Научная статья на тему 'МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАР НУТҚИНИ ЎСТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ'

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАР НУТҚИНИ ЎСТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
мактабгача ёшдаги бола / нутқ / ўстириш / тарбиячи / машқ / талаффуз / товуш / грамматика / техника.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Носирова Гулмалик Дониёржон Қизи

Мақолада мактабгача таълим ёшидаги болалар нутқини ўстириш ишлари мазмуни, болалар нутқини ўстиришда тарбиячи, ота-оналар билан ҳамкорликда олиб бориладиган ишлар, мактабгача ёшдаги болалар она тилини ўрганиш ва мулоқот нутқини ўстириш учун қўлланиладиган машқ усуллари ҳақида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАР НУТҚИНИ ЎСТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ»

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ЁШИДАГИ БОЛАЛАР НУТЦИНИ УСТИРИШНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

Носирова Гулмалик Дониёржон кизи

^укон шахдр 25-ДМТТ тарбиячиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11210326

Аннотация. Мацолада мактабгача таълим ёшидаги болалар нутцини устириш ишлари мазмуни, болалар нутцини устиришда тарбиячи, ота-оналар билан %амкорликда олиб бориладиган ишлар, мактабгача ёшдаги болалар она тилини урганиш ва мулоцот нутцини устириш учун цулланиладиган машц усуллари %ацида маълумот берилган.

Калит сузлар: мактабгача ёшдаги бола, нутц, устириш, тарбиячи, машц, талаффуз, товуш, грамматика, техника.

Abstract. The article provides information on the content of the work on the development of speech ofpreschool children, on the work on the development of children's speech together with the teacher, parents, on the methods of exercises used by preschoolers to learn their native language and develop communicative speech.

Keywords: preschooler, speech, education, educator, exercise, pronunciation, sound, grammar, technique.

Мактабгача таълим узликсиз таълимнинг ажралмас кисмидир, чунки болада айнан болалар мактабгача таълим ташкилотида биринчи ижтимоий жараёнлар шаклланади: у тенгкурлари билан мулокатга киришади, мактабга киришга тайёргарлик куриш учун максадли йуналишга эга булган биринчи машгулотлар,гурух,ли уйинларда иштирок этади. Буларнинг барчаси баркамол авлодни тарбиялашга каратилган булиб, асосий эътибор унинг рух,ий, жисмоний ва ах,локий сифатларини шакллантиришни назоратда тутади.

Х,озирги давр мактаб ёшидагича булган болаларнинг индивидуал хусусиятларини эътиборга олган х,олда, мактабгача таълим ташкилотларига янги иннавацион ва интерфаол технологияларни тадбик этишни таказо этади. Бу жараёнда нутк устиришнинг услуб ва шаклларини эътиборга олиш керак, чунки нутк инсон мулокотининг асосий воситасидир. Нутксиз инсон бех,исоб маълумотларни бир-бири билан алмашиш имкониятига эга булмас эди. Мулокот воситаси булган нутк туфайли инсоннинг узига хос булган онги шахсий малакаси билан чегараланибгина колмай, балки бошка инсонлар малакаси билан х,ам бойийди, устига устак янада купрок даражада. Кузатиш ёки х,ис этиш органлари (идрок, диккат, тасаввур, хотира, тафаккур) оркали х,ам бунчалик куп маълумот ололмайди.

Оддий товушлар бирикмасига караганда сузларда купрок маълумот жамланган булади. Бир ёшга етганда хдмма болалар алох,ида сузларни талаффуз кила бошлайдилар. Икки ёшлар арафасида эса бола 3-4 суздан иборат булган гапларни айта бошлайди. Тахминан турт ёшда у анча бемалол сузлай олади. Нутк ривожлантиришнинг бу даврда тил узлаштиришнинг ва шу асосда нуткнинг кейинги такамиллаштирувида уч хил йул мавжуд: катталарга ва атрофдаги бошка инсонларга таклид,шартли рефлекс тизимларининг шакллантириш,х,аракат,предмет,вокеа-х,одисаларнинг уларга мос келувчи суз ва суз бирикмалари билан алокадорлиги.

Буларга яна боланинг узига хос булган нуткий яратувчанлигини кушимча килиш керакки,бу нарса боланинг бирдан умуман мустакил, "шахсий ташаббус" билан хдли катталардан эшитмаган суз ва ибораларни уйлаб чикара бошлашида куринади.

Мактабгача ёшдаги болаларга таълим ва тарбия беришнинг купрок вазифалари орасида она тилини урганиш ва мулокот нуткини устириш-асосий вазифалардан биридир.

Бу умумий вазифа айрим махсус вазифаларни уз ичига олади:

• боланинг нуткий товуш маданиятини тарбиялаш,лугатини бойитиш,мустахкамлаш ва фаоллаштириш,

• сузлашувга (диолог) ургатиш,нут;ни граматик жихатдан тугри шакллантириш,бадиий сузга кизикишни уйготиш,

• савод олишга тайёрлаш.

Бола турт ёшга етганда уз она тилисида хамма товушларни, жумладан р,л,м,ч,т товушларни хам узлаштириб олади. Лекин,буларнинг барчаси бола энди гапиришни олди,деб унинг атрофидаги катталар елкасидан масъулиятни олиш эмас.

Она тилини билиш-бу факатгина тугри гап тузишни билиш дегани эмас, аммо у кушимча гап булса хам (Мен сайрга чикишни хохламайман, чунки куча совук ва хул). Бола вокеа-ходисаларни сузлаб беришни ургатиш шарт: нафакат предметни номини аташи(бу-капток), балки уни тасвирлаб бериш, бирор бир вокеа-ходиса хакида уларнинг кетма-кетлигини тугри саклаган холда гапиришни билиши керак. Бу ерда биз мазмунли,мулохазали,вокеалар кетма-кетлиги сакланган, уз-узидан тушунарли булган,ортикча савол ва изохлар талаб килмайдиган, бир-бирига богланган нуткни назарда тутяпмиз.

Нутк шаклланаётган вактда аклий ва нуткий ривожланишнинг, болалар ижодининг усиши,фикрлаш,килиш, кузатувчанликнинг узвий богликлиги аник кузга ташланади.

Сузлашув куникмаларининг ривожланиши шундан иборатки, бунда болалар катталар нуткини эшитиш ва тушунишни, уларнинг саволларига жавоб беришни,бошка болалар олдида гапиришни,бир-бирини эшитишни урганадилар.

Мактаб ёшигача булган болаларда нуткий куникмаларни устириш, мукаммаллаштириш учун уларнинг эшитиши,хотирасини машк килувчи,кабул килиш аниклигини устирувчи,сузларни,гапларни аник талаффуз эттирувчи, уларнинг ижодий кобилиятларини устирувчи кенг куламли амалий материал зарур. Булар машгулот вактида ёки ундан ташкари холларда киска вакт мобайнида бажарса буладиган хажм жихатдан унча катта булмаган матнлар ва тез айтишлар машки булиши мумкин.

Тез айтишлар:

Ок чойнакка кук копкок

Кук чойнакка ок копкок

^ишда катик котиб колди.

Шу билан бирга педагог болалар нуткини устиривчи,уларнинг товушларни тугри талаффуз этишларини шакллантирувчи уйин ва машк турларини яхши узлаштирган булиши шарт.

Болалар нуткий фаолиятини устириш учун уйин ва машклар турлари.

1. Артикуляцион аппарат органлари харакатини аниклаш ва устириш учун уйин машклар.

Масалан:"^ор парчалар учяпти".

Болаларга "кор парчалар "-ипга осилган кичик-кичик пахта булаклари таркатилади. Болалар"кор парчалар"ига секин пуфлаб, шамолни акс эттирадилар(болалар ёнокларини шиширмасдан, узокрок ва бир-хилда пуфлашларини назорат килиб турилади).

" Аргумчок" машкининг мазмуни:

Болалар аргумчокда кандай учишларини ёдга олишади,кейин уларга "тилларни аргумчокда учириш таклиф этилади, болалар огизларини очиб,кейн тилларини пастки тишлари оркасига туширадилар(пастга), кейин эса тепа тишлари (тепага) кутарадилар.Бу пайтда лаблар жилмайиб, тишлар куриниб туради.

2. Сузлардаги товушни тугри талаффуз этиш ва фонематик эшитишини тарбиялаш.Жумладаги товушни тугри талаффуз этишни тарбиялаш.

Масалан: Машк "Насос" Болалар велосипедда учишмок булдилар, лекин велосипед шиналарининг бутунлай хавоси йук. Улар насос олиб, дамлай бошлайдилар. Насосдан хаво чикади: ссс...,ссс... деб товуш чикади. Х,амма насос билан х,аво дамлангандай харакат килиб (С) товушни талаффуз килади.

Машк: "Нима пайдо булади?" Тарбиячи стол устига номида (ж) товуш иштирок этган предметларни жойлаштиради (жирафа,журнал). Болалар уларнинг номини айтадилар. Кейин буюмларнинг устини ёпиб,жойини узгартиради ва яна номида (ж) товуши ишитрок этган янги бир нарсани кушиб куяди (масалан жужа). Нарсалар устини очаётиб, кандай янги нарса пайда булади, деб сурайди. Кейин болаларнинг узига (ж) товушли сузларни топиш таклиф этилади. Расмлардан хам фойдаланиш мумкин.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, агар мактабгача ёшдаги болалар билан ташкил этиладиган нутк устириш фаолиятлари бадиий-эстетик турдаги нарсалар билан (эртак, афсона) уйгун тарзда олиб борилса болалардаги ижодкорлик купрок намоён булади.

REFERENCES

1. O'zbekiston Respublikasining "Maktabgacha ta'lim va tarbiya to'g'risida"gi Qonuni. 2019-yil 16-dekabr. O'RQ-595-son. (Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 17.12.2019 y., 03/19/595/4160-son)

2. Alvested M. Pedagogy and interdisciplinarity: Research on the reformed kindergarten teacher education (KTE) in Norway

3. https://scholar.google.com/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=ozrGWXoAAAA J&citation for view=ozrGWXoAAAAJ: FxGoFyzp5QC

4. G Nazirova. Мактабгача катта ёшдаги болаларда халк огзаки ижоди воситасида миллий гурур хиссини шакллантириш-ижтимоий педагогик зарурият сифатида. Science and innovation 1 (B8), 2067-2077

5. GM Nazirova. CONTENT AND PEDAGOGICAL CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF PEDAGOGUES-EDUCATORS OF PRESCHOOL EDUCATIONAL ORGANIZATIONS/ International Academic Research Journal Impact Factor 7 (1), 6

6. NG Malikovna, MM Nurmatovna, Basic principles of technology for teaching methodological subjects in preschool education, ASIA PACIFIC JOURNAL OF MARKETING & MANAGEMENT REVIEW ISSN: 2319-2836 Impact.

7. SN Anvarovna, H Mertol, Comparative Analysis of the Education Systems of Uzbekistan and Turkey: Generalization of the Study Experience // American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993)2024

8. Nurkhon Sultonova, Development Centers of Preschool Organizations and Children's Play Activities/American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (29932769) 2023/10/25 p428-431

9. https://scholar.google.com/citations7view op=view citation&hl= ru&user= =Rh71JaMAAAA

J&citation for view=Rh71JaMAAAAJ:Se3iqnhoufwC

10. https://scholar.google.com/citations7view op=view citation&hl= ru&user= =Rh71JaMAAAA

J&citation for view=Rh71JaMAAAAJ:IiCSPb-OGe4C

11. https://scholar.google.com/citations7view op=view citation&hl= ru&user= ozrGWXoAAAA

J&citation for view=ozrGWXoAAAAJ:WF5omc3nYNoC

12. https://scholar.google.com/citations7view op=view citation&hl= ru&user= ozrGWXoAAAA

J&citation for view=ozrGWXoAAAAJ:zYLM7Y9cAGgC

13. https://scholar.google.com/scholar7oi=bibs&cluster=18036205887568494610&btnI=1&hl=r

14. u https://scholar.google.com/citations7view op=view citation&hl= ru&user= =Rh71JaMAAAA

J&citation for view=Rh71JaMAAAAJ:MXK kJrjxJIC

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.