлекет куруу идеялары эпосто реакциячыл исламдык жана пашуркисттик идеялардын таасири астында пайда болгон...», - деп баса белгилеп, эпоско карата айтылып келген айыптоолорду езYHYн аргументтери менен далилдеп жYPYп отурат.
Кийинки докладчы Л.И. Климович езYHYн докладында «Манас» эпосундагы коомго жат идеялар 30-жылдардан тартып эле айтылып келе жаткан тарыхына кайрылып, 1930-ж. «Кызыл Кыргызстан» газетасында С.Орозбаковдун вариантын басып чыгаруу айыпталганын, Орозбаковдун вариантына негизделген «Академия кечелери» катуу каршылыкка учураганын, 1934-жылы И.Тойчинов тарабынан кыргыз жергесиндеги феодалдык турмушту кекелетуп мактаган эпос катары мYнезделгенYн айтып етет. Докладында В.Жирмунский, котормочулар Л.Пеньковский, М.Е. Массонду, Т.Сыдыкбековду, К.Баялиновду, С.Мусаев, М.Богданованы, Б.Юнусалиевди, Н.Бернштамды, К.Рахматуллин, С.Абрамзондун эмгектерин сынга алат. КерYHYп тургандай, сын пикиринде ошол учурга чейин манастаануу
19
Вестник ОшГУ. Филология, №2(4)/2024
илиминде эмне болсо, ошонун бардыгын тануу, жокко чыгарууга жасалган аракет байкалып турат.
Ушул докладдан кийин талкуу башталган. Талкууга баш-аягы 22 адам катышкан. Б.Юнусалиевдин жана М.Ауэзовдордун тарыхый баяндамалары мына ушул талкуу учурунда айтылган (Манас, 1961, б. 6). Айрым токтолсок, Ж.Самаганов конференциянын жYPYШYнe баасын берип, эпостун элдик же элдик эместигин чече албастыгы белгилYY болуп калгандыгына токтолуп, кыскартылып бириктирилген вариантты тузуу идеясына каршы чыгат, ал эми Г.Нуров С.Орозбаковдун вариантынын реакциячыл мYнeзYн бардыгы моюнга алышты деп, С.Орозбаков эле эмес, Т. Молдо, М. Мусулманкулов, Б. Сазановдордун варианттары да реакциячыл экендигин белгилеп етет. П.Балтин «Манас» эпосунун элдик чыгарма экендигине далил укпагандыгын, ар кандай айла-амалдардын жардамы менен колдогу варианттардын тексттерин тазалоо аркылуу элдик катары керсетYYге гана аракеттер болгонун айтат. Л.Климович болсо кыргыз урууларын бириктирYY эпостун негизи экенин жокко чыгарат. Орозбаковдун, Каралаевдин варианттарындагы келемде «Манас» мурда эч качан болгон эмес деген оюн айтат. Эц коркунучтуусу эпосту китеп кылып чыгарууда панисламизм, пантуркизм, космополитизм, буржуазиялык улутчулдуктан тышкары болуу мумкун эмес деген корутундуга келет. Докладчынын сезунен эпос колдонууга жараксыз деген бутум чыгарууга болор эле.
Бул жерде эпостун айланасындагы талаш-тартыштар жеке эле кыргыз манастаануусу учун эле эмес, ошол мезгилдеги советтик фольклористика илиминин айдыцындагы улуттук эпикалык чыгармачылыкты изилдее, аны жацычылдык менен колдоно билуу маселелерин тактоодо да чоц мааниге ээ болгондугун айта кетуу туура. Анын устуне конференциядагы негизги докладчылар эпостун туп нускасы менен тааныш болушкан эмес деп ишенимдуу айтууга болот. Анткени орус тилинде толук вариантынын езу жок экендигин жогоруда белгилеп еткен элек. Бирок ошол докладчылардын конфигурациясы да акыркы учурда езгертулуп, негизги докладды А.К.Боровков - «Манас» эпосунун элдиги женундегу проблема» деген темада, 0. Жакишев, жана Л.И. Климовичтер - «Манас» эпосун изилдеенун абалы жана милдеттери», негизги болуп, Мозольков жана К.Баялиновдордун ордуна А.Токомбаев, Т.Сыдыкбеков дайындалып, М.Ауэзов кошумча докладчылардын арасынан алып салынган. 1-топтогу кошумча докладды (А.Боровковдон кийин) А.Давлеткелдиев -«Манас» эпосунун элдуулук проблемасына карата», Богданова М. - «Манас» эпосунун элдуулугу женунде», ал эми 2-топто негизги докладды 0.Жакишев - «Манас» эпосунун варианттарына мунездеме беруу», кошумча докладдар - К.Маликов «С.Каралаевдин вариантына мунездеме», А.Валитова - «Манас» эпосунун алгачкы жазылыштары женунде»,
20
ОшМУнун Жарчысы. Филология, №2(4)/2024
Б.Керимжанова - «Манас» эпосунун Ы.Абдыракманов TY3reH варианты», А.Токомбаев -«Семетейдин» элдYYЛYГY проблемасына карата», Т.Сыдыкбеков - «Сейтек» - «Манас» Yчилтигинин бeлYГY катары», мындан тышкары негизги жыйынтыктоочу доклад Л.Климовичтики болгон.
Идеологиялык кысым курчуп турган катаал мезгилде, эпосту иликтeeчYлeрдYн биринчи мууну (К.Тыныстанов, Е.Поливанов ж.б.) да, экинчи мууну (Т.Байжиев, З.Бектенов, Т.Саманчин) да катуу, адилетсиз жазага тартылган мезгилде расмий тYPдe бекитилген докладчыларга каршы чыгуу ете опурталуу болгондугу ырас (езгече экинчи муундагылардын тагдырына байланыштуу кайгылуу окуялар ошол учурда болуп жаткан). Расмий бекитилген докладчылар А.Боровков жана Л. Климовичтердин негиздеген позицияларына каршы сокку берYY чоц масштабдагы окумуштуунун гана колунан келмек. Мына ушул милдетти Б.Юнусалиев аркалап, концептуалдуу, далилдYY, принципиалдуу аргументтери менен карама-каршы тараптын аргументтерине сокку бергени маалым.
Конференциянын акыркы кYндeрYндe CYЙлeгeн М.Ауэзовдун сeзY Б.Юнусалиевдин позициясын андан ары бекемдеп, конференциянын жыйынтыгына таасирин тийгизген. Мына ушул белгилYY окумуштуулардын «Манас» эпосунун тагдырындагы чечYYЧY мааниге ээ болгон аракеттери алардын эл алдындагы кызматы, атуулдук парзын аткаруусу десек болот.
Конференциянын жYPYШYнe принципиалдуу бурулуш берген докладдардын бири -негизгиси М.Ауэзовдун доклады болгон. Анын сeзY эпоско каршы чыккан докладдарга антитезис болуп, эц башкысы туцгуюктан жол тапкан болчу (Судьба эпоса “Манас”, 1995). Окумуштуу кеп жылдардан бери «Манас» эпосун фундаменталдуу изилдеген окумуштуулардын бири болгону менен конференцияда негизги эмес, кошумча докладчылардын катарына да кошулбай калган эле. Конференцияда чыгып CYЙлeшкeн ошол мезгилдеги кыргыз илимий-адабий элитасы маселеге ачык каршы чыгууга батынбастан, кыйгачтаган, жалтайлаган позицияда болгондой таасир калтырат. Конференция он пункттан турган чечим кабыл алып, «Манас» эпосунун негизи элдик, бирок варианттарында орчундуу карама-каршылыктар орун алгандыгы; «Чоц казат» («Великий поход», 1946) басылып чыгышы жацылыштык болгондугу, колдогу варианттардын бардыгы бастырып чыгарууга жараксыз экендиги, Тил, адабият жана тарых институтунда изилдее багытындагы иштер жолго коюлбагандыгы ж.б. белгиленип келип, анын жетинчи пункту кыскартылып бириктирилген варианты тууралуу болгон - «Манас» эпосун комментарийлер жана киришYY макала менен коштолгон кыскартылып бириктирилген вариантты TYЗYY зарыл деп чечим кабыл алган. Бул чечим СССР ИАнын Президиумунда каралып (1952-ж,1-август), негизинен
21
Вестник ОшГУ. Филология, №2(4)/2024
кубаттоого алынган. Ошентип 1953-55-жылдары кыскартылып бириктирилген вариантты тузуу каралып, А.Боровков, М.Богданова, К.Юдахин консультант болуп бекитилген болчу.
Конференциядагы «бириктирилген вариант» тууралуу М.Ауэзовдун идеясы кырдаалдан чыгуунун эц идеалдуу жолу эле. Кыскартылып бириктирилген вариантты тузуу идеялары конференциянын жYPYШYнде кеп эле докладчылар тарабынан айтылыптыр, бирок алар сунуш иретинде гана болгон. Ал эми М.Ауэзов бул идеяны теориялык жактан негиздеп эле тим болбостон, аны ишке ашыруунун теориялык-практикалык жактарын да негиздеп бере алган эле. (Айтматов, 1988, б. 16). «Манас» эпосуна байланыштуу талаш-тартыштардын аягына кайсы бир децгээлде чекит коюп, жыйынтыкталганы ырас. 1958-жылы бул вариант даярдалып бутуп жарык керген жана 2014-жылы КР УИА тарабынан кайра басылды (Судьба эпоса “Манас”, 1995)
Эпостун кыскартылып бириктирилген вариантынын тарыхый-маданий, илимий-методологиялык жактан зор мааниси бар. Конференциянын чечиминин негизинде «Манас» эпосунун бириктирилген вариантын тузуу тууралуу токтом кабыл алып, бириктирилген вариант 100 миц сап ырдан туруусу, б.а. эпостун келемYн беш эсе азайтуу каралган. Тузуучулер катары кеп жылдардан бери эпосту изилдееге аракеттенип келе жаткан жана эпостун езYн мыкты аткара билген акын К.Маликов, эпостун экинчи белугунун кыскача вариантын тузуу YCTYнде эмгектенип келе жаткан, акын А.Токомбаев жана YЧYнчY белYм боюнча Т.Сыдыкбековдор тартылып, К.Юдахин терт китебине этимологиялык комментарий жана эскертме жазган. Ал эми Б.Юнусалиев кыскартылып бириктирилген вариантты тузууге жана басмага даярдоого жетекчилик кылгандыгы белгилуу.
1940-жылдардын аягынан тартып 1952-жылга чейин эпостун тегерегинде «Манас» эпосунун тегерегинде республикалык басма сезге байма-бай биринин артынан бири жарыяланган макалаларда, бир тарабы «Манас» эпосу идеялык жактан буржуазиялык-улутчул, пантуркисттик, панисламисттик идеяларга жык толгон, баш каарман Манас агрессор, баскынчы катары катары далилденсе, экинчи тараптагылар эпостун элдуулугун, терец мазмундуулугун далилдееге аракет жасашкан эле. Бир даары эпос кеп жылдар бою эл арасында айтылып келгендиктен, бай-манаптар кысым-басым аркылуу ездеруне жакын идеяларды киргизип жиберишкен деген ойду кайталашкан.
1952-жылкы конференция бешинчи кунку талаш-тартышта гана эпостун элдик экендигине токтолууга мумкунчулук тузулет. С.Орозбаков, С.Каралаев, Б.Сазановдун варианттарындагы жазылып алынганэлге каршы катмарларды далилдеш учун Октябрь революциясына чейин Ч.Валиханов жана В.Радловдун варианттарына таянышып, бул
22
ОшМУнун Жарчысы. Филология, №2(4)/2024
варианттарда диний, кытайларга, орустарга каршы идеялар орун алган эмес деген ойлорду ортого салышкан эле.
Ошентип фольклордук чыгармаларда керкем фантазия кецири орун ала тургандыгын, манасчы Орозбаковдун керкем фантазиясы YЧYн ^неелегенге болбой тургандыгы айтылган эмес. КебYнче «Чоц казат» эпизодунан улутчулдук маанайды издешип, бул эпизод эпостун жалпы пафосуна, идеялык багытына карама-каршы келе тургандыгын белгилешкен. Эпостун жалпы структурасындагы чоочун идеология, керкемдYк жактан толук кандуу эместиги, эпостун ар варианттарынын ортосундагы карама-каршылыктар тууралуу маселелер изилдеенYн предмети болуп, илимий макалаларда ушул карама-каршылыкты ачып берYYге аракеттер жасалган эле.
Эпосту иликтеечYлер К.Тыныстанов. Е.Поливанов, алардын шакирттери Т.Байжиев,
З.Бектеновдор фольклористика илиминин айныгыс аныктамасы - элдик чыгармага эч ким оцдоо-тYзетYY киргизе албай тургандыгын мыкты билишкен. Ошого карабастан мезгилдин талабы менен эпостогу катмарлануулардын себепкерлери тууралуу жазууга аргасыз эле.
Корутунду жана алынган натыйжалар
1. Эпоско карата вульгардык-социологиялык позициядагылар ошол мезгилдеги советтик турмушка, анын руханий талаптарына ылайыктуулары гана элдик боло алат, ал эми советтик чындык, идея менен Yндеше албаган жактарынын бардыгы элдYYЛYкке каршы келет деген жацылыш тыянакка келишкен. Эпостун тегерегиндеги мына ушул концепция «Манастын» керкем-идеялык езгечелYГYн айкын талдап бере алмак эмес. «Манас» эпосундагы басып алуу, талап-тоноочулук сыяктуу эпизоддор кыргыз элинин башка эпосторунда, мындан тышкары дYЙне элдеринин башка эпикалык чыгармаларынан деле орун алгандыгы белгилYY.
2. «Манас» эпосу баарынан мурда керкем-поэтикалык чыгарма. Андагы улуттун ичиндеги майда бытырандыланган уруулардын башын кошуп бир бYTYн элдин, улуттун децгээлине жеткирYY тYпкYЛYГYнде асыл идеялардан экендиги тууралуу чындык кийин гана жашоого укук алган.
3. Кыргыз маданиятындагы ете орчундуу тарыхый окуя болгон 1952-жылкы конференция кыргыз адабий процессине таасир тийгизген. Эпоско арналган конференция эстетикалык, улуттук баалуулуктарга башкача ецYттен кароого жол ачкан.
23
Вестник ОшГУ. Филология, №2(4)/2024
4. Кылымдардан бери кыргыз элинин башкы бааалуулугу болуп саналган эпостун элgYYЛYГYH6н шектенYY соцреализмдин 63yhyh идеяларына KYdYKTeHYY жараткан. Эпостун айланасындагы талаш-тартыштар соцреализмдин таптуулугу, элдYYЛYГY, партиялуулугу жана элдин эки маданияты тууралуу принциптеринин eзY талаш-тартыштуу, реалдуулуктан алыс экендигин астыртан ацдоого тYрткY болгон.
5. Аталган конференция кыргыз акын-жазуучуларынын идеялык изденYYлeрYнe жацы багыт берип, соцреализмдин догмаларына каршы сокку урган десек жацылышпайбыз. Ал кыргыз керкем CYрeткерлерине, адабиятчыларына илимде жана керкем чыгармачылыкта конформисттик жолдон башка эркин ой жYГYртYY бар экендигин керсетет.
Колдонулган адабияттар
1. Абдиева, Ж.К., & Телегенова, Ж. (2023). “Манас” эпосунун изилдениш
тарыхынан. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы, №2, 107-114. DOI:
https://doi.org/10.52754/16948610_2023_2_13. EDN: KAMGNY.
2. Айтматов, Ч. (1988). Биз ДYЙненY жацыртабыз, ДYЙне бизДи жацыртат: макалалар, маектешулор, с}йлогон сезДер. ТYЗг.: Тургунбаев С. Фрунзе: Кыргызстан.
3. Асаналиев, К. (2008). Адабий айкаш. Бишкек: БГУ.
4. Кубанычбек кызы, А. (2023). “Манас” эпосунда кечмен турмуштун CYрeттeлYШY. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология, №2(2). бб. 41-48. DOI: 10.52754/16948874_2023_2(2)_5. EDN: UIVPTC.
5. «Манас» Киргизский героический эпос. (1961). Сборник статей. Москва: Изд-во АН СССР.
6. Мухтар АуэзовДун 1952-жылы «Манас» боюнча еткен конференцияДа с}йлогон ce3Y. (2011). Жацы Ала-Тоо, №9, 163-170. Бишкек.
7. СуДьба эпоса «Манаса» после Октября: Сб. Документов. (1995). Сост.: Т.А.Абдыкаров, С.Р.Жумалиев К. Бишкек: Кыргызстан.
8. Юнусалиев, Б. (1958). “Кириш сез”. Манас. 1 белук. Фрунзе: Кыргызмамбас.
9. Юсупова, Р.О., Кочкорова, Д.А. (2023). “Манас” эпосундагы кыймыл, мейкиндик
жана убакыттын интерпретацияланышы. Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Философия. Социология. Политология, №1(1), бб. 33-41. DOI:
10.52754/16948823_2023_1(1)_5. EDN: FZOACK.
24
