CC BY
810. I. Litvaj and O. Ponisciakova, "Entrepreneurship and quality management," Entrep. Sustain. Issues, vol. 1, no. 4, pp. 204-209, 2014, doi: 10.9770/jesi.2014.1.4(2).
11. OVERVIEW | Financing energy efficiency in buildings [Электронный ресурс]. - Build up. The European Portal For Energy Efficiency in Buildinds - Режим доступа: https://www.buildup.eu/en/news/overview-financing-energy-efficiency-buildings (дата обращения: 18.05.2020).
12. S. R. Hamid, S. Isa, B. C. Chew, and A. Altun, "Quality Management Evolution from the Past to Present: Challenges for Tomorrow," Organizacija, vol. 52, no. 3, 2019, doi: 10.2478/orga-2019-0011.
УДК: 338.436:339.564:635.07:633.18 (574)
АУЫЛШАРУАШЫЛЬЩ 6НД1Р1СШДЕ ЭКОНОМИКАЛЬЩ YДЕРIСТIК ТЭСШДЕРД1 ЕЦГ1ЗУ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Бухарбаева Ацмарал Жетгбайцызы
Кррцыт Ата атындагы Цызылорда мемлекетт1к университетi
Ауыл шаруашылыгы баска салаларга Караганда ерекше сала. Ол ^дайы мемлекет тарапынан колдауды, тэуекелдшкп, зацныц жетiлдiрiлуiн талап етедi. Сонымен катар, ауыл шаруашылыгы ешмдерш вндiрушiлердiн заман талабына сай гылыми техникалык прогресстiн жетютжтерш пайдалану керсеткiштерiн жогарылату аркылы олардыц бэсекелестiк кабiлетiн арттыру - ауыл шаруашылыгын еркендетудiн басты факторларынын бiрi болып табылады [1].
Ауыл шаруашылыгы ешмше есiп отырган жаhандык с^раныс жагдайында аукымды жацгырту кажет. Элемдж азык-тYлiк нарыгынын кешбасшысы болу жэне ауыл шаруашылыгы ендiрiсiн арттыру Yшiн бiзге мыналар кажет: егiстiк алацын ^лгайту; егiстiк тYсiмiн, ен алдымен жана технологиялар енгiзу есебiнен елеулi кетеру кажет; элемдiк денгейдегi мал шаруашылыгы жемшеп базасын к¥ру Yшiн Yлкен элеуетке иемiз; экологиялыкка баса назар аудара отырып, ^лттык бэсекеге кабшетп брендтер к^руга тиiспiз [2]. Сонымен жер ецдеу мэдениетiн езгерту жэне жаца гылыми, технологиялык, баскарушылык жетiстiктердi ескере отырып, мал шаруашылыгындагы дэстYрлерiмiздi жацгыртуымыз кажет; аса iрi экспорттык нарыкты мецгеру Yшiн бiз кай азык-тYлiктiн жаппай ендiрiсiн басты етш коятынымызды айкындауымыз керек.
Казахстан Республикасы аграрлык саясатыныц стратегиялык тYпкi нысаны отандык ендiрiстi дамыту, ешм сапасын жаксарту, оныц езiндiк к¥нын элемдiк бэсекелестiк денгейiнен асырмау жэне енеркэсшп шик1затпен толык канагаттандыру болып табылады Рас, нарыктык экономика басталган алгашкы жылдардагы агаттыктарадан ауыл шаруашылыгында зор щксан келтiрiлiп, ауылшаруашылык саланыц кептеген шаруашылыктарыныц жагдайы темендедi, епспктщ келемi кыскарды, мал басы азайды, материалдык-техникалык к¥ралдар жетiспедi жэне т.б. Б^л, эрине когамдагы жацарулар т^сында туатын уакытша к¥былыс болатын, кеп узамай-ак; халык б^рынгы психологияны тастап, айналасына жаца кезкараспен карап, уакыт кешiне тек кэсiпкерлiкпен шындап айналысканда гана iлесе алатындыктарын тYсiндi. Шаруа кожалыктары к¥рылып, кэсiпкерлiк iстер ерю алуда. Кaзiргi танда ауыл шаруашылыгындагы мацызды ендiрiс кYшi-шаруа кожалыктары мен т^ргындар шаруашылыктары болып отыр.
Шаруашылыктардыц жагдайы кептеген объективтi жэне субъективп эсерлерге байланысты, ендiрiстiн келемi, тауарлылыгы жэне табысы эртYрлi сипатка ие. Атап айтсак, меншiгiндегi жердi ецдеп, енiм алу Yшiн кажеттi техниканыц жетiспеуi, каржы тапшылыгы, ендеу, сактау жэне етк1зу кызметтерiнде кедергiлердiн кептеп болуы себептерiнен елiмiздiн ауыл шаруашылыгы ендiрiсi ез денгейiнде дами алмай отыр. Сондыктан да кептеген ауыл шаруашылыгы ендiрiсiндегi с^рактарды жацаша тYPде карастыру -бYгiнгi кYнi езекл мэселе болып отыр.
Нарыктык экономикада кэсiпорыннын кызметiнiн тиiмдiлiгi ец алдымен оныц шаруашылыкты тиiмдi жYргiзу мен баскару негiзiнде аткарылады. Б^л мэселеш шешу жолыныц бiрi болып агроенеркэсштж ендiрiсте экономикалык YДерiстердi дамыту аркылы жYзеге асырылады. Сондыктан осы аталган ю-эректтiн алдынгы кадамы болып агарлык секторда экономикалык YДерiстi багалау жэне оны жетiлдiру тетiгiн карастыру болып табылады.
Сурет 1 экономикалык YДерiстiн сыныптамасы керсетiлген (сур. 1).
Е с к е р т у - Дерек квзi [3]. Сурет 1- Экономикалыц удерктщ сыныптамасы
Экономикальщ Yдерiс багытталган баскарудын негiзi — компанияны баскарудын кYPделi, бiрак тиiмдi эдiсi болып табылады. Б^л вндiрiстiк емес шыгындарды кыскартатын гана емес, сонымен бiрге внiмнiн сапасын арттыратын мiнсiз баскарушы аспабы, бизнестщ агымдагы YДерiсi жайлы толык акпаратка ие болуга жэне уакытылы, стратегиялык т^ргыдан алганда, вдрыс шешiмдердi кабылдауга мYмкiндiк беретiн к¥рал.
Сурет 2 экономикалык YДерiстiн тYрлерi мен орындайтын функцияларын бейнелейдi (сур. 2).
Е с к е р т у - Дерек квзi [3]. Сурет 2 - Экономикалыц удерктердщ тYрлерi мен функциялары
Ауыл шаруашылык вндiрiсiне YДерiстiк тэсiлдi iске ецпзудщ манызды кезендерi болып келiсiлер болады:
1. 1с жYзiндегi экономикалык YДерiстердi аныктау жэне сипаттау жэне вндiрiстегi YДерiстер жалпы желiсiндегi взара байланысын ретке келтiру.
2. Экономикалык YДерiстердi бYкiл желiсiн эр сегмент бойынша жетекшiлердiн жауакершiлiгiн бвл1п беру.
3. ЖYЙе ж^мысын реттеушi регламенттердi вндеу жэне бек1ту.
4. Оларды влшеудщ кврсетк1штер тиiмдiлiгi мен эдiстемесiн аныктау
5. Ресурстар мен регламенттердi баскару.
вндiрiске экономикалык YДерiстi енгiзуде кез-келген кэсшорын белгiлi бiр вндiрiстiк киындыктармен кездеседi. Сол киындыктарды жену Yшiн эр кэсiпорын эркилы саясат колданады. ¥лттык экономикада эзiрше вндiрiстiк инновация кызметш толык жYзеге асыратын шаруашылык субъектiлерi аз. Б^ган инновациялык идеяларга, оны жYзеге асыруга мемлекеттiк камкорлыктын аз квлемде болуы себеп. Сондыктан экономиканын жалпы жагдайы, каржы тапшылыгы, болашакка сенiмнiн элсiздiгi вндiрiстiк инновациянын дамуына кедергi болып отыр.
Жаналыкты енгiзу - б^л кез-келген ^йымга киын жэне ауыр YДерiс. Барлык жагдайда шешiм кабылдау Yшiн эр субьекпмен баламалы технологиялар алдагы реципиенттермен кабылданган шешiмдермен салыстырылады. Бiрак б^л нарыкта фирмалардын бэсекелестiк жагдайына байланысты болгандыктан м^ндай акпарат алу киын. Эр фирма барлык квптеген реципиенттерден аз фирмалардын тэжiрибесiмен таныс болуы мумшн. Б^л нарыктык экономикада жаналыктын диффузиясы мен шешiм кабылдау Yдерiстерiнiн белгiсiздiгiн тYсiндiредi. Белгiсiздiктiн баска бiр себебi жаналыктын взiмен байланысты.
Диффузиянын эуелп стадияларында олардын элеуеттi табыстылыгы белгiсiз. Жаналыкты енгiзу жэне колдану тэжiрибесiнiн жинакталуымен белгiсiздiк жойылуы мумшн. Жаналыкты колданудын тэуекелi мен белпсвдщнщ твмендеуi онын нарыкка ену элеуеп жойылып, табыстылыгы твмендейдi. Кез-келген жаналыкты пайдаланудан косымша табыс алу мумкiндiгi уакытша жэне онын таралу шепнщ жакындауына карай твмендейдi [4].
Сонымен катар жаналыктын диффузиясы имитаторлар стратегиясы тэрiздi пионерл1к реципиенттер санына байланысты. Кэсшкерлер жана технологиялык мумкiндiктер алады, бiрак олардын жYзеге асуы имитатордын тандауына байланысты. Нарыкта калыптасу ыктималдыгы квбiне пионерл1к уйымдар колданатын технологиялар Yшiн болады. Эрине, технологиялар бэсекесшщ нэтижесi нарыктагы барлык агенттер тандауымен аныкталады, бiрак кейiнгiлерге караганда эуелп реципиенттердщ эсерi куштiрек болады.
Егер де радикалды жаналык туралы свз болатын болса, жаналыктардын катысты артыкшылыктарын олардын диффузияларынын эуелгi фазаларында багалау киын. Мундай жагдайда болашак технологиялык даму ганде манызды рвлдi iзбасаралардын тандауы алады. Эрбiр тандау технологияга сэйкес бэсеке кабшеттшпн жогарылатуга мYмкiндiк бередi жэне жалгастырушы шаруашылык субьектiлерiнiн есепке алатын бурынгы жасалган тандауларды кабылдау онын мумкiндiгiн всiредi. Квптеген шаруашылык субьектiлерiмен тиiмдi технологиялар игерiлiп жэне оларга катысты артыкшылыктар белгiлi болып, жеткшкп тэж1рибе жинакталганнан кейiн, жалгастырушы реципиенттер тиiмдi технологиялардын кYтiлетiн табыстылыгына негiзделе отырып шешiм кабылдайды. Нэтижеанде нарыктын жана тиiмдi технологиялармен сонгы бвлiнуi имитаторлар стратегиясымен аныкталады.
Аймактык инновациялык жуйесiнiн инфракурылымын ауыл шаруашылык гылыми мамандар анагурлым шогырланган аудандарда куру зор манызга ие болуда. Бул эр тYрлi гылыми-техникалык зерттеу уйымдарын, сонымен бiрге ауыл шаруашылыгын гылыми негiзде жургiзу эдiстерi мен тэсшдерш менгеретiн экiмшiлiк аумактык уйымдарды куруга мумкiндiк бередi. Ауыл шаруашылык вшм вндiрiсiн турактандыру мен дамуынын манызды шарты гылыми-техникалык Yрдiстiн рвлш квтеру, ал гылыми-техникалык Yрдiстiн козгаушы кYшi инновациялык Yрдiс. Инновациялык Yрдiстiн нэтижесiнде, оган сэйкес инновациялык саясатты жузеге асырумен, агровнеркэсiп вндiрiсiнде тiкелей гылыми салада алынган гылыми жепспктер ендiру онын вндiрiсiн елеулi жангыртады [5].
Жогары вндiрiстiк-экономикалык кврсетшштерге ие шаруашылыктардын кызметтерiнiн тэжiрибесi, олардын сол денгейге твмендегi шарттарды орындау аркылы iс-жузiнде асыруга кол жетшзгендшн дэлелдейдi: кэсiпорындардын жумысшылары мен жетекшшершщ инновациялык белсендiлiгiнiн жогары денгейде болуы; шаруашылыктардын накты элеуетiнiн негiзiнде инновациялык кызметшщ басымдылык багыттарын аныктап, оны iс-жYзiне асыру аркылы; гылым мен техника жепслктержн негiзiнде кэсiпорыннын экономикасын сауыктыру багдарламалары мен шараларын эзiрлеп жэне оларды iске асыру аркылы.
Сонымен, ауыл шаруашылык вндiрiсiн озык техникамен, технологиямен камтамасыз ету Yшiн жана экономикалык тетж пен инновациалык даму нэтижелерш эрбiр iшкi салада пайдалану карастырылуда. Ол вз кезенiнде вндiрiстiн техникалык, технологиялык денгейiнiн негiзiн квтеру, жана технологиялык Yрдiстердi енгiзу, калыптастыру, енбектi уйымдастыру мэдениетiнiн вркендеуi сондай-ак внiмнiн сапасын жаксарту, онын элемдж нарыктагы бэсекелестiк дэрежесiн арттыруга алып келедi.
Эдебиеттер тiзiмi
1. Программа по развитию агропромышленного комплекса в Республике Казахстан на 2013-2020 годы «Агробизнес-2020» Утверждена постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2013 года № 151.
2. Добрынин, В.А. Актуальные проблемы экономики АПК. Уч. пособие / В.А. Добрынин. - М.: Издательство МСХА,
2015. - 280 с..
3.Уварин Н.Л. Экономические методы управления предприятием. -М.: Изд-во МГУ, 2012. -500 с.
4. Кузнецов, В.В. Экономика сельского хозяйства / В.В. Кузнецов - Ростов—на—Дону: Феникс, 2014. - 352 с.с.
5.Радионов В.В. Управленческие решения: технология, методы, инструменты: учебное пособие / В.В.Радионов, П.В.Шеметов, Л.Е.Чередникова, С.В.Петухова. - М.: Омега-Л, 2015. - 407 с.
