CC BY
0SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
"MALIKA AYYOR" DOSTONIDA PERIFRAZA VA FRAZEOLOGIZMLARNING LINGVOPOETIK XUSUSIYATI
Jandayeva Gulxumor Yaqubjanovna
NamDU Lingvistika (o'zbek tili) II-kurs magistri
Annotatsiya: Ushbu maqola "Malika Ayyor" dostoni tarkibida uchraydigan perifraza va frazeologizmlarning lingvopoetik xususiyatlarini o'rganadi. Perifraza va frazeologizmlar xalq og'zaki ijodiyoti va adabiy tilning muhim unsurlaridan biri hisoblanib, ular orqali qahramonlarning xarakteri, milliy qadriyatlar va axloqiy g'oyalar ifodalanadi. Tadqiqotda "Malika Ayyor" dostonida keng qo'llanilgan perifrazalar va frazeologik birikmalar tahlil qilinib, ularning lingvistik va poetik ahamiyati ochib berilgan. Maqolada perifrazalar va frazeologizmlar misolida dostonning obrazlar tizimi va adabiy uslubi chuqur tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: Perifraza, Frazeologizm, Malika Ayyor, Xalq og'zaki ijodiyoti, Obrazlar tizimi, O'zbek adabiyoti.
Annotation: This article explores the linguistic and poetic characteristics of periphrases and phraseologisms found in the epic "Malika Ayyor." Periphrases and phraseologisms are considered key elements of oral folklore and literary language, expressing the characters' traits, national values, and moral ideas. The study analyzes the periphrases and phraseological expressions widely used in the "Malika Ayyor" epic, revealing their linguistic and poetic significance. The article provides an in-depth analysis of the epic's system of characters and literary style through the lens of periphrases and phraseologisms.
Keywords: Periphrasis, Phraseologism, Malika Ayyor, Oral folklore, System of characters, Uzbek literature.
Аннотация: В данной статье изучаются лингвистические и поэтические особенности перифраз и фразеологизмов, встречающихся в эпосе «Малика Айёр». Перифразы и фразеологизмы считаются важными элементами устного фольклора и литературного языка, через которые выражаются характеры героев, национальные ценности и моральные идеи. В исследовании проанализированы перифразы и фразеологические выражения, широко используемые в эпосе «Малика Айёр», и раскрыто их лингвистическое и поэтическое значение. В статье представляется глубокий анализ системы образов и литературного стиля эпоса через призму перифраз и фразеологизмов.
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Ключевые слова: Перифраза, Фразеологизм, Малика Айёр, Устный фольклор, Система образов, Узбекская литература.
Perifraza va frazeologizmlar haqida umumiy ma'lumot:
Perifraza:
Perifraza - bu adabiy til va nutq madaniyatida keng qo'llaniladigan usullardan biri bo'lib, biror so'z yoki tushunchani bevosita aytish o'rniga, uni bir nechta so'z yoki ibora bilan tavsiflash orqali ifodalashdir. Perifraza lug'aviy ma'noni yashirgan holda, obrazli yoki qiyosiy ma'noni ochib beradi. Bu usul badiiy asarlarda ko'pincha maDnoni boyitish, qahramonlarning his-tuyg'ularini chuqurroq ifodalash yoki tilga obrazlilik kiritish uchun ishlatiladi.
Perifraza adabiy asarlarda estetik ta'sirni oshirish va obrazlilikni kuchaytirish vositasi bo'lib, o'quvchining ma'lum bir holatni chuqurroq tasavvur qilishiga yordam beradi. Bu usul ko'proq she'riyat, roman va qahramonlar xarakterini ochib berishda keng qo'llaniladi.[1]
Frazeologizm:
Frazeologizm - bu ikki yoki undan ortiq so'z birikib, o'zak ma'nosidan mutlaqo boshqa, ko'chma ma'noni ifodalaydigan iboralar yig'indisi. Frazeologizmlar odatda xalqning dunyoqarashi, qadriyatlari, mentaliteti va tarixini aks ettiruvchi ko'chma ma'noli iboralar bo'lib, adabiy tilning ajralmas qismidir. Frazeologik birikmalar ma'lum voqealar yoki hodisalar bilan bog'liq holda o'ziga xos semantik ma'no kasb etadi.
Masalan:
- "O'tinib so'rash" (iltimos qilish),
Frazeologizmlar tilning ma'no jihatdan boyligini oshirib, nutqqa obrazlilik va jonlilik baxsh etadi. Xalq og'zaki ijodida ko'p uchraydigan frazeologizmlar asrlar davomida xalq orasida shakllangan va ular orqali milliy o'ziga xoslik aks ettiriladi. Frazeologizm qo'llaniladigan o'rinda o'quvchi yoki tinglovchi nutqdan kutilmagan obrazlilik va taDsirchanlik topadi.[2]
Perifraza va frazeologizmlarning lingvistik ahamiyati:
Perifraza va frazeologizmlar tildagi uslubiy boylik hisoblanadi. Ular nutq va adabiyotga turli xil estetik va hissiy boylik olib kiradi. Frazeologik iboralar orqali nutqni jonlantirish va tuyg'ularni aniqroq ifodalash mumkin, bunda periferik iboralar esa biror narsa yoki hodisani noan'anaviy yo'l bilan tasvirlab, badiiy asarlar obrazliligini oshiradi.
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Bu ikki element o'zbek va ingliz adabiyotida, xalq og'zaki ijodida ham alohida o'rin tutadi. Perifraza va frazeologik iboralar orqali milliy o'ziga xoslik, tilning boyligi va uning ifoda imkoniyatlari yanada kengayadi.
Shunday bo'ldi menga haqning farmoni,
Sizni tuqqanlarning bormi armoni. (M.A.52-bet);
Yor axtarib judo bo'ldim yurtimdan,
Hasratman ayrilib mamlakatimdan, necha shahar erdi hukmi farmonim,
Shu g'urbatga soldi bir go'zal zolim (M.A.156-bet). [1]
Keltirilgan matnlarning dastlabkisida Gulqiz oyimning Avazxonga qilgan murojaatida: - Qaysi mamlakatdan kelding? degan so'roviga Xudoning sifatlaridan biri (haq) leksemasi qo'llangan va "to'g'ri, rost, chin, haqqoniy" ma'nolari ifodalangan. Ikkinchi matnda esa "hukmronlik qilmoq" ma'nosi ustuvorlik qilgan.
"Malika Ayyor" dostoni va perifraza:
"Malika Ayyor" dostoni xalq og'zaki ijodiyotining yorqin namunalardan biri sifatida ko'p marotaba qayta-qayta qo'llaniladigan perifraza shakllari orqali ifodalanadi. Doston davomida qahramonlarni tasvirlashda ayollik go'zalligi, aql-zakovat, hiyla-nayrang kabi tushunchalarni ko'rsatuvchi perifrazalar uchraydi.
Misollar:
1. Malika Ayyorning tasviri - dostonda malikaning go'zalligi va aql-zakovati "oy yuzli malika" yoki "go'zal aql egasi" kabi perifrazalar bilan ifodalanadi. Bu atamalar orqali uning tashqi ko'rinishi va ichki sifatlari chuqur tasvirlanadi.
2. Qahramonlik va aql-zakovat - qahramonlar orasidagi bahslar va kurashlarda Malika Ayyorning "donishmand ayyor" sifatida namoyon bo'lishi, uning aql bilan har qanday vaziyatni hal qilish qobiliyatini ko'rsatuvchi perifrazalar orqali ta'riflanadi.
Frazeologizmlarning lingvopoetik xususiyati:
Frazeologizmlar dostonda qahramonlarning harakatlari va hissiyotlarini ifoda etish uchun muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Frazeologizmlar qahramonlar xarakterining milliy o'ziga xosligini, ularning axloqiy qiyofasini tasvirlashda katta rol o'ynaydi.
Misollar:
l.Yurt (mamlakat, el so'zlari orqali sinonimlik): Muning podsholigini bildi. Muning birovi Rum mamlakati podshosi ekan, birovi Chin-Mochin podshosi ekan, -dedi (M.A. 65-bet); Ne sababdan chiqding Chambil elingdan, yo'l bo'lsin, Avazjon, qayga borasan? (M.A. 42-bet).
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Yurt (el, xalq so'zlari orqali sinonimlik): El-u xalqing senday bekka intizor (M.a, 159-bet); El-u xalqingni esingga oldingmi, Ul sababdan, bolam, ko'ngling bo'ldingmi (M.A. 159-bet).
Yurt (vatan, xalq leksemasi orqali sinonimlik): So'zimni eshitgin shohim muqarrar, Otim yo'lchi, o'zim yurgan qalandar. Tarki dunyo qildim, Vatan ne darkor (M.A. 92-bet). [1]
2. "Tog'ni talqon qilish" - katta qiyinchiliklarni mardonavor yengish degan ma'noni beradi. Malika Ayyorning murakkab vaziyatlarni aql bilan hal qilishi ushbu frazeologizm orqali ifodalanadi.
Frazeologizmlarning qahramonlar xarakterini ifodalashdagi roli:
Frazeologizmlar qahramonlar ruhiyati va ularning hayotiy tajribalarini aniq ifodalaydi. Masalan, dostonning asosiy qahramonlari bo'lgan erkak va ayol obrazlari o'zlariga xos frazeologik birikmalar bilan boyitilgan. Malika Ayyor va boshqa qahramonlar o'z harakatlari bilan o'quvchi qalbiga ta'sir ko'rsatadi va xalq orasida tarqalgan frazeologizmlar orqali ularning xarakterlari jonlanadi. [4]
Xulosa:
"Malika Ayyor" dostoni o'zida milliy qadriyatlar va o'ziga xos lingvopoetik boyliklarni ifoda etuvchi asardir. Doston tarkibida keng qo'llanilgan perifraza va frazeologizmlar qahramonlarning xarakterini chuqurroq ochib beradi. Bu lingvopoetik unsurlar o'zbek xalq og'zaki ijodiyotida milliy o'ziga xoslikni ifoda etishda muhim rol o'ynaydi. Frazeologizmlar yordamida qahramonlarning murakkab ruhiy holatlari va axloqiy qadriyatlari o'quvchilarga ta'sirli tarzda yetkaziladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. "MALIKA AYYOR" dostoni. Xalq og'zaki ijodi.G'ofur G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti. T.,1988.
2. Perifraza. https://uz.wikipedia.org/wiki/Perifraza
3. Behzod Xudoyqulov. FRAZEOLOGIZMLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI. 2021.
4. Rahmatullayev Sh., O'zbek frazeologiyasining ba'zi masalalari, T., 1966.
5. Hozirgi o'zbek adabiy tili [3nashr], T., 1992
