CC BY
9
ОЭЖ 68.39.13:68.41.33
МАЛ АУРУЛАРЫН ДИАГНОСТИКАЛАУДЬЩ САРАПТАМАЛЫК ЖYЙЕСI
Исмайлова А.А.
PhD доктор втегенова А.Е.
Магистрант Абикенов К. С.
магистрант
(С.Сейфуллин атътдагы Цазац агро техникалыц университетi, «Ацпараттыц ЖYйелер» кафедрасы, Нур-Султан, К,азацстан Республикасы)
УДК 68.39.13:68.41.33
ВНЕДРЕНИЕ НОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ДЛЯ ДИАГНОСТИКИ БОЛЕЗНЕЙ КРУПНОГО
РОГАТОГО СКОТА
1Р1 КАРА МАЛ АУРУЛАРЫН ДИАГНОСТИКАЛАУДЬЩ ЖАЦА ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН
ЕНГ1ЗУ
INTRODUCTION OF NEW TECHNOLOGIES FOR DIAGNOSING OF DISEASES OF CATTLE
ТYЙIНДЕМЕ
Б^л макалада, ipi кара мал ауруларын диагностикалауда, сараптамальщ жуйеш жузеге асыру карастырылады. Каярп танда жаксы дайындалган ветеринар мамандардын жепспеушшп байкалады, б^л кептеген феpмеpлеpдiн кажеттшктерш канагаттангысыз калдырады. Б^л кемшiлiктi жою ушш мал ауруларын диагностикалаудын сараптамалык жYЙеci эзipленyi тиic.
РЕЗЮМЕ
В данной статье рассматривается реализация экспертной системы диагностики болезней крупного рогатого скота. В настоящее время наблюдается недостаток хорошо подготовленных ветеринарных специалистов, что оставляет удовлетворительные потребности многих фермеров. Для устранения этих недостатков должна быть разработана экспертная система диагностики болезней животных.
ABSTRACT
This article discusses the implementation of the expert system of diagnosis of diseases of cattle. Currently, there is a lack of well-trained veterinary specialists, which leaves satisfactory needs of many farmers. To eliminate these shortcomings, an expert system for diagnosing animal diseases should be developed.
Кшттш сездер: Сараптамалык жYЙе, бшм коры, диагностика, ветеринар планшет^ онтология
Ключевые слова: Экспертная система, база знания, диагностика, ветеринарный планшет, онтология
Key words: Expert system, knowledge base, diagnostics, veterinary tablet, ontology
Ауыл шаруашылыгы саласынын ендipicтiк Yдеpicтеpiн онтайландырудын жалгыз тез шешiмi болып заманауи жэне озык технологияларды трансферттеу болып табылады. Технологияларды тиiмдi трансферттеудщ езектi мэcелелеpiнiн бipi, ол ауыл шаруашылыгына цифрландыру мен интернетл удайы енгiзyдi камтамасыз ететш технологиялык компетенциялардын болмауы. Мэселе шешiлген жагдайда б^л сала, ауыл шаруашылыгы 4.0 атрибуттары болып табылатын, енiмдiлiктiн еселеп еcyi жэне ендipicтiк емес шыгындардын азаюы салдарынан, жогары технологиялык бизнеске айналады.
Мал шаруашылыгы саласындагы гылыми жетicтiктеp мен электронды технологиялар к^нынын темендеyi, физиологиялык параметрлар, ендipicтiк кеpcеткiштеp жэне мшез-кулыктык белгiлеp сиякты мэлiметтеpдi автоматты тYPде жинайтын «сенсорлы шешiмдеpдi» эзipлеyге мумшндж беpдi. М^ндай мэлiметтеp, ерте кезден жекелеген жануарлардын денсаулык мэcелеciн
аныктауга мYмкiндiк беpiп, шешiм кабылдау Yдеpiciне потенциалды кемектесу мумшн.
Аталган ж^мыс "акпараттык технологиялык топтын катысуымен, СолтYCтiк К^азакстаннын CYт фермаларында ендipicтiк YДеpicтеpдi
онтайландыру Yшiн инновациялык
технологияларды трансферттеу жэне бешмдеу "багдарламасы шенбеpiнде орындалды. Сараптамалык жYЙенiн басты мiндеттеpiнiн бipi «ветеринар планшетш» дайындау болып табылады.
Сараптамалык жYЙе курылымындагы бiлiм базасы.Сараптамалык жYЙелеp жасанды интеллекттiн негурлым перспективалы саласы бола отырып, барынша улкен мэнге ие жэне практикада (медицинада, химияда, енеpкэciпте жэне т.б.) негурлым кен колданыс тaбaды.Негiзiнен, олар сарапшылары сиякты, логикалык корытынды жэне жан-жакты бiлiмдi пайдалану аркылы белгiлi бip сала мэcелелеpiн шешетiн жасанды интеллектшщ тYpлi эдicтеpiнiн кемегiмен орындалган интеллект компьютеpлiк багдарламалар болып табылады. Бул жYЙелеpдiн "интеллекп" айтарлыктай дэрежеде
колдану саласындагы бшмге непзделген болгандыктан (ягни бшмнщ аукымды негiзiнде), оларды бiлiмге непзделген жуйелер деп жиi атайды.Сараптамалык жуйелер пайдаланушыга взiнiн корытынды тэсiлiн, проблеманы шешу тэсiлiн, атап айтканда максатка кол жетк1зу рэсiмiн жэне осы рэамде пайдаланылатын тиiстi фактiлер мен бiлiмдi калай тYсiндiретiнiн бiледi.Олар тшп толык емес немесе дурыс емес деректер непзвде (сарапшылар ретiнде) корытынды жасай алады.Сараптама жYЙелерiнiн архитектурасы колдану саласына байланысты жэне теракты зерттеулер мен жетiлдiруге эсер етедi.
Бшм базасы сараптама жYЙесiнiн мацызды компоненттершщ бiрi болып табылады. Сараптама жYЙесiн куру кезiнде бул квбiнесе ец кYPделi жэне квп ецбектi кажет ететiн кезец. Бiлiм базасы накты пэндiк сала бойынша бiлiм непзвде карастырады:
- фактiлер
- ережелер (жалпыга белгiлi жэне жалпы кабылданган бiлiм)
- эвристикалык ( сарапшылардыц тэжiрибесi мен терец бiлiмi жэне осы бшм негiзiнде шешiм кабылдау жэне шыгару эдiстерi)[1].
Сурет 1- сараптамалыц ЖYйе цурылымындагы бшм базасы
Диагностиканыц жаца эдiстерiн дамыту, сондай-ак колданыстагы эдiстердiц мумшнджгерш кецейту ветеринарияда взектi мiндет болып кала береди Жаца диагностикалык жэне емдiк технологиялардыц пайда болуы медициналык деректердi жинактау, сактау жэне бiрнеше рет пайдалану мYмкiндiгiмен деректердi вцдеу жэне тYсiндiру Yшiн жасанды интеллект эдiстерiн пайдалануды талап етедi. Осы саладагы ец тиiмдi куралдардыц бiрi сараптамалык жYЙелер болып табылады [2].Олар жануарларды куэландыру кезiнде шешiм кабылдау процесiн автоматтандыруга, пайдаланушыныц бiлiктiлiк децгейiн тэжiрибелi сарапшылар децгешне дейiн арттыруга мумшндж береди Есептеу техникасыныц Yздiксiз дамуы осындай жYЙелердiц элеуеттi мумшнджгерш кецейтедi, осыган байланысты осы саладагы бiлiмдi Yнемi толыктыру кажет[3].
Мал ауруларын диагностикалаудыц тиiмдi жэне дэл сараптамалык жYЙесiн жобалау жэне эзiрлеу мал внеркэсiбi алдында турган агымдагы проблемаларды шешу ушш перспективалы стратегия болып табылады.Мунда бiз мал ауруларын зерттеу объекпа ретiнде карастырамыз, деректер базасын куру ушш онтологияныц объектiлi-баFытталFан эдiсiн усынамыз.
ЖYЙенiц архитектурасы жэне шыгару процеа. Сараптама жYЙесiнiц косымшасы С#, SQL server 2008 жэне visual studio 2008 багдарламалау тiлiн колдану аркылы эзiрлеуге болады. С# багдарламалау тш деректер корыныц серверлерiне арналган непзп тiл болып табылады [4]. SQL 8егуег-бул деректердi сактау мен шыгаруды жецiлдететiн реляциялык деректер корын баскару жYЙесi.
Сурет 2-мал ауруларын диагностикалаудыц сараптамалъщ жуйесшщ архитектурасы.
Сурет 3-мал ауруларын диагностикалаудыц сараптамалыщ жуйесшщ жумыс процес( жэне шеш(мдер(.
Сараптама жYЙесiнiц архитектурасы 2-суретте кврсетшген. Ауруларды диагностикалаудыц кШ жуйеЫ непзшен квршу, домен жэне деректерге кол жетюзу децгейлершен турады. Диагностикалык функцияларга пайдаланушы интерфейс^ шешiм шыгару козгалткышы, тусшж жYЙесi жэне бiлiм базасы жэне т. б. аркылы кол жетюзшдг
Содан кейiн пайдаланушылар шешiм кабылдау процесшщ квмегiмен диагнозды аныктау ушш сараптама жYЙесiне кол жеткiзе алады, ол фактiлердi ережелермен автоматты турде салыстырады, олардыц кайсысы негурлым релевантты болып табылатындыгын аныктайды. Мал ауруларын диагностикалаудыц сараптамалык жуйесi колданатын шыгару процес 3-суретте кврсетiлген.
Бiлiм базасында бiлiм беру моделi. Бiлiм базасы сараптама жуйесiн эзiрлеу циклiнiц мацызды кезецдерiнiц бiрi болып табылады. Бтм базасы ушiн квптеген эдiстемелер эзiрлендi. Кейбiр
жиi колданылатын эдiстер сухбат, бакылау жэне такырыптык зерттеулердiц сараптамалык шолуларын камтиды [5]. Бiлiм алу процесш бастамас бурын осы проблеманы тиiмдi жэне дурыс шешу ушiн кандай акпарат кажет екенiн аныктау мацызды.
Мал ауруларыныц кец спектрше байланысты аурудыц алгашкы себебi жш, курделi жэне уакыт вте келе дамуы мумкiн. Сонымен катар, сиыр малыныц физикалык жагдайы, азыктануы жэне жасы осы аурудыц пайда болуына жэне дамуына эсер етед^ Аурудыц ауырлыгы, коршаган орта жэне баска да ауыспалы факторлармен
байланысты.Сондыктан сиыр ауруларыныц диагностикасы вте курделi мэселе болып табылады. Онтологиялык методология жэне объект^-багытталган технология iрi кара аурулары туралы бiлiмдердi
концептуализацияланган жэне формалданган улгiге абстракциялау ушiн колданылады. Содан
кешн модедщ уйымдастыру жэне курылымы бiлiм базасын куру Yшiн бвлiнедi. Бул онтология бшм базасын курудыц объектiлi-баFытгалFан эдiсi. Онтология уFымы алFаш рет 1993 жылы Грубер болып аныктады [6]. Баскаша айтканда, онтология-бул накты концептуализация ерекшелiгi. Онтология жасанды интеллект саласындаFы бiлiм базасынын курылымын зерттеу теориясына жатады. Жасанды интеллект жуйеа объектiлердiн
жiктелуiн, объектiлердiн атрибуттары мен накты бшм саласындаFы объектiлер арасындаFы взара байланысты зерттейдi. Будан эрi процесс уFымдарды, терминдердi жэне олардьщ взара байланысын стандартталFан сипаттау аркылы накты саладаFы бiлiм жYЙесiн сипаттайды.^ кара малынын жалпы ауруларында курышан онтология курылымы 4-суретте кврсетiлген.
Сурет 4-сиыр малыныц кец таралган аурулары сыныптарыныц онтологиясы.
Сараптау жYЙелерi узак уакыт бойы ветеринарияда ауруларды диагностикалау Yшiн колданылып келедi. Диагностикалык жэне емдж шешiмдердi кабылдау киын, эаресе бастауыш дэрiгер-мамандар Yшiн. Жогары децгейдеп сарапшы-дэрiгерлер жинактаган айтарлыктай тэж1рибе мен бшм оларга кептеген жагдайларда дурыс диагностикалык жэне емдiк шешiмдер кабылдауга мYмкiндiк бередi. Шешiм кабылдау пациент туралы белгiлi бiр акпаратты ецдеу нэтижеа болып табылатындыктан жэне жинакталган бiлiмдi пайдалануга
негiзделгендiктен, жасанды интеллекттщ компьютерлiк жYЙелерi, атап айтканда, сараптамалык жуйелер (немесе бiлiмге негiзделген жYЙелер) диагностика мiндеттерiн шешуде жэне емдеу тактикасын тацдауда дэрiгерге кемектесе алады деп кYтуге болады[7]. Компьютер жадында сакталган сарапшылардыц бiлiмiне CYЙене отырып, медициналык сараптама жYЙесi дэрiгерге кандай да бiр диагноздарга немесе синдромдарга тэн клиникалык жагдайларды "тануга" кемектесе алады, соцгыларына жYЙе усынган ттсп диагностикалык немесе емдеу шешiмiн кабылдау немесе кабылдамау кукыгын калдыра алады.
БYгiнгi тацда, С.Сейфуллин атындагы Казак агро техникалык университетiнiцнiц акпараттык технологиялык тобы Yлкен жумыс аткарды, атап
айтканда, ветеринар планшет Yшiн бшм корын толтыруда.
Орталык базадан "ветеринар планшетГ' багдарламалык енiмiне жацартылган деректердi берудщ RESTAPI веб-сервисi эзiрлендi. "Ветеринар планшет^' ПП пайдаланушылык интерфейсiнiц дизайны эзiрлендi ("Figma" прототиптеу ортасында), багдарламалык етмнщ бiрiншi нускасыныц функционалдык мYмкiндiктерi аныкталады: ауруларды iздеу жэне карау, аурулардыц алдын алу, ветеринарлык препараттар, ветеринарлык объектiлер, аурулардыц диагностикасы (симптомдары мен закымданулары бойынша), сондай-ак жануарлар туралы мэлiметтердi карау ("табынды
баскару"багдарламалык енiмiмен интеграциялау).
Ауыл шаруашылыгы жануарларымен жумыс iстейтiн ветеринариялык дэртер Yшiн кепфункционалды курал кажет, ол езшщ функциясы аркылы ветеринариялык дэрйердщ ецбек тиiмдiлiгiн жаксартады жэне ауыл шаруашылыгы жануарларыныц белгiлi бiр ауруларын диагностикалау, емдеу, алдын алу жэне жою кезвде дурыс кабылданган шешiмдер аркылы оныц енiмдiлiгiн арттырады.
Осы гылыми багдарлама Казакстан Республикасыныц Ауыл шаруашылыгы саласындагы цифрлык технологияларды колдану
саласындагы Yздiк тэшрибеш енпзуге жэне бейiмдеуге багытталатын бiрiншi кешендi шешiм болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. S. Simundis, A. Munitis, "The Knowledge Basis in the Expert System Structure for the Ship Construction Phase", Symposium ELMAR'94, Zadar, 1994, p.p. 30-308.
2. Ч. Петзолд Программирование для Windows 95; в двух томах - СПб.: BHV - Санк-Петербург, 1997
3. Подбельский В.В., Фомин С.С. Программирование на языке Си: Учеб. Пособие. -2-е доп. Изд. - М: Финансы и статистика, 2002. -600с.
4. Li G, Zhang Q, Chen D, et al. Design and implementation of monitoring interface for combustion process using C# language. In: IEEE, conference on industrial electronics and applications, Hefei, China. p.1741-3.
5. Leu George, Abbass Hussein. A multi-disciplinary reviewof knowledge acquisition methods:
from human to autonomous eliciting agents. J Knowledge-BasedSyst 2016;105(C):1-22.
6. Gruber TR. A translation approach to portable ontology specifications. J Knowledge Acquisitions 1993;5(2):199-220.
7. Угринович Н. Информатика и информационные технологии. Набор базовых знаний. М., Радио и связь, 2000
Автор туралы MaF^MaT: Исмаилова Айсулу Абжаппаровна, PhD доктор, С.Сейфуллин атындагы Казак агро техникальщ университет^ Акпараттык жуйелер кафедрасынын ага окытушысы. Моб.тел.: +77014606049 втегенова Айшолпан, С.Сейфуллин атындагы Казак агро техникалык
университет^ Акпараттык жYЙелер кафедрасынын магистранты. Моб.тел.: +77059851996
Абикенов Кайсар, С.Сейфуллин атындагы Казак агро техникалык
Университет^ Ветеринариная медицина кафедрасынын магистранты. Моб.тел.: +77763968855
CISPLATIN AND ESTRADIOL SEPARATE AND JOINT ACTION ON CATALASE ACTIVITY IN _LIVER AND KIDNEY TISSUES OF RATS_
DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2019.2.68.439 Yavroyan Zhenya Vaghinak
PhD, Associate Proffessor Chair of Biopysics, Senior Researcher, Docent, Department of Biophysics, Faculty of Biology, Yerevan State University, Armenia Hovhannisyan Agapi Gevorg PhD, researcher, Interfaculty Research Laboratory of Biophysics, Department of Biophysics, Faculty of Biology, Yerevan State University, Armenia Hakobyan Nune Romen PhD, Researcher Interfaculty Research Laboratory of Biophysics, Lecturer, Department of Biophysics, Faculty of Biology, Yerevan State University, Armenia Gevorgyan Emil Sos Doctor of Biol.Sci, professor, Associate Member of National Academy of Sciences, Republic of Armenia, Dean of the Faculty of Biology of Yerevan State University, head of the Interfaculty Research Laboratory of Biophysics
АННОТАЦИЯ
Целью данного исследования было изучение активности каталазы в некоторых препаратах печени и почек самок крыс при отдельном и совместном in vivo воздействии цисплатина и эстрадиола. Результаты свидетельствуют о противоположном эффекте цисплатина и эстрадиола на активность каталазы в случае их раздельного применения: цисплатин подавляет, в то время, как эстрадиол увеличивает активность каталазы в исследуемых тканях. Совместное введенение цисплатина и эстрадиола восстанавливает контрольный уровень активности каталазы. Эстрадиол способствует снягчению токсичности цисплатина, регулируя количество активных форм кислорода путем активации антиоксидантного фермента каталазы. Полученные результаты могут быть полезны для разьяснения смягчающего эффекта эстрадиола при совместном с цисплатином применении.
ABSTRACT
The aim of this research was to explore the catalase activity in some preparations of liver and kidney tissues of female rats after the cisplatin and estradiol separate and joint in vivo action. The results demonstrated the
