“МАНАС” ЭПОСУН ОКУТУУДА КЕПТИН МОНОЛОГДУК ТҮРҮ МЕНЕН ИШТӨӨ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ

ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY

ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610

№3/2024, 107-115

ФИЛОЛОГИЯ

УДК: 37.013.2

DOI: 10.52754/16948610 2024 3 10

"МАНАС" ЭПОСУН ОКУТУУДА КЕПТИН МОНОЛОГДУК TYPY МЕНЕН ИШТ06

РАБОТА С МОНОЛОГИЧЕСКОЙ ФОРМОЙ РЕЧИ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ ЭПОСУ

"МАНАС"

WORKING WITH THE MONOLOGICAL FORM OF SPEECH IN THE PROCESS OF

LEARNING THE EPIC "MANAS"

Абдиева Курманкан Абдрасуловна

Абдиева Курманкан Абдрасуловна Abdieva Kurmanka Abdrasulovna

окутуучу, "Брайт" Эл аралык мектеби

учитель, Международная школа "Брайт " Teacher, International school "Bright" abdieva63@inbox.ru

"МАНАС" ЭПОСУН ОКУТУУДА КЕПТИН МОНОЛОГДУК TYPY МЕНЕН ИШТ00 Аннотация

Макалада "Манас" эпосунун материалында оозеки кептин монологдук typy менен иш алып баруунун натыйжалуу методикалык ыкмалары берилген. Диалогдук кептин негизинде калыптанган монолог кеби - окуучудан эпостун тексти боюнча терец билимди, билгичтиктерди жана оозеки CYЙлeeнYн кeндYмдeрYн талап кылган кептин татаал тYPY болуп саналат. Автор монологдук кептин репродуктивдуу тYPY болгон кайра айтып берYYДeн кийинки продуктивдYY тYPYнe - докладга кецири токтолгон. Докладдын маалыматтык, изилдeeчYЛYк, проблемалуу - талаштуу тYрлeрYн талдап жана эпостун мазмуну боюнча мисалдарды келтирген. Айрыкча, талаштуу маселеге карата ар TYPДYY позицияларды карап чыгып, алардын кYчтYY жана ката жактарын реалдуу талдап, ага карата e3 кeз карашын иштеп чыгууга YЙрeтYY сыяктуу мугалимдин татаал иши докладдын проблемалуу тYPYнe даярдоодо ачык кeрYнeт. Негизинен, окуучунун эпостун кыргыз тилинин байлыгын тYЗгeн кeркeм сeз каражаттарын eздeштYPYп, аларды учурдун талабына шайкеш келген иш формасында колдоно билYYCY зарыл. Автор эпостун тексти боюнча окуучуларды докладдын тYрлeрYн даярдоо менен машыктыруу ыкмасы угуучуларды eз ойлору, идеялары менен оозеки кеп аркылуу ишендирYY, таасир бере алуу сыяктуу заманбап кeндYMYн калыптандырат деп белгилеген.

Ачкыч свздвр: монологдук кеп, оозеки кеп, маек кеп, доклад, эпостун тексти, натыйжалуу, питчинг, заманбап ^ц^м.

РАБОТА С МОНОЛОГИЧЕСКОЙ ФОРМОЙ РЕЧИ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ ЭПОСУ "МАНАС"

Аннотация

В статье представлены методические приемы работы с монологическим типом устной речи на материале эпоса «Манас». Монологическая речь, сформированная на основе диалогической речи, представляет собой сложную форму речи, требующую от учащегося глубоких знаний текста эпоса, знаний и навыков устной речи. Автор остановился на репродуктивной форме монологической речи, после пересказа - в докладе. Он проанализировал информационный,

исследовательский, проблемный и дискуссионный типы сообщения и привел примеры с содержания эпоса. В частности, при составлении проблемного типа доклада отчетливо видна такая трудная задача преподавателя, как научить рассматривать различные позиции по спорному вопросу, реалистично анализировать сильные и слабые стороны темы, вырабатывать собственную точку зрения. В основном, учащемуся необходимо овладеть художественными выразительными средствами, составляющими богатство кыргызского языка в эпосе, и уметь использовать их в форме устной презентации, соответствующей требованиям современности. Автор отметил, что метод обучения учащихся по тексту эпоса путем подготовки докладов формирует современный навык убеждения и воздействия на слушателей своими мыслями и идеями посредством устной речи.

Ключевые слова: монологическая речь, устная речь, виды речи, диалог, монолог, доклад, эпический текст, питчинг, современные навыки.

WORKING WITH THE MONOLOGICAL FORM OF SPEECH IN THE PROCESS OF LEARNING THE EPIC "MANAS"

Abstract

The article presents methodical methods of working with the monologue type of oral speech in the material of the "Manas" epic. A monologue speech formed on the basis of dialogic speech is a complex form of speech that requires the student to have deep knowledge of the text of the epic, knowledge and skills of oral speech. The author focused on the reproductive form of monologue speech, the productive form after retelling - the report. He analyzed the informational, research, problematic and controversial types of the report and gave examples of the content of the epic. In particular, the difficult task of a teacher, such as teaching to consider various positions on a controversial issue, realistically analyze their strengths and weaknesses, and develop one's own point of view, is clearly visible in the preparation of a problematic type of report. Basically, it is necessary for the student to master the artistic means of expression that make up the richness of the Kyrgyz language of the epos, and to be able to use them in a form of work that is in line with the requirements of the moment. The author noted that the method of training students on the text of the epos by preparing reports forms the modern skill of convincing and influencing the listeners with their thoughts and ideas.

Keywords: monologue, oral speech, types of speech, dialogue, monologue, report, epic text, pitching, modern skills.

Киришуу

Азыркы учурда адабиятты окутууда гана эмес, жалпы билим берYY процессинде кептин диалогдук жана монологдук формасын eнYктYPYYгe чоц маани берилип жатат. Анткени байланыштуу, логикалык ыраатуулукка ээ болгон, элестYY жана керкем кеп учурдагы окучуунун сынчыл ойломун eстYPYYнYн дагы бир ыкмасы катары каралууда. Окутуу материалына гана эмес, жашоонун жацыланган ар бир кeрYHYШYнe, убакыт еткен сайын кeбYрeeк топтолгон маалымат агымына жана ошол кецири мейкиндиктеги ез ордун аныктап , талдап кептин ар кандай формасында социум менен бeлYшe ала турган инсанды калыптандыруу учурдагы окутуунун маанилYY милдети болуп калды.

Кептин бул эки тYPY башталгыч класстардан баштап тил жана адабият сабактарында биримдикте, ырааттуу тYPдe ар кандай ыкмалардын негизинде eнYктYPYлe тургандыгы анык. Ал иштердин кеч башында айтып берYYHYн YлгYCY аркылуу машыктыруу турса, окулган же айтылган текстти талдоо, жуптарда бири - бирине YЗYнДYлeрдY айтып берYY, тексттин бeлYктeрYн толуктоо жана CYрeт боюнча айтып берYY ыкмалары аркылуу кептин аталган тYрлeрY башталгыч класстарда эле калыптана баштайт. Окуучунун кебине болгон талап класстан класска улам татаалдашып, монологдук кеби сабаттуу болуп, башкалар менен маектешип тил табыша билиши сынчыл ой жYГYртYYHY eнYктYPYY технологияларынын негизги милдети катары карала баштайт. Анткени сынчыл ойломдун бардык стратегиялары окуучунун ез ойлорун, кез карашын эркин жана логикалык жактан байланыштуу, далилдYY, ишенимдYY айта билYY кeндYмдeрYн машыктырууга багытталган. Окутуунун бардык баскычтарында кептин ажырагыс эки TYPYH eнYктYPYп олтуруу менен бирге , жогорку класстарда кептин eнYккeн децгээли катары монологдук кепке кeбYрeeк маани бериле баштайт.

Кептин монологдук формадагы репродуктивдYY TYPY (кайра айтып берYYHYн турдвру) продуктивдYY (доклад, кврквм стидде айтып берпубдицистикадык же сын макададардын негизинде айтып беруу) децгээлине eтYYCY менен, кеп ишмердYYЛYГYHYн eнYГYШY камсыздалат деп окумуштуу методисттер белгилеп келе жатышат. Монологдук кептин продуктивдYY TYPY жогорку класстарда синтезделген же кептин ар кандай формаларын ( айтып берYY, ой ЖYГYPTYY, CYрeттee) eзYнe камтый турган мYнeзгe ээ боло тургандыгы табигый нерсе. Кеп айтуучу башкаларга маалымат берYYЧY, таасир этYYЧY жана шыктандуруучу максатта болгондуктан, кептин жеткиликтYY, тYШYHYктYY болушу чечYYЧY мааниге ээ болот. Айтуучу темага ылайык келген, кептик байланыштын шартына жараша тилдин вербалдуу жана вербалдуу эмес каражаттарын тыкандык менен тандап алуу зарылдыгын белгилейт. Кептин тактыгы аудиторияга жеткиликтYY кепти тилдик каражаттарды сабаттуу, туура бере билYY жeндeмYн eзYнe камтыйт. Аталган талаптардын толук жана ар тараптуу ишке ашуусу, кептин натыйжалуулугун, угуучулар менен байланыш ишке ашып, кеп максатына жеткендиги менен аныкталат. Биз монологдук кептин билим берYYЧY, башкаларды eнYктYPYYЧY максаты алдьщкы орунда экендигин, ошондуктан аудитория менен байланышуунун бардык каражаттарын пайдаланып (риторикалык суроо, суроо - жооптор, кайрылуу) маектешYY элементтерин киргизYY менен, текстти кабыл алган угуучуларды активдештирYY менен максатыбызга ийгиликтYY жете ала тургандыгыбыз анык. Окуучулардын оозеки кебин eстYPYYHYн ушундай максаттарын ишке ашыруу максатында адабиятты окутууда эпикалык чыгармаларды окутууну жыйынтыктоо сабактарында доклад даярдоо жана аудиторияда доклад окуу, маалымат берYY ыкмалары кеп колдонулат.

"Доклад адабият боюнча класстан тышкаркы иштерде - ийримдин ишинде, кечелерде, конференцияларда, жолугушууларда окулат. Доклад жазуудан мурда ошол жазыла турган материал терец YЙрeнYЛYYгe тийиш" - деп белгилешет (Шериев, Муратов, 1994, б.12).

Доклад жана маалымат берYY окуучунун негизги кeндYмдeрYHYн катарына кирет. Бул кeндYмдeр татаал, синтетикалык кeндYмдeргe кирет, анткени ал бир жагынан окуучу башталгыч мектепте эле калыптанган кептик билгичтиктерге ( кврквм окуу, текстти кайра айтып берYYHYн тYрлврY, суроолорго оозеки жооп берYY, суроо тYЗв билYY, оозеки баяндама, оозеки баяндаманын планын тYЗв билYY ) таянса, экинчи тараптан адабият темасына доклад, маалымат даярдоо кeндYмдeрYн ац сезимдYY тYPдe калыптандыруусу зарыл. Мындай кeндYмдeргe тeмeнкYлeр кирет:

- докладдын негизги темасын жана идеясын аныктай алуу;

- темага карата милдеттерге ылайык докладдын структурасын тандоо;

- докладга же билдирYYгe план тYЗYY;

- докладдын мазмунуна карата материалдарды табуу; ( адабий тексттер, сын макалалар, адабият таануу боюнча атайын эмгектер, архивдик документтер жана музей экспонаттары)

- чогулган материалдарды максатка ылайыктуусун системалуу иргеп алуу , аларды баалоо жана текст тYЗYY;

- эл алдында чыгып CYЙлeй билYY, аудиториянын кeцYЛYн eзYнe буруу;

- аудиториядан берилYYчY ар кандай мазмундагы суроолорго жооп берYY;

- курч жагдайлардан конфликтсиз чыга билYY кeндYмдeрY болуп саналат.

Мындай кeндYмдeргe YЙрeтYYДe докладдардын тYрлeрYн ажыратып YЙрeтYY окуучунун оозеки кептин бул тYPYнe натыйжалуу жана сабаттуу даярдануусуна шарт тYзeт. Мазмуну жана материалынын тYЗYЛYШY боюнча аларды

- маалыматтык

- изилдввЧYЛYк

- проблемалуу - талаштуу деп бeлYYгe болот. Ал эми башка изилдeeчYлeр (Митасова Н.Р) жанрдык табиятына карата да (илимий - адабий, адабий - сын, искусство таануучулук, публицистикалык, кврквм - чыгармачыл, кврквм - сынчыл) деп да бeлYштYрeт. Бирок докладдын мазмунуна карап бeлYштYPYY ыцгайлуу, натыйжалуу болуп адабий жанрларды, стилдерди eзYнe камтыгандыктан, биз адабий материалдын мазмунуна , тYЗYЛYШYнe карата тYрлeрYн eз практикабызда кeбYрeeк колдонобуз жана алардын тYрлeрYнe машыктыруу биздин максатка (монологдук кептин продуктивдYY тYрлврYнвн илимий - адабий багыттагы иштерди ) ылайыктуу деген ойдобуз.

Докладдын маалыматтык тYPY эч кандай талаш - тартышты туудурбай турган ачык -айкын жана окуучу YЧYн жацы материалдарды берYY болуп саналат. Мындай доклад менен таанышуу баланын адабий жана жалпы маданий ой чабытын кецейтет, обзордук жана монографиялык темадагы адабий курстар боюнча билимин терецдетет.

Мисалы: "Эпосту изилдеген чет элдик окумуштуулар", " Залкар манасчылар", "Саякбай Каралаев жана Сагымбай Орозбаковдун варианттары", "Жусуп Мамай -Кытайдагы кыргыз манасчысы ", "Эпостогу баатырдык мотивдер " , "Эпостогу аялдардын образы ", 'Манас" эпосу CYрвт искусствосунда" деген темаларды атоого болот.

Аталган материалдар менен иштееде окуучу теманы жакшы билYY менен ошол тема боюнча ар кандай маалымат булактарына кайрылып, алардын мазмунун салыштырып жана баалап, эц негизгилерин топтоп бериши зарыл. Докладдын мазмуну план боюнча ырааттуу берилип, угуп жаткан аудиторияга тYШYHYктYY, жеткиликтYY болушу зарыл. Анын стили оозеки баянга жакын болгондуктан, окуучу цитаталарды гана окуп, схема - таблицаларды, CYрет - иллюстрацияларды, видеотасмаларды пайдалануу менен кагазга карабай оозеки баяндап бергени максатка ылайыктуу деп эсептешет (Шериев, Муратов, 1994, б.127). Докладдын соцунда милдеттYY тYPДе пайданылган адабияттар керсетYлет.

Ал эми изилдввЧYЛYк докладдын негизги мацызы окуучунун керкем, илимий, публицистикалык текстти ез алдынча карап, андагы маселелерди аныктап берYYCY болуп саналат. Мында ез алдынча таанышкан материалдар боюнча ез оюн жана позициясын билдирYY алдыцкы орунга чыгат. Окуучу же окуучулардын тобу белгилYY бир темага кызыгып, аны ар тараптан карап чыгууну жана ез алдынча жацы кез карашты талап кылган маселе болушу кажет.

Мисалы: "Манас айтуу внврбY же Тецир берген белекпи?"," Манас баатыр Бээжинге чейин барганбы?"," Эпостун немец жана орус тилдериндеги алгачкы тексттери кандай которулган?"," Алманбеттин тагдыры: бвтвн жерде бий болуу жакшыбы?"

Кийинки иштин тYPY коомдук турмушта активдYY позицияны кармап, ез оюн билдире алган кептик инсанды калыптандырууга шарт тузет. Бул шарттар окуучу адабият таанууда жана адабий сында айтылган ар тYPДYY пикирлерди баалап, бул маалыматтарды талдоонун негизинде проблемалык - талкуу тyрYндвгY докладды даярдаганда тYЗYлет. Мындай докладдар чыгарманы терец талдоо, жыйынтыктоо же факультативдик сабактарда даярдалып айтылат. Талаш-тартыштуу маселеге карата ар тYPДYY позицияларды карап чыгып, алардын кYчтYY жана ката жактарын реалдуу талдап, ага карата ез кез карашын иштеп чыгууга YЙретYY - мугалимдин иши. Мугалим окуучу менен топтолгон материалдын, кез караштардын негизинде ез позициясын ырааттуу жана аргументтуу билдирYY YЧYн план тYЗYYге , ал план боюнча ой жYГYртYYCYн так , ынанымдуу чагылдырып берYYCYне ар тараптуу жардам бериши керек. Азыркы учурдагы санариптештирYY процессиндеги окуучулардын гаджеттерге кез карандылыгы кYчеп, келемдYY тексттерди кабыл алуудагы кыйынчылыктар клиптик ой ЖYгyртYY деген керYHYштY жаратканын эске алышыбыз зарыл. Айрыкча "Манас" эпосу сыяктуу эпикалык чыгарма, ал тууралуу бYTYндей манас таануу белYMY боюнча материалдарды ездештYPYY - азыркы окуучу YЧYн абдан татаал маселе болуп саналат. Клиптик ой жYГYртYYHY окумуштуу К.Г. Фрумкин "мааниси боюнча ар TYPДYY YЗYHДY тексттерге тез - тез алаксуу менен тексттик эмес, образдуу маалыматка ыктоо" кендYMY (Фрумкин, 2010, б. 27) катары мYнездеген. Ошону менен бирге бул жендемдYн маалыматтарды тезирээк кабыл алып, кайра иштеп чыгуу, интеренет айдыцындагы керектYY мазмундагы, формадагы тексттер менен ийкемдYY иштей алуу сыяктуу жакшы жактары бар экендиги да талашсыз. Окуучулардын ушул кендYMYне таянуу менен проблемалык докладдын темасына ылайык электрондук китептер, кыргызча веб-сайттар сыяктуу материалдардын

санариптик булактарын да сунуштоо зарыл. Алардын виртуалдык чейреге жакындыгын, тексттик материалдар менен толуктап, ез билимин ар тараптуу байытууга шарт TY3e6Y3.

Мисалы: "Манас - тарыхый инсан болгонбу?" , "Эпостогу окуяларда кыргыздын тарыхына дал келген кврYHYштвр барбы?", "Алманбет - кытай элинин кайсы инсанын чагылдырат?" , "Манас - кыргыз элинин улуттук идеологиясы боло алабы?", "Азыркы учурда эпостун жацы варианттары жаралышы mym^^y?".

Мындай талаш - тартыштуу маселеде эки топтун окуучулары эки башка позициясын жактап оозеки дискуссия еткерсе да болот, мугалим ар бир окуучу чыгып, ез кез карашын жактоого мYмкYндYк берет.

Окуучуларга кошумча материалдар катары эпостогу талаш маселелерди изилдеп келе жатышкан авторлордун кез караштары чагылдырылган темен^ авторлордун эмгектерин (Токтогазиев, 2013; Бакчиев, 2012; С. Алахан, 2013; Байгазиев, 2023) сунуштап, алардын негизинде ар кандай темадагы проблемалык талкуу докладдарды даярдаса болот деген ойдобуз.

Айрыкча Т.Токтогазиевдин монографиясында "Манас" эпосундагы каармандардын тарыхта орду бар адамдар экендигин далилдееге аракет жасаган идеялары ар кандай талаш-тартыштуу ой - пикирлерге жем таштаары анык. Ушул максатта автор Манас жашап еткен деп 7 -8 - кылымдарды болжолдоп, бул маалыматтарды ар кандай тарыхый жазма булактар менен салыштырып изилдеген. Бул ойлорун тастыктоо YЧYн ал Манастын издери менен жер кыдырып жер-суу аттарын, тарыхый эстеликтерди кeрYп талдап, маанилуу тыянактарды чыгарган. Бул тыянактар бир караганда ынанымдуу кeрYнeт, бирок башка кeрYHYктYY окумуштуу - изилдeeчYлeрдYн эмгектерин талдап келгенде, окуучунун башкача позициядагы ез караштарын билдирYYгe да негиз болот (Токтогазиев, 2013; Абдиева, 2021; Кубанычбек кызы, 2023; Юсупова, Кочкорова, 2023).

Ал эми окумуштуу - адабиятчы Садык Алахан тYЗгeн жыйнак 2007-2009- жылдары чыккан Жайсац манасчынын вариантын айтып берген БYмариамдын иш - аракетин эпостун негизги езе^н жокко чыгарган фальсификация деп аныктаган материалдарды чагылдырат. Анткени бул вариант ар кайсы жерлерде, белгилYY бир убакытта автордун медитация аркылуу алган маалыматтарынын негизинде тYЗYлгeндYГY окумуштууларда шек жараткан. Бул варианттын эпостогу берилген тарыхый окуяларга, каармандардын ордуна, кeркeмдYк децгээлине каршы келе тургандыгын далилдееге аракет жасашкан. Эц негизгиси, улуу эпостун классикалык вариантында ыр саптарынын eлчeмY менен жацы вариант болууга аракет жасаган жайсацчылардын ыр тYЗYЛYШY дал келбей тургандыгын окуучуларга эскертип, тYШYндYPYп берYY зарыл. Бул азыркы учурга чейин талаш - тартыш туудурган маселе болуп саналат. Демек, эпостун жацы варианттары азыркы учурда жаралышы да талаш - тартыш маселе катары каралат.

Ал эми эпостун адеп - ахлактык маани - мацызын терец талдаган фундаменталдуу эмгектери менен белгилYY болгон окумуштуу - публицист С.О.Байгазиевдин жакында жарык керген эмгеги (Байгазиев, 2023, б. 20-21) кыргыздын улуттук нарктарынын, идеологиясынын кеч башына улуттун улуу чыгармасы, рухий бийиктиги болгон "Манас" эпосунун тYбeлYктYY идеяларын койгон."...Манас рухунун уцгулуу, кYHYмдYккe эмес тYбeлYктYYЛYккe эсептелген кенчтери таалим - тарбия YЧYн багыт - маяк, соолгус булак - керецге, туген^с гYлазык -

ресурс, этикалык - философиялык база. Бул нарктарды окуу - тарбия ишине мобилизациялап, жаштарыбыздын алдына чырак кылып жагып, мацдайына жылдыз кылып кылып кYЙгYЗYп турушубуз зарылдын зарылы..." -деп белгилеген автор. Окумуштуунун бул ойлоруна карама - каршы же азыркы прагматикалык - керектее замандын талабына ылайык башкача идеологияны сунуштаган ойлорду мисал келтирип, талаш - тартыш уюштурсак болот.

Монологдук кептин продуктивдYY тYрлерYне керкем стилде же темасына, мазмунуна карата керкем сез каражаттарын арбын колдонуп кврквм стилде айтып берYY кирет. Бул ыкма эпостун келемдYY белYктерYн жыйынтыктоодо жакшы натыйжаларды берет деген ойдобуз. Мисалы: "Манас баатырдын терелYШY", "Кыргыздардын Алтайдан Ала- Тоого кечYШY" "Семетейдин Сарытазга жолукканы", "Каныкейдин Тайторуну чапканы" сыяктуу белYмдерY эпостун ыр саптарын кара сезге салган Ашым Жакыпбековдун чыгармасын, эпостун текстиндеги арбын керкем сез каражаттарын пайдалануу менен айтып берYYге болот (Жакыпбек, 1995). "Каркыра болбосоц коё кал! ТYштYк терY - улуу тоо, тескейин чытырман токой баскан.Кыргыздын жонунан жалданып, найзачан миц -сан аскердей карагайлары зыцгырайт. Этектеп тYше келгенде чыгыштан батышка ^н ЖYPYШ жолду багыттап,токой мизинде керилген тилке созулат. Ушу керYYДен туруп Каркыраны керYп ал: оц ныптац кез жеткен кек мунарыкта жалама аска жалгыз кара бешкек тоо кек тиреп турат; теке мацдай TYHДYГYЦ кез жеткен мунарыкта Yч -Капканын Yч эмчек чокусу жайылып агып жатат;андан ары Ыйык -Кел жатат байбиченин пейилиндей жайкалып... Ортодогу кец жайыкка аш эмес аалам баткыдай, салаалаган сууларына кектYн жылдыздары чогуу тYшсе да элкин ойноп жаткыдай.Шибери буралган,бетегеси жайкалган апай жайык боорлору,карагыяк калыц каптапчымдак ойдун жайыгы Тецир езY пейилине ылайыктап жайып койгон килем ецденет. Суу бойлоп каркыра, турна бийлеп, ара - чолодогу келдерYнде ак булуттун YЗYмдерY TYШYП келгенсип, ак куулар каалгыйт, сары каймак саздарында ацырлар жYрет жагжацдап... Каркыра болбосоц коё кал!" Мындай CYреттеечY, баяндоочу, ой жYГYртYYЧY тексттерден алып, кара свз тYPYндв айттыруу, башка манасчылардын поэтикалык тексттери менен салыштыруу же тескерисинче поэтикалык текстти кара свзгв айландыруу жана тексттин керкемдYк езгечелYГYне жекече кез карашын билдирип баалоосу, окуучунун момнологдук кебинин чыгармачыл децгээлин андан ары байытууга шарт тYзет деген ойдобуз.

Ал эми окуучулар жасаган докладдары адабий сын менен адабият таануу эмгектерине таянса, публицистикалык же сын макалалардын негизинде айтып берYY болот. Сын макалаларды сабактын бардык формаларында пайдалануу окуучунун жеке пикирин илимий жактан бекемдеп, ишенимдYY берYYге гана жардам бербестен, адабий - эстетикалык тYШYHYктерYн калыптандырып, жалпы логикалык ой жYГYртYYHY да естYре тургандыгын жакшы билебиз. "Сын макаланы окуганда анын жанрына, формасына - полемикабы, рецензиябы же обзорбу деп талдап алып, сынчынын позициясы кандай, ал кайсы мезгилдеги адабий кврYHYштY кандайча талдоого алды деген суроолорду тYШYHYY керек" (Шериев, Муратов, 1994, б.135). "Манас" эпосу тууралуу илимий эмгектер азыркы учурда адабият таануунун езYнче бир багытын тYзет. Ошондуктан эпос боюнча темага ылайык келген материалдардын ар TYPДYY мазмундагы, кез караштагы авторлордун эмгектерин талдап чыгууга болот.

Оозеки айтып берYYHYн бул тYрлерYне окуучу кылдат даярданып, ийгиликтYY чыгып CYЙлеп, пайда болгон суроолорго так жооп бериши жана езYн ишенимдYY алып ЖYPYШY заманбап жумшак квндYмдвргв кирет. Доклад технологиялар мезгилинде , албетте, ар кандай

аудио- видеотасмалар, ар кайсы учурда басылган адабияттардын тизмеси жана таблица -схемалар менен коштолгону натыйжалуу болот. ИзилдeeчY Х.Ахмедова мындай деп белгилейт: "...ез ойлорун чыгармачыл, эркин айтып, ой - сезимдерин ар кыл интонацияда чагылдыра алган, кеп маданиятын сактап, баарлашуу жeндeмYн eнYктYрe билген инсан азыркы учурдун талабына шайкеш келет" (Ахмедова, 2021) Негизинен учурда окуучулар жалпы аудиториянын алдында CYЙлeп, вз оюна башкаларды ынанадыра алган кeндYмдeрYнe ээ болууга умтулуп жатышат. Анткени азыркы техникалык eнYГYY автоматташтырылып (компьютерлештирилип), дYЙнeдe кептеген жумуш орундары кыскарат деген билдирYYлeр бар. Бирок темен^ сапаттарга ( питчинг, сынчыл ойлом, креативдYY жвндвм) ээ болгон жаштар кандай кырдаал болсо да ийгиликтYY болууга жeндeмдYY болушат. ИзилдeeчYлeр жана ийгиликке жетYY сырларын ачып бергиси келген коучтардын маалыматтары боюнча азыркы муун тубаса жeндeмдYY муун. Аларга билим, багыт жана колдоо болсо баарын жасай алышат. Алардын ана башында питчинг жeндeмY турат. Питчинг - дYЙнeдeгY эц баалуу жендем деп эсептелинет. Себеби эл астында ез ой - пикирин , идея, бизнес план, долбоордук иш, командалык иш - аракеттерди кыска, так жана жеткиликтYY айтып берYY чеберчилиги болуп саналат. Демек, жеке ез кез карашын иштеп чыгуу, ар бир нерсенин жакшы, жаман жагын таап, талдай 6^yy ( сынчыл ойлом) , ар бир нерседен жацы нерсени жасай билYYДeн (креативдYY жвндвм) да башкаларга ез оюн жеткиликтYY айтып бере алуу, оозеки сез менен ойдун маанисин жеткирYY, башкаларды ез идея, ойлоруц менен ынандыруу эц биринчи позицияга чыкканын ацдай билишибиз зарыл. Мында окуучунун ез ац сезимин гана эмес, эмоциясын да башкара билип, аудитория же келечекте коомдун ар тYPДYY социалдык катмарындагы ар кандай мYнeздeгY адамдар менен алака - мамиле тYзe билYY жeндeмY калыптанаары анык.

Бул кeндYм азыркы учурда окуучулардын кийинки муунунун ийгиликтYY келечегин аныктаган жумшак квндYмдврдYн сап башына кире тургандыгын жакшы билишибиз зарыл. Бул тууралуу методист окумуштуулар окуучулардын эл алдында чыгып CYЙлeeсY практикалык багытка ээ болуп, коомдун бир бeлYГYнe таасир этээрин, алар сындоочу (талкуулоо, талашып - тартышуу), Y^iree (бир кыймыл - аракетке чакыруу) жана куттуктоо (салтанаттуу, салттуу) болоорун белгилешкен (Ладыженская,1986, с.112-113). Бул кeндYмдeргe машыктыруу негизинен тил сабагында калыптанып, адабият сабагынын оозеки кепти eнYктYPYYЧY ыкмалары менен андан ары eнYктYPYлeт. Т.А.Ладыженская тил сабагында оозеки кептин бул тYPY тууралуу маалымат берилип, андан кийин даярдоо мYнeзYндeгY талдоо иштери жYргYЗYЛYп, жыйынтыгында гана чечендик кептин тYрлeрY боюнча практикалык сабак уюштурулуп, анын жыйынтыктары талкууланат деп керсеткен. Ошондуктан окуучулар менен бул кeндYмдeрдY калыптандыруу боюнча адабият сабагындагы "Манас" эпосу боюнча оозеки айтып берYYHYн тYрлeрYнe машыктырып, иштин ар кандай тYрлeрY менен бул баалуу кeндYмдY андан ары калыптандыруу мугалим YЧYн маанилYY милдеттердин бири катары чыгат.

Демек, окуучунун монологдук кебине басым жасоо, эпостун тексти боюнча айтып берYYHYн тYрлeрYн чыгармачылык менен колдонуу айрыкча мааниге ээ болот. Монологдук кептин репродуктивдYY тYрлeрYнeн кошумча суроо - тапшырмалары менен кайра айтып берYYгв езгече басым жасалышы зарыл. Анткени монологдук кептин бул тYPY продуктивдYY кептин кийинки тYрлeрYнe (докладдын оозеки тYрлврYн даярдап, аудиторияда айтып берYY, талаш маселелерде вз позициясын жактай билYY, суроолорго жооп берип, аудитория менен

кайтарым байланыш тYЗYY) етYп, азыркы учурдагы эц маанилYY болгон питчинг кендYMYн (анг.рЫch -выставлять на продажу - устная или визуальная презентация с целью нахождения инвесторов) калыптандырууга негиз болот деген ойдобуз. Анткени бул кендYм угуучуларды ез ойлору, идеялары менен оозеки кеп аркылуу ишендирYY , таасир бере алуу болуп саналат. Мында монологдук кептин оозеки тYPYне коюлган негизги езгечелYГY жана айырмачылыгы -угуучуларга ылайыкташып керктYY жана эмоционалдуулугу ачык керYнет. Угуучуларга эпостун нукура керкем табиятын жеткирYY менен бирге , кYTYлбеген суроолорго, репликаларга жооп берYYге даяр болуп, езYн эркин кармай билген кендYмдY да калыптандыра алабыз. Кыргызча керкем, мазмундуу жана максатка багытталган кептин калыптануусунун негизги шарты "Манас" эпосунун текстиндеги тилдик материалдар менен ар тараптуу жана заманбап ыкмалар менен иш алып баруу болуп саналат деп ойлойбуз.

Адабияттар

1. Терминдердин тYШYндYрме сездYГY: Мектеп окуучулары YЧYн. ТYЗ.:Ж.Шериев, А.Муратов.-Б.:КЭнин Башкы ред.,1994.-160 б.

2. Абдиева Ж.К. "Манас" эпосу - элдик педагогика жана билим берYYHYн булагы катары // Вестник Ошского государственного университета. 2021. Vol. 2, No. 3. бб. 114-122. DOI: 10.52754/16947452_2021_2_3_114. EDN: RSQEKZ.

3. Ашым Жакыпбек. Тецири Манас.-Б.,1995.- 298 б.

4. Ахмедова Х. Развитие устной речи как необходимое условие работы над речевой деятельностью обучающихся. М., 2021. -328 с.

5. Байгазиев С.О.Улутубуздун уцгулуу нарктары.Б., "Алтын тамга",2023.- 387 б.

6. Кубанычбек кызы А. "Манас" эпосунда кечмен турмуштун CYреттелYШY // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Филология. 2023. No. 2(2). бб. 41-48. DOI: 10.52754/16948874_2023_2(2)_5. EDN: UIVPTC.

7. Кыргыз езегY. ТYЗ.Бакчиев Т.ж.б. Б., 2012. -212 б.

8. Ладыженская Т.А. Живое слово. Устная речь как средство и предмет обучения. М., "Просвешение". 1986.

9. Токтогазиев Т.Ш. Айкел Манас - тарыхый инсан. Алтайдагы, Ала - Тоодогу, Бээжиндеги издер. Б., 2013. -358 б.

10. Улуу "Манас" жана анын фальсификаторлору.ТYЗ. С.Алахан ж.б Б., 2013. - 358 б.

11. Фрумкин К.Г. Глобальные изменения в мышлении и судьба текстовой культуры // Ineternum - 2010-Т1.-с. 26 -36.

12. Юсупова Р.О., Кочкорова Д.А. "Манас" эпосундагы кыймыл, мейкиндик жана убакыттын интерпретацияланышы // Ош мамлекеттик университетинин Жарчысы. Философия. Социология. Политология. 2023. No. 1(1). бб. 33-41. DOI: 10.52754/16948823_2023_1(1)_5. EDN: FZOACK.