CC BY
3MAKTABGACHA YOSHDA BO'LGAN HAMDA BOSHLANG'ICH SINF O'QOVCHILARIDA DIZARTRIK BOLALARDA MOTOR SOHASI VA YUQORI AQLIY FUNKTSIYALARNING RIVOJLANISHI Abdullayeva Ra'noxon Nodirjon qizi
TDPU 2-kurs magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.10680099
Annotatsiya. Ushbu maqolada dizartrik bolalarning motor va hissiy sohalari rivojlanishi va bolaning o'ziga xos faoliyati, nutqiy ko'nikma malakalarini shakllanish jarayoni, shu bilan birga artikulyatsion, ovoz va aqliy qobilyatlarida kuzatiladigan kamchiliklar bayon etilgan.
Kalit so'zlar: dizartriya,ovoz, motor, artikulyatsion, diqqat, xotira
Аннотация. В данной статье описано развитие двигательной и эмоциональной сферы дизартричных детей и специфика деятельности ребенка, процесс формирования речевых навыков, а также наблюдающиеся недостатки артикуляции, голоса и умственных способностей.
Ключевые слова: дизартрия, голос, моторика, артикуляция, внимание, память.
Abstract. This article describes the development of the motor and emotional sphere of dysarthric children and the specific characteristics of the child's activities, the process of formation of speech skills, as well as the observed deficits in articulation, voice and mental abilities.
Keywords: dysarthria, voice, motor, articulatory, attention, memory
Nutq bolaning aqlan, ruhan, jismonan umuman olganda, har tomonlama rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. Bola nutqi me'yorda shakllanishi boshqalar bilan axborot almashish jarayonida fikrlarini bayon qilishi oson bo'ladi.
Nutq kamchiliklari bolaning umumiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Og'ir nutq kamchiliklari bolaning yuqori aqliy funfsiyalariga, jumladan bilish faoliyati oliy darajalarining shakllanishiga to'sqinlik qilishi mumkin.
Tadqiqotchilar uzoq vaqtdan beri bolalar nutqining rivojlanishi bilan qiziqib keladilar. Kattalar erta bolalikdan nutqning to'liq rivojlanishini ta'minlashi kerak. Bolalar nutqini rivojlantirishning yetakchi vositasi bu bola bilan har kuni muloqot qilish va muloqot qilishning samimiy istagi. Kattalar bilan to'liq muloqot bolaning hissiy barqarorligini ta'minlaydi, intellektual va nutq rivojlanishiga yordam beradi, uning o'zini o'zi anglashi va umuman shaxsiy rivojlanishiga foydali ta'sir ko'rsatadi.
Kattalar bilan o'zaro muloqot bola nutqining normal rivojlanishi uchun ham zarur. Kattalar bolalar bilan barcha sohalarda, bola uchun umumiy faoliyat, muloqot tengdoshlari va boshqa bolalar bilan nutqni rivojlantirish uchun maxsus o'yinlar va mashqlar, bu hissiy, aqliy va nutqning o'zaro bog'liqligini ta'minlaydi.
Shunday qilib, bolalar nutqini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqotlar nutqni o'zlashtirish jarayoni uzoq davom etishini ta'kidlashga imkon beradi.
Dizartrik bolalarda nutq apparati inervatsiyasi organik buzilishi sababli nutqning talaffuz tomonidan buzilishi kuzatiladi. Dizartrik bolalarda nutqiy muloqot cheklangan, til vositalari va komponentlari takomillashmagan bo'ladi. Nutqiy muloqotga ehtiyoj yetarlicha qondirilmaydi. Muloqotga kirishish jarayonida qiyinchilikka duch kelishadi, lug'at boyligi juda kam bo'lganligi sababli vaziyatni to'g'ri baholay olmaydilar. Yuqorida keltirilgan kamchiliklar bosh miyaning ma'lum bir juft nervlarining zararlanishi bilan izohlanadi.
Logopedik amaliyotda dizartriyaning yengil shakli ko'p uchraydi. Dizartriyaning yengil shaklida ota-ona bolasining tushunarsiz nutqi, so'zlarda tovushlar buzilishi, bolaning o'z fikrini to'liq bayon eta olmasligi haqida shikoyat qiladilar.
L.V.Lopatinaning fikricha dizartriyaning yengil shakli nutqiy patalogiya bo'lib, bosh miyaning mikroorganik jarohatlanishi natijasida paydo bo'ladi va njtqning funksional sistemasining prosodik va fonetik komponentlarini tuzilishini belgilaydi.
Ko'pchilik bolalarda nutqning leksik grammatik qurilishini rivojlanish darajasi yoshiga mos emasligi kuzatiladi. Bu guruh bolalarda umumiy va artikulyatsion haakatlarda patologik xususiyatlar aniklanmagan. Nutk jarayonida artikulyatsiyaning bushligi, diksiyaning noaniqligi, nutqning umumiy buzilishi kuzatiladi. Bu guruh bolalar uchun muskullar bosimi talab qiluvchi tovushlarni talaffuz qilishda qiyinchilik tug'diradi (sonorlar, affrikatlar, undoshlar, ayniqsa portlovchi undoshlar). Demak, (r), (l) tovushlarini bolalar kupincha tushirib koldiradi, almashtiradi yoki buzib talaffuz kiladi. Til uchini titrashini qiyinligi oqibatida titroqli rotatizm kuzatiladi. Artikulyatsion motorikani buzilishi asosan dinamik nutq harakat jarayonlarida kuzatiladi. Bolalarning umumiy nutqiy rivojlanishi ko'pincha yoshiga mos keladi. Nevrologik simptomatika burun - lab burmalarini yoyilganligida paydo bo'ladi, xususan patologik reflekslar, til deviatsiyasi, harakatlar assimmetriyasi va muskullar tonusining ortishi ular uchun xosdir.
Yengil darajadagi psevdobulbar dizartriyada umumiy, nozik, yuz va artikulyar vosita ko'nikmalarining buzilishi shaklida namoyon bo'ladi.
Dizartriya nutq kamchiligiga ega bolalar orasida quyidagi shikoyatlar uchraydi: so'rish, yutish, chaynash, fiziologik nafas olish, so'lak oqishi, parezlar, mushak tonusining o'zgarishi, giperkinez, patologik reflekslar, vegetativ buzilishlar, stigmalar (bosh suyagi, quloqlarning deformatsiyasi, gipertelorizm, tishlarning anormal o'sishi kabi kamchiliklari bilan boshqa nutq kamchiliklaridan ajralib turadi.
Dizartriyaga ega bolalarning motor sferasi keyinchalik motor funktsiyalarining rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Bolalar mustaqil ravishda o'tiradilar, emaklaydilar, yuradilar, narsalarni ushlaydilar va ularni manipulyatsiya qiladilar. Ammo ularda umumiy noqulaylik, muvofiqlashtirishning yo'qligi, o'z-o'zini parvarish qilish ko'nikmalaridagi noqulaylik, qo'l motorli ko'nikmalarning rivojlanmaganligi, kinestetik xotiraning pasayishi, ixtiyoriy nafas olishning buzilishi, mushaklarning kuchsizligi, mushaklarning zaiflashishi kabi kamchiliklar uchraydi.
Dizartrik bolalarda artikulyar vosita ko'nikmalarining buzilishi mushak tonusining o'zgarishi (gipotoniya, distoni), koordinatsiyaning buzilishi (gipermetriya, tremor), giperkinez, sinkineziyalar, artikulyar mushaklarning harakatchanligining yetarli emasligi, apraksiya (kinetik va kinestetik), afferent mushaklarning proprioretseptiv impulslarining buzilishi bilan namoyon bo'ladi. Dizartrik bolalarda eng harakatchan bo'lgan organ tilni, ma'lum vaziyatlarda ushlab tilni kerakli holatini egallay olmasliklari bilan ajralib turdilar.
Dizartrik bolalar nutqida nafas olishning buzilishi: nutq paytida tez nafas olish, burunda manqalanish, nafas va nutqning nomutanosibligi, fonatsiya va artikulyatsiya o'rtasidagi koordinatsiya, nafas olish harakatlarini ixtiyoriy nazorat qilishning buzilishi namoyon bo'ladi..
Dizartrik bolalarda ovoz buzilishi: ovoz kuchining yetarli emasligi, ovoz tembrining buzilishi burunli nutq, ovozning xiraligi, monotonlik, ovoz modulyatsiyasining zaifligi, tovush balandligi qiyinchilik bilan o'zgaradi. Ovoz talaffuzidagi buzilishlar ko'p qirrali va davomlidir.
Dizartrik bolalarda hissiy va irodaviy sohada buzilishlar: asab tizimining hissiy qo'zg'aluvchanligi, kayfiyatning o'zgarishi, uyqu buzilishi, ishtaha, ob-havoga sezgirlik, hissiy va ijtimoiy yetuklik, motor sohadagi o'zgarishlar, tashvish, g'amginlik, asabiylashish, qo'pollik,
itoatsizlik, isterik reaktsiyalar yoki qo'rqoqlik, letargiya, qiyinchiliklardan qochish vas hu kabi holatlar kuzatiladi.
Dizartrik bolalarda kognitiv faoliyatning buzilishi: aqliy qobiliyatning pastligi, aqliy jarayonlarning tez charchashi, fazoviy-vaqt tushunchalarining kechikishi, optik-fazoviy gnoz va idrok etish sohalarida kamchiliklar kuzatiladi. Xotiraning buzilishi barcha bosqichlarda kuzatiladi bolalar ma'lumotni idrok etishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, ma'lumotni qabul qilish va qayta ishlashga e'tiborni jamlay olmaydilar, eshitish, og'zaki va vizual xotira, diqqat bir vaqtda jamlanmaydi.
REFERENCES
1. L.R.Muminova, M.Yu.Ayupova, " Bolalarda dizartriya nutq kamchiligini bartaraf etish texnologiyasi" T.: 2016
2. Ayupova M.Yu. " Logopediya" T.: O'zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2007.
3. L.R.Muminova " Logopediya" T.: 2014
4. http://www.kitob.uz
5. http://www.innovatsiya.uz
6. http://www.fikr.uz
7. http://www.arxiv.uz
