Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИГА ОИД НАЗАРИЯЛАР'

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИГА ОИД НАЗАРИЯЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
379
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ижтимоийлашув / шахс / маданият / цивилизация / коммуникация / мулоқот / компонент / фаолият хулқ-атвор / “Мен” концепцияси / мезонлар / аспект / механизм. / socialization / personality / culture / civilization / communication / communication / component / activity behavior / concept of "I" / criteria / aspect / mechanism.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — G. Toxirova

Мақолада шахс ижтимоийлашувига оид психолог олимларнинг назарий ғоялари илгари сурилган. Мактабгача ёшдаги болалар ижтимоийлашувининг психологик хусусиятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORIES ON THE SOCIALIZATION OF PRESCHOOL CHILDREN

The article presents the theoretical ideas of psychologists regarding the socialization of a person. The psychological characteristics of preschool children's socialization are highlighted.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИГА ОИД НАЗАРИЯЛАР»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИГА ОИД

НАЗАРИЯЛАР Г.Тохирова

Андижон давлат университети Умумий психология кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7158482

Аннотация. Мацолада шахс ижтимоийлашувига оид психолог олимларнинг назарий гоялари илгари сурилган. Мактабгача ёшдаги болалар ижтимоийлашувининг психологик хусусиятлари ёритилган.

Калит сузлар: ижтимоийлашув, шахс, маданият, цивилизация, коммуникация, мулоцот, компонент, фаолият хулц-атвор, "Мен " концепцияси, мезонлар, аспект, механизм.

ТЕОРИИ СОЦИАЛИЗАЦИИ ДОШКОЛЬНИКОВ

Аннотация. В статье представлены теоретические представления психологов относительно социализации человека. Выделены психологические особенности социализации детей дошкольного возраста.

Ключевые слова: социализация, личность, культура, цивилизация, общение, общение, компонент, деятельностное поведение, концепт «Я», критерии, аспект, механизм.

THEORIES ON THE SOCIALIZATION OF PRESCHOOL CHILDREN

Abstract. The article presents the theoretical ideas of psychologists regarding the socialization of a person. The psychological characteristics ofpreschool children's socialization are highlighted.

Keywords: socialization, personality, culture, civilization, communication, communication, component, activity behavior, concept of "I", criteria, aspect, mechanism.

КИРИШ

Ижтимоийлашув бу х,ар бир инсоннинг хдётини тула тукис ташкил этиши учун зарурий куникмаларга эга булишидир. Инсонни бошка тирик жонзотлардан фарки у хулк-атвори ва мулокотга киришувчанлиги билан фарк килади. Индивидни ижтимойилашуви аввало оиладан бошланади. Илк ижтимоийлашув тугилгандан то етук шахс булгунича давом этади. Бола учун илк ижтимоийлашув жараёни мух,им булиб, у кейинги хдётида ижтимоийлашув учун асос булиб хизмат килади. Ижтимоийлашув жараёнининг узига хос хусусиятлари фалсафа, социология, ижтимоий психология, педагогика тарихи ва этнография сохдлари томонидан урганилади. Х,озирги кунда ижтимойилашув жараёнининг узига хос хусусиятлари Чикаго ва Айовадаги символик интеракционизм мактаблари ва "Психодрама" йуналиши намояндалари томонидан урганилмокда. Мактабгача ёшдаги болани ижтимоийлаштиришга йуналтирилган педагогик-психологик жараёнларни ташкил этишда онтогенетик, филогенетик ёндашувларни инобатга олиш зарур.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Бугунги кунда ижтимоийлашув муаммоларини урганишда фалсафий, социологик, ижтимоий-психологик, тарихий-этнографик тах,лил натижасида яратилган услуб ва ёндашувлардан педагогика ва психологияда комплекс фойдаланиш тенденцияси кузатилмокда. Жамиятнинг муваффакиятли ривожланиши учун зарур булган ижтимоий-

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

педагогик тизим, ижтимоий меъёр ва кадриятларни шахс томонидан узлаштириш жараёнидир.

Ижтимоийлашув функциялари куйидагилардан иборат:

1. Ижтимоий жараён таъсирида шахс шаклланади.

2. Маданият ва цивилизация тараккиётида ворисийликни таъминлайди.

3. Бола шахсини ижтимоий мух,итга мослаштириш оркали жамиятнинг бир маромда тараккий этишига замин яратади.

Болаларни ижтимоийлашуви буйича хориж олимлари И.С.Кон, А.В.Мудрик, В.С. Мухина, А.В.Петровский ва бошка олимлар тадкикот олиб борганлар. Болаларнинг ижтимоийлашуви аввало оиладан бошланишини мазкур олимлар асослаган.

А.П.Ганичева, О.Л.Зверева, С.В.Куприяновалар оилавий тарбия асосида болаларнинг ижтимоийлашуви таъминланишини тасдиклайдилар.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Назарий тах,лилар шуни курсатадики, болаларнинг ижтимоийлашуви педагогик таъсир асосида амалга ошади, оила аъзолари ва тарбиячилар боланинг уйин, мех,нат, мустакил фаолият жараёнида ака, укаси, опаси ва тенгдошлари билан мулокот килишларини ташкил килади.

Ижтимоийлашув шахснинг маданият, коммуникация таъсири остида шаклланиш жараёнини х,ам англатиб, субъектларнинг бир-бири билан мулокотга киришишларини таъминлайди. Бу жараён инсонинг бутун хдёти давомида юз беради.

З.Фрейд боланинг ривожланишидаги айрим механизмларга ахдмият беради. Унинг таъкидлашича, "боланинг камол топиши, шахс булиб шаклланишида ота-оналар билан буладиган муносабатлар катта рол уйнайди" [2]

Ижтимоийлашувнинг фалсафий талкинига Г.Тард асос солган. Шунингдек, ижтимоийлашув муаммолари З.Фрейднинг классик психоанализида, интеракционизмда, Л.Виготский ва А.Леонтьев ижодида, Т.Парсонснинг таркибий-функционал тах,лилида тадкик этилган.

Ж.Пиаже бола шахсининг ривожланишида мух,им даврлар булишини асослайди, лекин бир боскичдан иккинчи боскичга утишда ижтимоий таъсир мух,им деб х,исоблайди. Унинг таъкидлашича, "шахснинг билиш фаолияти когнитив жараёнлар оркали юз бергани учун боланинг ижтимоийлашуви жамият талабларига мослашади, янги тажрибалар оркали мувозанатлашади" [8]

М.Мид ва Р.Бенедикт индивид ривожланишининг турли даврларида маданият, ота-оналарнинг таъсири кандайлигини текшириб, х,ар бир давр учун алох,ида ижтимоийлашув тугри келишини курсатган. Ижтимоийлашув факат болалик давригагина хос булмай, инсонинг бутун хдёти давомида амалга ошади. Ижтимоийлашув икки ёклама характерга эга булган жараён булиб, жамият тараккиётига х,ам сезиларли таъсир курсатади.

Юнон файласуфи Платон "болаларда хулк-атворни шаклланиши жамиятдаги хулк-атвор меъёрлари ва коидаларини онгли равишда бажариш уларни ижтимоийлашув даражаларидаги зарур мезонлардан бири деб х,исоблайди" [3].

Д.М.Болдуин фикрича "ижтимоийлашув жараёни болани узини бах,олашига ва шахсий сифатларига х,ам таъсир курсатади" [2; 47 -бет]. Олим уйин ижтимоий ахдмиятга эга эканлигини асослаган. Уйин нафакат машк килиш шакли балки, ижтимоийлашув

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

инструмента сифатида катта урин тутади. Болаларни хдётдаги мураккаб ижтимоий муносабатларга тайёрлайди.

Америкалик социолог Маргарет Мид " болаларни ижтимоийлашуви турлича маданиий куникмалар хдмда анъаналарга таянган жамиятда амалга ошади" " [6;57 -бет]. деган фикрни илгари суради. Боланинг психик ривожланишда ижтимоий маданий омиллар етакчи рол уйнашини тасдиклайди. М.Мид илмий карашларида турлича маданий куникмалар бола шахсини узини узи англашини шакллантиради, узини бах,олаш мазкур миллатнинг маданий анъаналарига богликлиги, болага таълим-тарбия беришнинг хусусиятлари, оилада узаро мулокот килиш куникмаси етакчи эканлигини асослайди.

МУ^ОКАМА

Мактабгача ёшдаги болаларни тенгдошлари билан мулокот килишини таъминлаш мух,имдир. Бу ёшда болалар диккатини катталардан тенгдошларига карата бошлайди, мулокотга киришиш аста-секин кенгаяди. Мактабгача 3-4 ёш болалар тенгдошларига муносабатда булиш, мулокот килиш учун шерикларини осон алмаштира олса, 6-7 ёшда конкрет болалар билан мулокот килишга хдракат килади. Гурухда табакалишиш пайдо булади, болалар ичидан лидер ажралиб чикади, бошка болаларни фаолиятини ташкил эта оладиган болалар ажралиб чикиб, уларга симпатиясини курсата бошлайди. Тенгдошлари билан мулокот жараёнида узини бах,олаш ривожланади борган сари мулокотга мослаша боради. Атрофидаги болалар билан узини таккослайди имкониятлари ва узини купрок намоён килади. Атрофидагилар уни бах,олашлари учун турли хил фаолиятларда узини намоён килади.

Ижтимоийлашувнинг мух,им аспектлари шахс фаоллиги, ташки таъсирларга нисбатан шахсий карашлари билан тавсифланади. Шунинг учун шахснинг ижтимоийлашуви ва шаклланиши максадга йуналтирилган шароитларда узаро таъсир курсатиш, мух,итнинг бевосита таъсири, стихияли ва уюшмаганлик элементларида куринади. "Ижтимойилашув" ва "тарбия" тушунчалари Максадга йуналтирилган тарбия оркали ижтимоийлашув жараёни самарали кечади. Инсоннинг ижтимоийлашуви индивиднинг хдётий фаолияти шартлари билан руй беради. Мазкур жараён шахснинг маданий куникмаларни эгаллаши, таълим ва тарбия, шунингдек, ижтимоий хдётда иштироки билан амалга ошади. Ижтимоийлашувнинг муваффакиятли кечиши хулк-атворнинг узгариши ва жамият талабларига риоя этиш билан боглик. Индивид ижтимоий сифатлар оркали шахсий тажрибани кашф килади. Мактабгача ёшдаги болаларда "Мен" тушунчасининг шаклланиши ва ривожланиши мулокот ва фаолиятсиз пайдо булмайди. Ижтимоийлашувнинг компонентлари фаолият, мулокот ва уз узини англашдан иборат. Бола фаолиятида шахсий сифатларини намоён килади, мустакиллик,ташаббускорлик, ижодкорлик ва шахсий фаоллигини курсатади. Мулокот мух,итида болалар узи ва коммуникация жараёнидаги иштирокчиларни чукур тушунади, узгалар билан узаро таъсир ва уларни идрок килишни англайди. Уз-узини англаш натижасида "Мен" концепцияси ривожланади, ижтимоий статусини эгаллайди, ижтимоий ролини узлаштиради, ижтимоий карашлар шаклланади, маънавий жихдтдан тарбияланади. Психолог олимларнинг фикрича, ижтимоийлашув жараёнида индивиднинг атроф мух,ит билан узаро таъсири, жамият хдёти ва ижтимоий тажрибаларни узлаштиради. Шахснинг узига хос хусусиятлари, ижтимоий вазиятлардаги иштироки билан намоён булади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Юкорида келтирилганлар шахс муносабатларини ички ва ташки фаолиятларида намоён булади, ижтимоийлашув жараёни мазмуни доим тулаконли булмайди, агарда факат ташки белгиларига кура бах,оланса. Ижтимоийлашув тарбия жараёнида амалга оширилади, ташкилий ва стихияли кечади бирок доимо х,ам максадли булмаслиги х,ам мумкин.

Платон узининг "Давлат" ва "^онунлар" деб аталган диалогларида шахснинг жамият билан алокалари масаласига тухталиб, жамият индивидга нисбатан узгармас бир бирликки, унинг тараккиёти жамият ривожланиши конунларига буйсунади, деган фикрни х,имоя килган. Унга карама-карши фикрни Аристотель баён этиб, индивидни барча ижтимоий узгаришларнинг сабабчиси, чунки унда бунга имкон берувчи психологик тизимлар бор, деб ёзади. Яъни, шахс ва жамият уртасидаги муносабат масаласи Платонда жамият фойдасига х,ал булган булса, Аристотелда бу нарса шахс фойдасига ечилган. Улардан кейинги-янги давр файласуфлари-Гоббс, Гельвеций, Локк, Руссо, Гегель, Макиавелли, шарк файласуфларидан Беруний, Форобийлар х,ам барча асарларида шахс ва жамият карама-каршиликларини илмий асосда шарх,лашга уриндилар, лекин х,еч кайсиси бу муаммони ижтимоий психологик муаммо даражасига кутара олмади. [1,13-бет.] Мактабгача ёшдаги болалар ижтимоийлашув жараёнида шахсий сифатларни кашф этади, кундалик турмуш учун керак булган одоб ахлок меъёрларини узлаштиради. Болаларни ижтимоийлашув жараёни биологик, ижтимоий, маънавий ва бошка жараёнлар билан боглик. ХУЛОСА

Мактабгача ёшдаги болаларни ижтимоийлашуви мезонлари куйидагилардан иборат:

• Узгаларга тобе булмаслик, ишончлилик, мустакиллик.

• Жамиятдаги кадриятлар, стереотипларни шаклланганлиги.

• Хулк- атвор меъёрларини мослашганлиги, турмуш тарзига татбик эта олиши.

Узаро муносабат ва узаро таъсирлар оркали ижтимоийлашув ривожланади ва болаларда "МЕН" ривожланади. Натижада узини намоён этиш. уз потенциалини узгартириш, эх,тиёжларини кондириш, шахсий фикрларини сузлаш, муаммо ечимларини х,ал этишда мустакил карор чикариш ва ташаббускорлик шаклланади. Бола шахсининг жамият меъёрлари ва кадриятларига амал килишига эришилади.

REFERENCES

1. Акрамова. Ф.А. Ижтимоий психология: укув кулланмаси.-Т., 2007. -166 б.

2. Болдуин Д.М. Духовное развитие с социологиче-. ской и этической точки зрения. Исследование по социальной психологии. М.: 1913

3. Виготский Л.С. Вопросы детской психологии-СПб.: Союз, 1997.-224 с

4. Галустова О. В. Шпаргалка по истории психологии: учеб. пособие. -М.: ТК Велби, 2005.-48 с.

5. Марцинковская Т.Д. История детской психологии: Учебник для студ.пед.вузов.-М.: Гуманит.изд. центр ВЛАДОС, 1998.-272 с.

6. Мид. М. Культура и мир детсво. -М.:Наука,1988-429 с.

7. Немов Р.С Практическая психология:Познания себя.Влияние на людей.: Пособие для учащихся.-М.:Гуманит.изд.центр ВЛАДОС, 1998-320 с.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

8. Педагогика: Энциклопедия. II жилд /тузувчилар:жамоа-"Узбекистон миллий энликлопедияси" Давлат илмий нашриёти, Т.:2015- 376 б.

9. Пиаже Ж. Психология интеллекта. Питер.: 2003.-192 с

10. Dzhuraev R. K., Karakhanova L. M. Model of the organization of research activities of 10th grade students in teaching physics and biology //International journal of discourse on Innovation, integration and education. - 2021. - Jild 2. - №. 01. - P.296-300.

11. Мусахоновна Л. УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА БИОЛОГИЯ ФАНИДАН САМАРАДОРЛИККА ЭРИШИШДА ЭЛЕКТРОН ТАЪЛИМИЙ ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //Science and innovation. -2022. - Т. 1. - №. B3. - С. 577-585.

12. Juraev R. X., QORAXANOVA L. M. fizika va biologiyani o'qitishda 10-sinf o'quvchilarining tadqiqot faoliyatini tashkil etish modeli / / innovatsiya, integratsiya va ta'lim bo'yicha xalqaro discourse jurnali. - 2021. - Jild 2. - №. 1. - P.295-299.

13. Karakhonova L. M. Using the electronic educational resources in biology lessons //INTERNATIONAL SCIENTIFIC REVIEW OF THE PROBLEMS OF PHILISOPHY, PSYCHOLOGY AND PEDAGOGY. - 2019. - С. 35-39.

14. Karakhanova L. M. USE OF MEDIERE RESOURCES IN THE EDUCATIONAL PROCESS OF BIOLOGY IN SCHOOLS //International Scientific Review of the problems of pedagogy and psychology. - 2018. - С. 68-70.

15. Jurayev R. K., Karakhanova L. M. Scientific And Methodical Bases Of The Use Of Electronic Educational Resources In Teaching Biology In General Educational Schools //International Journal of Advanced Science and Technology. - 2020. - Т. 29. - №. 8. - С. 3500-3505.

16. Musokhonovna K. L. ICT-As a means of achieving new educational results in teaching natural disciplines in secondary schools //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - Т. 11. - №. 10. - С. 315-321.

17. Juraev R. X., Karaxonova L. M. media ta'limi maktab o'quvchilarining ta'lim sifatini oshirish omili sifatida / / hayot davomida ta'lim: barqaror rivojlanish uchun uzluksiz ta'lim. -2013. - S. 322-323.

18. Караханова Л. 6. DEVELOPMENT OF STUDENTS'KNOWLEDGE BASED ON THE USE OF 3D EDUCATIONAL TECHNOLOGIES IN THE BIOLOGY EDUCATION //Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал. - 2020. - №. 2. - С. 55-59.

19. Musaxonovna K. L. General secondary schools requirements for the introduction of informed educational resources for the development of natural sciences //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2022. - Т. 12. - №. 5. - С. 855-860.

20. Juraev R. X., Karaxonova L. M. iqtidorli bolalarni ta'lim muassasalari tomonidan pedagogik qo'llab-quvvatlash //fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL. - 2022. - Jild 3. - №. 4. - 66-70 betlar.

21. Karaxanova L. M. tabiiy fanlarni o'qitishda zamonaviy ochiq ta'limda yangi interaktiv elektron manbalar / / ta'lim fanlari bo'yicha akademik tadqiqotlar. - 2021. - Jild 2. - №. CSPI conference 1. - P. 1303-1305.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

22. Karaxanova L. M. Development of students' knowledge based on the use of 3d educational technologies in the Biology education //Таълим ва инновацион тадкикотлар.- Buxoro. -2020. - 55-59 betlar.

23. Сафарова Р. Г. и др. Укувчи-ёшларни оммавий маданият хуружларидан х,имоя килишнинг назарий-методологик асослари. - 2017.

24. Kharaxonova L. M. SPECIFIC ASPECTS OF MEDIA EDUCATION AND ITS USE IN HIGH SCHOOLS //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 3. - С. 278-284.

25. Musakhonovna K. L. Peculiarities of using modern educational tools to increase the effectiveness of teaching the natural sciences and direct students to independent activities //Asian Journal of Multidimensional Research. - 2022. - Т. 11. - №. 5. - С. 182-191.

26. Kh D. R., Karakhonova L. M. Media education as a factor of increasing the quality of teaching schoolchildren //Образование через всю жизнь: непрерывное образование в интересах устойчивого развития. - 2013. - Т. 11. - №. 2 (eng). - С. 287-288.

27. Караханова Л. МУЛЬТИМЕДИЙНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ НА УРОКАХ ЗООЛОГИИ //Збiрник наукових праць Уманського державного педагогичного ушверситету. - 2011. - №. 1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.