CC BY
16IJODKORLIK PEDAGOGIKASI SOHASIDA ALALIYA NUTQ KAMCHILIGIGA
EGA BO'LGAN BOLALARNING KLINIK-PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK XARAKTERISTIKASINI O'RGANISH Mardonova Dinaraxon Saloxiddin qizi
Toshkent davlat pedagogika universiteti Logopediya kafedrasi tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10679117
Annotatsiya. Ushbu maqolada alaliya nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalarning klinik-psixologik-pedagogik xarakteristikasi yoritilgan.
Kalit so'zlar: alaliya, nutq, korreksiya, motor alaliya, eksperiment, xotira, diqqat, idrok, kommunikativ qobiliyat, nutq shakllanishi, sensor alaliya.
Bolalar orasida uchraydigan patologik holatlar ichida, ayniqsa, hozirgi kunda og'ir nutq kamchiliklarining keng tarqalganligi yaqqol ko'zga tashlanmoqda. Alaliya ham og'ir nutq kamchiligi hisoblanib, ko'pgina olimlar tomonidan u "sistemali nutq kamchiligi" sifatida ta'riflanadi.
Alaliya, og'ir nutq kamchiliklarining boshqa shakllari orasida muhim o'rin tutadi: boshlang'ich maktabgacha yoshdagi bolalarda bu bolalarning taxminan 1 foizida, maktab yoshidagi bolalarda - taxminan 0,2-0,6 foizda uchraydi. Alaliyaning xarakterli belgilari: bu uning nutq-til tizimining fonemik, morfologik va sintaktik jihatlarining rivojlanmaganligidadir.
Agrammatizm, so'z qidirishning turli xil buzilishlari, fonemalarni tanlashda ma'lum qiyinchiliklar, so'zning bo'g'in tuzilishining buzilishi, gapda so'zlarning tartibini o'rnatishdagi qiyinchiliklar - bular alaliyaning tipik ko'rinishidir.
Motor alaliyasi bo'lgan bolalar juda past nutq faolligi bilan ajralib turadi. Bunday holda, yuz ifodalari va imo-ishoralar bolalar va boshqalar o'rtasidagi muloqot jarayonida bolaning kompensatsion shakli bo'lib xizmat qiladi. Nutq va til buzilishlarining murakkab simptomlar majmuasi alaliya bilan og'rigan bolalarning muloqotiga, ularning shaxsiyatining ayrim tomonlarini va kognitiv faolligini rivojlantirishga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Alaliya, umumiy nutqning og'ir rivojlangan shakllaridan biri sifatida, miyaning minimal disfunktsiyasi yoki diffuz organik alomatlar fonida kuzatilishi mumkin. Alaliyaning etiologiyasi shuni ko'rsatadiki, buzilishning klinik ko'rinishlari va rivojlanish mexanizmlariga ko'ra, uni patologik holatlar guruhiga kiritish mumkin.
Ta'riflangan bolalar guruhida erta yoshda mushaklarning ohangining oshishi, qo'zg'aluvchanlikning kuchayishi va uyqu buzilishi, shuningdek, vosita bezovtaligi va ishtahaning pasayishi qayd etilgan. Ba'zi bolalar psixomotor rivojlanish tezligida kechikishni ko'rsatadi. Uch yoshga to'lganida, motor kamchiliklar yaqqol namoyon bo'ladi. O'z-o'ziga xizmat ko'rsatish ko'nikmalari ham kechikish bilan rivojlanadi. Harakat sistemasidagi kamchiliklar tez charchash bilan birlashtiriladi. Bunday bolalar uzoq vaqt davomida muayyan faoliyat bilan shug'ullana olmaydilar, ularning xatti-harakatlarida cheksiz istaklar, o'jarlik va negativizm namoyon bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yozish va chizish ko'nikmalarini egallashdagi kamchiliklar yaqqol namoyon bo'ladi. Bu ko'nikmalar ular uchun qiyinchilik tug'dirib, sodda topshiriqlarni bajarishda ham to'siqlarga duch kelishadi.
Alaliya bilan og'rigan bolalarda diqqat va idrok jarayonlarida sezilarli buzilishlar mavjud, kognitiv sistemasi yetarli darajada rivojlanmagan.
Oddiy va patologik sharoitlarda nutq rivojlanishining klinik tomonini A.R.Luriya, A.N.Leontyev, T.G.Vizel va boshqalar o'rgangan.Nutqni o'z tuzilishidagi murakkab maxsus
organlar tizimi amalga oshiradi, bunda asosiy rolni miya faoliyati o'ynaydi. Atoqli sovet olimlari P.K.Anoxin, A.N.Leontev, A.R.Luriya [3, 69-b.] va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda murakkab funksional tizimlar har qanday psixik funktsiyaning asosini tashkil etishi va ular nerv sistemasining turli sohalarida joylashib, yagona harakatda birlashganligini aniqladi.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, "alaliya" atamasi miya yarim korteksining nutq sohalariga organik shikastlanish tufayli bolalarda nutq rivojlanishining o'ta og'ir tizimli buzilishini belgilash uchun ishlatiladi. Ushbu nutq kamchiligi uzoq vaqt davomida tavsiflanganiga qaramay, bu atama ilmiy adabiyotlarda nisbatan yaqinda paydo bo'la boshladi. Dastlab u turli xil nutq va til buzilishlarining simptomlar majmuasining umumiy belgisi sifatida aniqlangan. Bugungi kunda "alaliya" atamasi nutqning tizimli chuqur rivojlanmaganligini tavsiflash uchun ishlatiladi. Alaliya - bu juda og'ir nutq kamchiligidir. Alaliya bo'yicha ko'plab tadqiqotlar mavjud, ammo u hali ham yetarlicha o'rganilmagan hodisa bo'lib qolmoqda. Uning tarqalishi haqida aniq ma'lumot yo'q. Uni o'rganishdagi muvaffaqiyatga tadqiqotchilar buni tahlil qilishda sindromli yondashuv metodologiyasini qo'llaganliklari tufayli erishildi.
Alaliya nutqni rivojlantirishda vaqtinchalik funksional kechikish emas. Ushbu turdagi buzilishlarda nutqning shakllanishi markaziy asab tizimining patologik holati tufayli yuzaga keladi. Rivojlanishning oldingi bosqichida alaliyaning individual namoyon bo'lishi nutq salomatligi nuqtai nazaridan sog'lom bolalarning rivojlanishiga o'xshaydi. Bu yoshdagi shartli refleks faolligi normal rivojlangan bolalarda ushbu faoliyatning belgilariga mos keladi. Yosh o'sishi bilan bu farqlar kuchayadi, chunki normal nutq rivojlanishidan farqli ravishda alaliyada bir bosqich boshqasi bilan keskin va tez ravishda almashinadi.
Alaliyadagi nutqiy va nutqiy bo'lmagan belgilar juda aniq bo'lib, ular o'rtasida bilvosita aloqalar mavjud. Alaliyaning klinik ko'rinishida, shubhasiz, tilning buzilishi ustunlik qiladi.
Alaliya nutq rivojlanmaganligining turiga qarab turli og'irlik darajalari farqlanadi: nutqdagi kichik kamchiliklardan tortib nutqning to'liq rivojlanmaganligiga qarab.
Motor alaliya markaziy organik xarakterdagi ekspressiv nutqining tizimli rivojlanmaganligi shaklida namoyon bo'ladi. Bu nutqning fonetik komponentining yetuk emasligi bilan bog'liq bo'lib, unda semantik va sensomotor amallar nisbatan saqlanib qoladi. Ushbu konsepsiya tarafdorlari nutqning yetukligini vosita yetishmovchiligi deb tushuntiradilar. Bularga R. Koen, G. Gutsman, R. A. Belova-Devid, N. N. Traugott, F. K. Orfinskaya [5, 56-b.] va boshqalar kiradi. Ayrim mualliflar alaliyani kinestetik yoki kinetik apraksiya bilan bog'laydilar, bu borada efferent va afferent shakllarni ajratib ko'rsatadilar. Alaliyaning afferent shaklida kinestetik apraksiya, efferent shaklida esa kinetik apraksiya uchraydi.
Sensor alaliya - bu logopediyaning murakkab va hali yetarlicha o'rganilmagan masalalaridan biridir. Tadqiqotchilar sensor alaliya sababini yetarlicha buzilmagan periferik eshitish va birinchi navbatda buzilmagan intellektga ega fonematik faoliyatdagi kortikal buzilishda ko'rishadi. Bevosita sabablar bosh jarohati yoki oldingi ensefalitda bo'lishi mumkin.
Sensor alaliya nutqni idrok etishning jiddiy rivojlanmaganligi bilan tavsiflanadi, buning natijasida bolaning o'z nutqi ikkinchi darajali rivojlanmagan bo'lib qoladi.
Alaliya bilan og'rigan bolalarda ko'plab kognitiv funktsiyalar (xotira, diqqat, fikrlash va boshqalar) ning ham rivojlanmaganligini ko'rishimiz mumkin.
Alaliya bilan og'rigan bolalarning xotirasi o'ziga xos xususiyatlarga ega: uning hajmi torayadi, paydo bo'lgan izlar tezda so'nadi, og'zaki stimullarni ushlab turish cheklangan va hokazo. Verbal xotira ayniqsa yaxshi rivojlanmagan.
Ko'pincha alaliya bilan og'rigan bolalarda nevrotik belgilar va patologik shaxsiy xususiyatlar rivojlanadi. Bunday bolalarda o'ziga xos xususiyatlar orasida quyidagilarni ta'kidlash mumkin: o'ziga ishonchsizlik, izolyatsiya, negativizm, asabiylashishning kuchayishi, ta'sirchanlik, taranglik, ko'z yoshga moyillik va boshqalar. Ba'zida bolalar nutqdan faqat hissiy vaziyatlarda foydalanadilar.
Barcha tafakkur operatsiyalarida ham kamchiliklar kuzatilib, uning umumlashtirish va mavhumlashtirish turlari bu bolalarda yaxshi rivojlanmagan, nutq ishtirokini talab qiladigan intellektual operatsiyalar ham zaif.
Bolalarga og'zaki ko'rsatmalar bilan emas, balki vizual ko'rsatmalar bilan birga topshiriqlarni bajarish osonroqdir.
Alaliyali bolalarning aqliy jarayonlari o'ziga xos tarzda sodir bo'ladi, bu nutqning pastligi yoki uning yo'qligi bilan bog'liq.
Alaliya bilan og'rigan bolalarda nutq atrof-muhitni o'rganishning yetakchi vositasi emas, shuning uchun aqlning normal rivojlanishi har doim ham ta'minlanmaydi. Kognitiv faoliyatning rivojlanishiga nutq faoliyatining kam rivojlanganligi to'sqinlik qiladi.
Alaliya bilan og'rigan bolalarda nutqni rivojlantirishning ko'plab variantlari mavjud, shuning uchun intellektual rivojlanish masalasini differentsial tarzda hal qilish kerak. Ba'zi hollarda bolalarning aql-zakovati amalda zarar ko'rmaydi, boshqalarida aniq intellektual yetishmovchilik kuzatilishi mumkin, ya'ni alaliya bilan og'rigan bolalarda aqliy zaiflik ikkilamchi aqliy zaiflikdan chuqur aqliy zaiflikgacha kuzatilishi mumkin.
V.V.Tkacheva va I.Yu.Levchenko tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ba'zi maktabgacha yoshdagi bolalar turli darajadagi muloqot qobiliyatlarini o'zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Turli xil faoliyat turlarida bolaning boshqalar bilan o'zaro ta'siri tizimini o'rganish orqali bu aniq bo'ladi. Bolaning muloqot tajribasining kambag'allashishi nafaqat bolalar jamoasiga kirishdagi qiyinchiliklar, balki kommunikativ qobiliyatning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan ham bog'liq. Bu rolli o'yinlarning mazmuni va xarakteriga salbiy ta'sir qiladi, shaxslararo munosabatlarni murakkablashtiradi, alaliya bilan og'rigan bolaning tengdoshlari orasidagi ijtimoiy mavqeiga salbiy ta'sir qiladi.
Alaliya bilan og'rigan bolaning butun kommunikativ xatti-harakatlarini tahlil qilishda "muloqot sxemasi" deb ataladigan aloqaning o'zi tuzilishi tahlil qilinadi. Alalik bolaning suhbati unga xos bo'lgan ma'lum qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi, u har doim ma'lum bir tuzilishga ega va, aksincha, suhbatdoshning ma'lumot almashish vositalaridan foydalanishiga bog'liq bo'lmagan muayyan tartibni ifodalaydi. Alaliya bilan og'rigan bolada kommunikativ jarayonning dinamikasini bunday kuzatish natijalari uning muammoli tomonlarini ochib beradi, bu esa individual korreksion dasturini ishlab chiqishni talab qiladi.
Korreksion-rivojlantiruvchi ishlarini tashkil etish logopedlar oldiga butun dastur mazmunini qo'shimcha ravishda birlashtirishni talab qiladigan vazifalarni qo'yadi.
Shunday qilib, tuzatish jarayonida teatr o'yinlarining rolini kuchaytirish, musiqiy va ritmik harakatlar sonini ko'paytirish, ritm va plastikani o'zlashtirish, bolalarni tasviriy san'at va badiiy adabiyot bilan tanishtirish kommunikativ xatti-harakatni rivojlantirishga foydali ta'sir ko'rsatadi.
Shunday qilib, alaliya turli xil etiologiya va patogenezga ega bo'lgan bolada nutqning og'ir rivojlanmaganligi yoki to'liq yo'qligi bilan namoyon bo'ladigan murakkab tizimli nutq buzilishi sifatida tavsiflanadi. Alaliya bilan og'rigan bolalar o'zlarining klinik va psixologik holatida psixofiziologik va aqliy jihatdan turli xil og'ishlarga ega: idrok etish, xotira, tafakkur, kommunikativ qobiliyatning buzilishi. Bu korreksion jarayonda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
qiyinchiliklarni aniqlaydi va ushbu jarayonga individual psixologik va pedagogik yondashuvni
belgilaydi.
REFERENCES
1. Глозман, Ж.М. Нейропсихологическая диагностика в дошкольном возрасте [Текст] / Ж.М. Глозман, А.Ю. Потанина, А.Е. Соболева. - СПб. : Амтер,2006. - 80 с.
2. Вятютнев М.Н. Коммуникативная направленность обучения русскому языку в зарубежных школах / М. Н. Вятютнев // Русский язык за рубежом. - 1977. - № 6. - С. 38-45. Предупреждение отклонений речевого развития у детей раннего возраста. Шереметьева Е. В. диссертация на соискание ученой степени кандидата педагогических наук / Институт коррекционной педагогики РАО. Москва, 2007.
3. Деятельность логопедического пункта ДОУ: организационный аспект. Шереметьева Е. В., Королева Н. Н. Логопед. 2010. № 5. С. 6-18.
4. Логопедия. Раздел «Алалия». Шереметьева Е. В. учебно-методическое пособие / Министерство образования и науки РФ Государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Челябинский государственный педагогический университет». Челябинск, 2010.
5. Особенности и проблемы процесса интеграции детей с ОВЗ в условиях дошкольной образовательной организации. Байрамгулова Ю. М., Шереметьева Е. В. В сборнике: Инклюзивное образование. Индивидуализация сопровождения детей с ограниченными возможностями здоровья материалы Всероссийской научно-практической конференции. Ответственные за выпуск: Л. Б. Осипова, Е. В. Плотникова. 2016. С. 3641.
