CC BY
0УДК: 81. 141.311
МАМЛЕКЕТТИК БИЙЛИК БУТАКТАРЫНДА КЕЗДЕШКЕН ТЕРМИНДЕР ЖАНА
НОМЕНДЕР
(Кыргыз Республикасынын Конституциянын негизинде. 05.05.2021)
Аннотация. Тилдин лексикалык курамындагы катмарларынын взгвчв бир тYPY катары эсептелинген терминдер спецификалык бвтвнчвлYктвргв ээ. 0ндYPYштYн, техниканын, искусствонун, илимдин, коомдук турмуштун мамилелерине тиешелYY нерселердин, кврYHYштврдYн ж.б. такталган аталышын билдирген, бир мааниде колдонулуп, жалпы элдик мYнвзгв ээ болбогон свздвр, кээде туруктуу свз айкаштары термин болот. Терминдер свздврдYн жыйындысы катары кыргыз тилинин лексикалык свз бирдиктеринин негизги тобун тYЗYп турат.
Адатта коомдун саясий системасы социалдык институттардан куралат жана анда мамлекеттик аппарат маанилYY орунду ээлейт. Ага 1) парламент; 2) мамлекет башчысы, вкмвт, министерстволор, мамкомитеттер, ведомстволор, мэриялар, муниципалитеттер, префектуралар, мамлекеттик ишканалардын, мекемелердин администрациялары ж.б.; 3) сот жана прокуратура.
Кыргыз тилинин заманбап саясий терминологиясын ар бир кесипквй адистин, саясий терминологдун ишмердиги катары баалап, мыйзам чыгаруу, аткаруу жана сот бийлигинин терминологиясын Кыргыз Республикасынын Конституциясынын (05.05. 2021) негизинде ар тараптан иликтвв учурда актуалдуулукка ээ экендигин белгилемекчибиз.
Биз бул макалада аталган саясий документтин текстинде кездешкен саясий терминдердин лексика-семантикалык катмарына назар салабыз.
Туйундуу свздвр: баш мыйзам, конституция, номен, лексема, саясий термин, свз айкашы, саясий тYШYHYк, мамлекет башчысы.
ТЕРМИНЫ И НОМЕНЫ ВСТРЕЧАЮЩИЕСЯ В ВЕТВЯХ ГОСУДАРСТВЕННОЙ
ВЛАСТИ
АПЫШОВА БАЗАРИЛ ТОКТОСУНОВНА
окутуучу Ош мамлекеттик университети
ШАИМКУЛОВА РЪАНА РАИМБЕРДИЕВНА
улук окутуучу Ош мамлекеттик университети
ПАЗИЕВА АИДА АХМАТАЛИЕВНА
Ош мамлекеттик университети
(На основании Конституции Кыргызской Республики от 05.05.2021)
АПЫШОВА БАЗАРИЛ ТОКТОСУНОВНА
преподаватель Ошский государствненный университет
ШАИМКУЛОВА РЪАНА РАИМБЕРДИЕВНА
старшей преподаватель
Ошский государственный университет
ПАЗИЕВА АИДА АХМАТАЛИЕВНА
Ош мамлекеттик университети
Аннотация. Термины, рассматриваемые как особый тип пластов в лексическом составе языка, имеют специфические особенности. Иногда термин может использоваться для обозначения фраз, не имеющих народного характера. К ним относятся такие слова как производство, техника, искусство, наука, вещи, связанные с отношениями общественной жизни, явления и т. д. также слова, используемые в том же смысле, обозначающие указанное имя. Термины как совокупность слов составляют основную группу лексических словесных единиц кыргызского языка.
Обычно политическая система общества состоит из социальных институтов, и важное место в ней занимает государственный аппарат. В него входят 1) парламент; 2) главы государства, правительства, министерства, госкомитеты, ведомства, мэрии, муниципалитеты, префектуры, администрация госпредприятий, учреждений и т.п.; 3) суд и прокуратура.
Оценивая современную политическую терминологию кыргызского языка как деятельность каждого профессионального специалиста, политического терминолога отметим, что она актуальна при исследовании терминологии законодательной, исполнительной и судебной власти на основе Конституции Кыргызской Республики (05.05. 2021).
В данной статье акцентируем внимание на лексико-семантический слой политических терминов, встречающихся в тексте политического документа.
Ключевые слова: основной закон, конституция, номены, лексема, политический термин, словосочетание, политика, глава государства.
TERMS AND NOMENS FOUND IN THE BRANCHES OF GOVERNMENT
(Based on the Constitution of the Kyrgyz Republic dated 05/05/2021)
APYSHOVA BAZARGUL TOKTOSUNOVNA
Senior Lecturer department Osh State University
SHAIMKULOVA RANA RAIMBERDIEVNA
senior teacher Osh State University
ПАЗИЕВА АИДА АХМАТАЛИЕВНА
Ош мамлекеттик университети
Annotation. Terms, considered as a special type of layers in the lexical composition of a language, have specific features. Sometimes the term can be used to denote phrases that do not have a folk character. These include words such as production, technology, art, science, things related to the relations of social life, phenomena, etc. also words used in the same sense denoting the specified name. Terms as a set of words constitute the main group of lexical verbal units of the Kyrgyz language.
Typically, the political system of a society consists of social institutions, and the state apparatus
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
occupies an important place in it. It includes 1) parliament; 2) heads of state, government, ministries, state committees, departments, city halls, municipalities, prefectures, administration of state-owned enterprises, institutions, etc.; 3. court and prosecutor's office
Assessing the modern political terminology of the Kyrgyz language as the activity of every professional specialist, political terminologist, we note that it is relevant when studying the terminology of the legislative, executive and judicial powers based on the Constitution of the Kyrgyz Republic (05.05.2021).
In this article, we focus on the lexical and semantic layer of political terms found in the text of a political document.
Keywords: the basic law, the constitution, nomens, lexeme, political term, phrase, politics, head of
state.
Киришуу
Конституциянын кабыл алынышы менен кыргыз тилинин саясий терминологиясы байыган. Бул баш мыйзамдын текстинен, аны кабыл алууга байланыштуу жаралган терминдер системасынан даана кeрYнeт. Адегенде конституция термининин юридикалык жана кыргыз тилинин тYШYндYрмe сeздYктeрдe чагылдырылышына назар салуу зарыл.
А.Б. Барихин конституция терминине тeмeнкYдeй, "конституция" (лат. constitutio -установление, устройство) - основной закон государства, выражающий в сжато-концентрированной форме волю господствующего класса или (теоретически) всего общества и закрепляющий основы общественного и государственного строя, права и свободы человека и гражданина [1:346] аныктама берсе, кыргыз юристтери: "Конституция (лат. constitutio -орнотуу, тYЗYЛYш) - баарыдан мурда адамдын жана жарандын укуктарын жана эркиндиктерин жарыялаган жана кепилдеген, материалдык мааниде жазылган актылардын же конституциялык салттардын жыйындысы, ага тете эле коомдук тYЗYЛYштYн негиздерин, аймактык тYЗYЛYШYн жана башкаруу таризин, бийликтин жергиликтYY жана борбордук органдарын уюштуруунун негизин, алардын компетенциясын жана вз ара мамилелерин, мамлекеттик символикасын жана борборун аныктайт; формалдуу мааниде жогорку юридикалык кYЧкв ээ мыйзам же мыйзамдардын тобу", - деп белгилешет [6: 286]. Ал эми кыргыз тилинин тYШYндYрмe сeздYГYндe: "Конституция - белгилYY бир мамлекеттин коомдук жана мамлекеттин тYЗYЛYШYн, андагы шайлоо системасын, мамлекеттик органдарынын уюштурулуш жана иш ЖYргYЗYY принциптерин, жарандардын негизги укуктары менен милдеттерин белгилеп, аныктап кврсвтYYЧY негизги мыйзам", - деп берилген [4:10].
Албетте, жогорудагы айтылган ойлордон биз юристтердин пикирине кошулабыз. Анткени, берилген аныктамалардын ичинен кыргыз юристтеринин конституция терминине берген аныктамасы eзYHYн толуктугу менен башкалардан айырмаланып турат.
Изидеенун методдору жана натыйжалары
К.Н. Лоскутова РСФСРдин (1918) Конституциясында беш ачкыч сeз бар экендигин белгилейт: 1) названия социальных групп, представителей социальных групп; 2) названия органов власти, представителей органов власти, должностей; 3) названия прав и обязанностей, лексемы право, обязанность, запрет; 4) лексема государство и наименование государства; 5) лексемы, называющие адресанта и адресата правового акта. [5: 18].
Биз К.Н. Лоскутованын оюн колдоо менен, мамлекеттик бийлик бутактарында кездешкен терминдерди тeмeнкYдeй лексика-семантикалык топторго ажыратабыз: 1) адам, социалдык топтор, алардын eкYлдeрYHYн аттары;
2) мамлекеттик бийлик органдарынын, алардын eкYлдeрYHYн аталыштары;
3) мамлекет, мамлекеттик башкаруу;
4) саясий укуктар.
1. «Адам, социалдык топтор, алардын екулдерунун аталыштары». Бул лексика-семантикалык топ адам, жаран, эркек, аял, кызмат адамдары, кызматкер, жетим балдар, ата-энесинин комкордугунан ажыраган балдар, инсан, жамаат, кесиптик бирликтер (профессиональные союзу), коомдук биримдиктер (общественные объедининия), аскердик кошуунар (военные формирования), диний бирикмелер, кесиптик жамаат; жарандардын жергиликтYY жамааты, аксакалдар соттору, саясий партиялар, эл аралык уюмдар ж.б. терминдерден турат.
Аталган топто адам (человек), жаран (гражданин) жана инсан (личность) лексемалары уюткулук милдет аткарышат жана алардын ез ара семантикалык катнаштарын эквиволенттик оппозиция байланыштырат. Тагыраак болуш YЧYн КТТСке кайрылуу керек. «Адам. 1) акылы, ойлоо, CYйлвв жвндвмдYYЛYгY бар, вндYPYШ куралдарын жасап жана эмгек процессинде пайдалана билген жан, киши»; 2) жогорку моралдык жана интеллектуалдык касиеттерди вЗYнв топтогон, жакшы сапаттары бар киши: 3) Бой тарткан акыл-эси, билими бар, колунан иш келген киши» [4: 30]. Жаран - 1) расмий тYPде мамлекеттин туруктуу тургуну, бардык укуктарга ээ жана мыйзамдуу милдеттерди аткарууга тийиш адам; 2) адам, эл. [4: 468]. Инсан - жеке адам. [4: 606].
Адамдардын биргелешкен топтору кайра тилдик айлампага кирген (жамаат) же совет мезгилинде жаралган терминдер (бирлик, биримдик) аркылуу чагылдырылган. Кошуун социалдык термини мурда да, учурда да жоокерлердин бирикмесин билдерет. Эл лексемасы - Кыргызстан эли сез айкашынын экинчи компоненти. Кыргыз эли сез айкашы конституциянын текстинде жолукпайт. Демек, Кыргызстан эли термини аталган мамлекеттин аймагында жашаган адамдардын чоц тобун туюнтат. Эгемендик жылдары жаралган атуул термини конституциянын текстинде учурабайт.
2. «Мамлекеттик бийлик органдарынын, алардын екулдерунун аталыштары» аттуу лексика-семантикалык топту темен^ номендер тузет: мамлекет, Президент , Жогорку Кецеш, Жогорку Кецештин Тврагасы, Министрлер Кабинети, Министрлер Кабинетинин Тврагасы, Жогорку Кецештин жыйналышы, Элдик Курултай, Президенттин Администрациясы, Президенттин Администрациясынын Жетекчиси, Коопсуздук кецеш, Мамлекеттик катчы, Конституциялык сот, Конституциялык соттун Тврагасы, Жогорку сот, Жогорку соттун Тврагасы, Судьялар кецеши, Башкы прокурор, жергиликтYY мамлекеттик администрация, жергиликтYYвз алдынча башкаруу, жергиликтYY вз алдынча башкаруу органдары ж.б.
Конституциянын (2021) «Мамлекеттик бийлик органдары» аттуу 3- бeлYмдYн 1-главасында [70-берене] Кыргыз Республикасынын Президентинин укуктары жана милдеттери кецири баяндалат жана алар тиешелуу саясий лексика, анын ичинде саясий терминдер аркылуу чечмеленет.
Президент - мамлекет башчысы, жогорку кызмат адамы жана Кыргыз Республикасынын аткаруу бийлигин жетектейт (66-берене). Жогорку тексттен даана керYHYп тургандай, президент - бир эле учурда мамлекет башчысы жана аткаруу бийлигинин жетекчиси. 2010-жылкы баш мыйзамда "Президент мамлекет башчысы болуп саналат" (60-берене) - деп белгиленген [3: 95].
Президент саясий термини кеп функцияны камтыган супер семема. Семантикалык мамилелер ар тYPДYY: нвлдYк (толук синонимдер) - президент - аткаруу бийлигинин жетекчиси, жогорку кызмат адамы; эквиполенттик (антонимдер) - кызматка дайындайт жана бошотот (толук эмес синонимдер) - чараларды керет, кызматка дайындайт, шайлоону дайындайт, чечим кабыл алат) привативдик (гипонимия, квазиантонимия) - мамлекет башчысы, жогорку кызмат адамы жана Кыргыз Республикасынын аткаруу бийлигин жетектейт, маселелерди чечет) : дизъюнтивдYY (полисемия) - президент - терага, башчы, бийлик органынын башчысы, мамлекет башчысы, жогорку кызмат адамы.
Президенттин функциясын чагылдырууга адабий тилдеги тийиштYY жацы лексемалар катышат: сунуштайт (представляет), сунуштаган (предстаившие), сунуш (предложение), сунуштама (представление), атынын чыгат (представляет), кайрылуу жасайт (обращается к народу... посланиями), чыгып CYйлвйт (выступать), тYЗYм (структура), курам (состав), элдик курултай, Жогорку Кецеш, Коопсуздук кецеши, ырайым кылуу (помилование), аймак (территория), указ (жарлык), тескеме (распоряжение), кепилдик (гарантия), кабарлама (уведомление), талапкер (кандидат), ыйгарым укуктар (полномочия), расмий чечмелвв берет (даёт официальное толкование), баяндама (доклад) ж.б.; интернационалдык терминдер: президент, администрация, конституция, конституциялык мыйзам ж.б. кездешет.
Конституцияда дайындайт жана бошотот, бекитет же жокко чыгарат, отчётун угат, отчет берет - антитезалар, ошондой эле контролду ЖYЗвгв ашырат конструкциялары да жолугат.
Акыркы конституцияга ылайык Президент жергиликтYY мамлекеттик администрациялардын башчыларын кызматка дайындайт жана бошотот (70-берене; 2021). Бул ыйгарым укук мурунку баш мыйзам боюнча Премьер -министрге таандык эле (89-берене, 2016). Ушул жаатта байкалчу айрым синонимдик кeрYHYштeр: облустун башчысы - губернатор, Премьер-министрдин облустагы вкYЛY, облустук администрация башчысы; Президенттин ыйгарым укуктуу вкYЛY, райондун башчысы -райондук администрация башчысы, аким.
Конституцияда Президенттин ыйгарым укуктары жана милдеттери кецири болгондуктан, мында политемалар, социологемалар, идеологемалар, укуктук (саясий, мамлекеттик-укуктук) терминдер жыш кездешет.
3. «Мамлекет», «мамлекеттик башкаруу».
«Мамлекет» тYШYHYГY Кыргыз Республикасы, Кыргыз Республикасы (Кыргызстан)., мамлекет лексемалары аркылуу ишке ашкан. Кыргыз Республикасы менен Кыргызстан саясий терминдерин толук синонимдер катары кароого негиз бар. Кыргызстан лексемасы - Кыргызстан эли социалдык-этностук терминин компоненти.
Мамлекет лексемасынын валенттYYЛYГY кенен, башкача айтканда, ал кеп саясий терминдерин жаратууда уюткулук милдет аткарат: мамлекет башчысы, мамлекеттен ажыратылган, мамлекеттик бийлик органдары, мамлекеттик сый-акылар, мамлекеттик сыйлыктар жана мамлекеттик тили ж.б.
КРдин жацы Конституциясында «мамлекеттик башкаруу» TYШYHYГYHYH лексика-семантикалык тобун чагылдырууга тeмeнкY саясий терминдер катышат: Президент, мамлекет башчысы, жогорку кызмат адамы, аткаруу бийлигинин жетекчиси, Жогорку Кецеш, Министрлер Кабинети, Сот бийлиги, Куралдуу КYчтврYHYн Башкы колбашчысы, мамлекеттик бийлик, мамлекеттик органдар, элдин жана мамлекеттик бийликтин биримдиги, адамдын//жарандын укуктары, эркиндиктердин кепили, мамлекеттин ички жана тышкы саясаты, мамлекеттик органдарды координациялоо, эгемендик, аймактык бYтYндYгYн коргоо, шайлоо, мамлекеттик тил, мамлекеттин внYгYY программасы, конституциялык мыйзам, президенттин ыйгарым укуктары, саясий партия, Президенттин Администрациясы, Элдик курултай, аткаруу бийлиги, жергиликтYY мамлекеттик администрация, Коопсуздук кецеш, балдар укугу, депутат, референдум, жергиликтYY кецеш, сот адилеттиги, Конституциялык сот, Жогорку сот, судья, Судьялар кецеши, Башкы прокурор, CYйлвШYYлврдYЖYргYЗYYж.б.
«Мамлекеттик башкаруу» саясий TYШYHYГYH вербалдаштырууда темен^ эл аралык терминдер катышат: координация, программа, администрация, референдум, судья, ратификация, грамота, дипломатия, мобилизация, экс-президент, статус, демократия, принцип, аудит, денонсация, орган, партия, узурпация ж.б.
Жогорку мисалдар даана кeрсeтYп тургандай, структуралык жактан да саясий терминдер ар
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
кыл: уцгу (статус, ранг, судья ж.б.), туунду (жарлык, тескеме, шайлоо, баскынчылык ж.б.), татаал (мамлекеттик тил, ырайым кылуу, согуштук абал, эл аралык келишим ж.б.).
4) «Саясий укуктар». «Саясий укуктар» лексика-семантикалык тобун чагылдырган саясий терминдер конституциянын «Саясий укуктар» аттуу 3-главасында (37-39-беренелер) 11 пунктта даана сыпатталган: жаран, мамлекеттик органдар, жергиликтYY вз алдынча башкаруу органдары, шайлоо, шайлануу, референдум, тYздвн-тYЗ, вздврYHYн вкYлдврY, жарандар мамлекеттик жарандык жана муниципалдык кызматка мыйзамда белгиленген тартипте кирYY, кызмат боюнча квтврYЛYYдв бирдей укуктарга, бирдей мYмкYнчYЛYктвргв ээ, мыйзамдарды, республикалык жана жергиликтYYмаанидеги чечимдерди талкуулоо жана кабыл алуу, мамлекеттик органдарга, жергиликтYY вз алдынча башкаруу органдарына жана алардын кызмат адамдарына ар бир адам кайрылуу, республикалык жана жергиликтYY бюджеттерди тYЗYYгв катышуу, ошондой эле бюджеттен иш ЖYЗYндв чыгышталып жаткан каражаттар жвнYндв маалымат алуу, тынч чогулуштар, мажбурлабоо, кабарлама берYY, мыйзам менен аныкталат, кепилденет ж.б.
Жыйынтыктап айтканда, Кыргыз Республикасынын жацы Конституциясында (05.05.2021) жогоруда аталган саясий терминдер катышары аныкталып, кыргыз тилиндеги мамлекеттик бийлик бутактарында кездешкен терминдер жана номендер 1) адам, социалдык топтор, алардын вкYлдврYHYн аталыштары; 2) мамлекеттик бийлик органдарынын, алардын вкYлдврYHYн аталыштары; 3) мамлекет, мамлекеттик башкаруу; 4) саясий укуктар евдYY лексика-семантикалык топторго белYштYPYЛYп, лингвистикалык жактан иликтенди
1. Барихин, А.Б. Большая юридическая энциклопедия [Текст] / А.Б. Барихин. - Книжный мир, 2010. - 960-б.
2. Кыргыз Республикасын Конституциясы [Текст] (05.05. 2021).
3. Кыргыз Республикасын Конституциясы [Текст] (27.06. 2010; eзгeртYYлeр - 2016, декабрь);
4. Кыргыз тилинин тYШYндYрмe сeздYГY. 1-2-бeлYк [Текст]/ А.Акматалиевдин жалпы ред. астында. - Б.: Полиграфбумресурсы, 2019. - 800-б.
5. Лоскутова, К. Н. Ключевые слова советского политического языка (на материале Конституций 1918 и 1936 годов) Текст]: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01/ К. Н. Лоскутова. - Санкт-Петербург, 2012 - 30-б.
6. Юридикалык аталгылары менен тYШYHYктeрYHYн орусча-кыргызча тYШYндYрмe сeздYГY[Текст]. - Бишкек.: Учкун, 2005. - 808-б.
Корутунду
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР:
