CC BY
3MAKTABGACHA TA'LIMNI BOSHQARISHDAGI
INNOVATSIYALAR
Zakirov Alisher Akbarovich
MTTDMQTMOI O'quv jarayonini tashkil etish bo'limi boshlig'i https://doi.org/10.5281/zenodo.11242611
Annotatsiya. Mazkur maqola O'zbekistonda maktabgacha ta'limni boshqarishda innovatsiyalarni joriy etishning ahamiyati, mavjud to'siqlar va ularni yengib o'tish strategiyalari haqida mulohaza yuritadi. Shuningdek, mahalliy madaniy va iqtisodiy sharoitlarga moslashgan innovatsion yondashuvlarning muhimligi va davlat hamda xususiy sektorlarning o'zaro hamkorligi muhokama qilinadi. Maqola, O'zbekistondagi maktabgacha ta'lim sifatini oshirish va bolalarning jamiyatga moslashishiga qo'shadigan hissasi bilan ahamiyatlidir.
Kalit so'zlar: maktabgacha ta'lim, innovatsiyalar, ta'limni boshqarish, mahalliy moslashtirish, ta'lim sifati, davlat va xususiy hamkorlik, iqtisodiy imkoniyatlar.
Аннотация. Статья рассматривает важност внедрения инноватсий в управление дошколным образованием в Узбекистане, сущэствующие препятствия и стратегии их преодоления. Также обсуждается важност инновационных подходов, адаптированных к местным културным и экономическим условиям, и взаимодействие между государственным и частным секторами. Статья акцентирует внимание на значении улучшения качества дошколного образования в Узбекистане и вкладе в адаптатсию детей к общэству.
Ключевые слова: дошколное образование, инноватсии, управление образованием, локалная адаптация, качество образования, государственно-частное партнерство, экономические возможности.
Abstract. This article discusses the importance of implementing innovations in preschool education management in Uzbekistan, the existing barriers, and the strategies for overcoming them. It also examines the significance of innovation approaches tailored to local cultural and economic conditions, and the collaboration between the public and private sectors. The article highlights the importance of improving the quality of preschool education in Uzbekistan and its contribution to children's societal adaptation.
Keywords: preschool education, innovations, education management, local adaptation, quality of education, public-private partnership, economic opportunities.
Innovatsiyalarning joriy etilishi maktabgacha ta'limni boshqarish jarayonini asosiy tarzda o'zgartirish imkonini beradi. Bugungi kunda raqamli texnologiyalar va inklyuziv ta'lim yondashuvlari kabi innovatsiyalar, bu sohada sifatli o'zgarishlarni amalga oshirishda kalit omillar hisoblanadi. Shuningdek, rivojlangan davlatlarning keys-stadilari va mahalliy sharoitlarga moslashtirish tajribalari, maktabgacha ta'lim sifatini oshirishdagi muhim qadamlardir. Joriy etilayotgan innovatsiyalar, ayniqsa raqamli texnologiyalar va inklyuziv ta'lim yondashuvlari maktabgacha ta'limni boshqarishni tubdan o'zgartirish potensialiga ega. Bu innovatsiyalar nafaqat o'qituvchi va tarbiyachilarning ishida, balki ta'lim muassasalari va ota-onalar o'rtasidagi muloqot tizimida ham yangilanishlarga olib kelmoqda. Raqamli texnologiyalar ta'lim materiallarini boshqarish, ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish imkoniyatlarini kengaytiradi, bu esa o'z navbatida ta'lim sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Inklyuziv ta'lim yondashuvlari esa barcha bolalarga mos keladigan, ularning shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda ta'lim
berish imkonini beradi. Rivojlangan davlatlarning tajribalari hamda mahalliy sharoitlarga moslashtirish jarayonlari bu borada muhim dasturiy ahamiyatga ega. Masalan, rivojlangan davlatlarda ishlab chiqilgan innovativ ta'lim modellari va texnologiyalarni o'rganish va ularni O'zbekiston sharoitiga moslashtirish orqali, mahalliy ta'lim muassasalari ham zamonaviy va samarador ta'lim tizimlarini joriy etish imkoniyatiga ega bo'lishadi. Shu bilan birga, innovatsiyalarni joriy etish jarayonida moliyaviy, texnologik, kadrlar tayyorlash va boshqaruv tizimlarini modernizatsiya qilish kabi qator chaqiriqlarga duch kelinadi. Ushbu muammolarni hal etish uchun davlat va xususiy sektorlar o'rtasida hamkorlik, shuningdek, xalqaro tajriba va bilimlar almashish muhim ahamiyat kasb etadi.
M.A.Abdullayevaning "Maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirishning tashkiliy-metodik asoslari" nomli maqolasida maktabgacha ta'lim muassasalarini boshqarishning yangi zamonaviy usullari muhokama qilingan. Muallif, bolalarni o'qitish jarayonini samarali boshqarish uchun zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo'llashning ahamiyatini urg'ulagan. Shuningdek, muassasalarni obodonlashtirish va bolalarga yuqori sifatli ta'limiy va tarbiyaviy muhit yaratish lozimligini ta'kidlagan. Bu yondashuv bolalarning har tomonlama rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratishga qaratilgan bo'lib, ularning kelajakdagi ta'lim olishlari uchun mustahkam poydevor qo'yishga xizmat qiladi.
Joriy tendensiyalar, ayniqsa, boshqaruvda raqamli texnologiyalardan foydalanish bo'yicha izchil rivojlanishlarni ko'rsatmoqda. Bu texnologiyalar o'qituvchi va tarbiyachilar uchun ta'lim materiallarini boshqarish, ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish, shuningdek, ota-onalar bilan muloqot qilish jarayonlarini sezilarli darajada osonlashtiradi. Raqamli texnologiyalarning maktabgacha ta'lim tizimidagi roli katta ahamiyat kasb etmoqda, chunki ular o'qituvchilar va tarbiyachilarning ish samaradorligini oshiradi va ta'lim sifatini yaxshilashga qo'shimcha imkoniyatlar yaratadi. Ma'lumotlarni avtomatlashtirilgan tizim orqali to'plash va tahlil qilish, o'qituvchilarga bolalarning ta'lim olish jarayoni va ularning rivojlanishi haqidagi aniq ma'lumotlar asosida ishlash imkonini beradi. Bu esa, o'z navbatida, ta'lim jarayonini individualizatsiya qilish va har bir bolaning shaxsiy ehtiyojlariga mos keladigan o'qitish usullarini ishlab chiqishga yordam beradi. Shuningdek, raqamli texnologiyalar ota-onalar bilan muloqot qilishni ham osonlashtiradi. Elektron aloqa vositalari orqali ota-onalar bolalarining ta'lim olish jarayonidan xabardor bo'lib borishlari mumkin, bu esa ularning ta'lim muassasalari bilan hamkorligini mustahkamlaydi va bolalarning umumiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bundan tashqari, virtual uchrashuvlar, onlayn tadbirlar va elektron o'qitish platformalari orqali ota-onalar maktabgacha ta'lim jarayoniga faol ishtirok etish imkoniyatini oladilar, bu esa ta'limning shaffofligini oshiradi va barcha manfaatdor tomonlarning ishonchini mustahkamlaydi. Ushbu innovatsion yondashuvlar maktabgacha ta'lim muassasalarini zamonaviy ta'lim texnologiyalari bilan jihozlash va ulardan samarali foydalanish orqali bolalarning ta'lim olish muhitini yaxshilashda davom ettirish zaruratini ko'rsatmoqda.
Xalqaro Nordik universiteti professor o'qituvchilari O. Ko'ysinov, D. Sharafutdinova, R. Nuridinova, L. Djurakulova va A. Muxtorova tomonidan tahlil qilingan "Finlandiyada maktabgacha ta'lim" mavzusidagi qo'llanmada Finlandiyaning maktabgacha ta'lim tizimidagi inklyuziv ta'limga bo'lgan yondashuvlari alohida ta'kidlangan. Bu yondashuvlar doirasida barcha bolalarga, jumladan maxsus ehtiyojlarga ega bolalarga ham teng sharoitlar yaratishga urg'u berilgan. Inklyuziv ta'lim mazmunan har bir bolaning individual xususiyatlari, o'quv ehtiyojlari va rivojlanish salohiyatini inobatga olishni nazarda tutadi. Bunda ta'lim muassasasida bolalarning rivojlanishini qo'llab-quvvatlash, ularni jamiyatga integratsiyalash va har bir bolaga mos ta'lim
berish imkoniyatlarini kengaytirish kabi omillar muhim rol o'ynaydi. Finlandiya modeli shu tariqa bolalar orasida kamsitilmaslik va tenglik prinsiplarini amalga oshirishga katta e'tibor beradi, bu esa har bir bolaning shaxs sifatida o'sishi va rivojlanishi uchun zamin yaratadi. Shuningdek qo'lanmada Finlandiya ta'lim tizimini model qilib olishning afzalliklari keltirilgan. Ta'kidlanishicha, Finlandiyaning maktabgacha ta'lim tizimi yosh avlodning har tomonlama rivojlanishini ta'minlovchi pedagogik va ijtimoiy moslashuvlarga boy. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mo'ljallangan ta'lim rejasi bolalarning erta ta'lim olish huquqini kafolatlaydi va bu reja umumiy o'sishi, rivojlanishi va o'qishi uchun teng sharoitlarni yaratish maqsadida ishlab chiqilgan. Shuningdek, ushbu tizim bolalar orasida tenglik va kamsitilmaslik tamoyillariga asoslanib, jamiyatda faol ishtirok etishga undaydi.
Inklyuziv ta'limga yondashuvlar esa har bir bolaning shaxsiy ehtiyojlari va imkoniyatlarini inobatga olgan holda ta'lim berishni ta'minlaydi. Bu yondashuvlar maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishini maksimal darajada qo'llab-quvvatlaydi va ularning ijtimoiy moslashuvini oshiradi. Inklyuziv ta'limning maktabgacha ta'lim tizimlariga joriy etilishi zamonaviy ta'limning asosiy tamoyillaridan biri sifatida tobora keng tarqalmoqda. Bu yondashuv barcha bolalarga, jumladan maxsus ehtiyojlarga ega bolalarga ham, ta'lim olishda teng imkoniyatlar yaratishni kafolatlaydi. Inklyuziv ta'limning mohiyati shundaki, u bolalarning shaxsiy ehtiyojlari va imkoniyatlarini inobatga olgan holda, ularga moslashgan ta'lim dasturlari va uslublarini taklif etadi. Inklyuziv ta'limning afzalliklari ko'p qirrali bo'lib, bu yondashuv bolalarning rivojlanishiga, ijtimoiy moslashuviga va o'zaro muloqot qobiliyatlarining oshishiga hissa qo'shadi. Inklyuziv sinflarda ta'lim olayotgan bolalar turli farqlarni qabul qilishni o'rganishadi, bu esa ularning keyinchalik jamiyatda to'laqonli a'zo bo'lib kirishib ketishlari uchun zarur bo'lgan tolerantlik va empatiya kabi fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi. Inklyuziv ta'lim muassasalari uchun bu yondashuvni amaliyotga tatbiq etish, ta'lim muhitini modifikatsiya qilishni, o'qituvchilar uchun maxsus tayyorgarlik va kvalifikatsiya oshirish kurslarini, shuningdek, barcha bolalar uchun qulay va xavfsiz o'quv muhitini yaratishni talab qiladi. Bu ishlar tizimli va kompleks yondashuvni talab qilgan holda, davlat va jamiyat tomonidan moliyaviy va ma'naviy qo'llab-quvvatlanishni ham taqozo etadi. Nihoyat, inklyuziv ta'lim yondashuvlari bolalarning rivojlanishini maksimal darajada qo'llab-quvvatlaydigan va ularning ijtimoiy moslashuvini oshiradigan muhit yaratishga xizmat qiladi. Bu yondashuv orqali bolalar nafaqat ta'lim olishda, balki kelajakda jamiyatning faol va mas'uliyatli a'zolari bo'lib yetishishda ham ko'maklashiladi.
Innovatsiyalarni joriy etish jarayonida uchrayotgan muammolar va to'siqlar turli sohalarga ta'sir ko'rsatadi, bu esa barqaror va samarali innovativ ta'lim tizimini rivojlantirish uchun jiddiy chora-tadbirlarni talab etadi. Jumladan, moliyaviy cheklovlar, texnologik infrastruktura yetishmasligi, o'qituvchilarning yangi texnologiyalarni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklari va boshqa administrativ muammolar eng ko'p uchraydigan to'siqlardir. Moliyaviy cheklovlar ko'pincha innovativ resurslar va texnologiyalarni sotib olish va saqlash, shuningdek, o'qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshirish uchun zarur bo'lgan mablag'larning yetishmasligi bilan bog'liq. Bu muammoni hal etish uchun davlat va xususiy sektorlar o'rtasida moliyaviy resurslarni jalb qilish va bo'lishish mexanizmlarini ishlab chiqish zarur. Texnologik infrastruktura yetishmasligi esa, ayniqsa kam rivojlangan hududlarda, zamonaviy ta'lim vositalarini joriy etishda asosiy to'siq hisoblanadi. Shunday ekan, texnologik infrastrukturani modernizatsiya qilish va kengaytirish bo'yicha strategik rejalarni amalga oshirish, davlat va xususiy sektorlarning o'zaro hamkorligi ostida bo'lishi muhim. O'qituvchilarning yangi texnologiyalarni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklari uchun esa muntazam kasbiy rivojlanish dasturlarini joriy etish, ularga yangi texnologiyalarni
samarali qo'llash bo'yicha malaka va bilimlarni berish talab etiladi. Bu dasturlarni amalga oshirishda xalqaro tajriba va mutaxassislar bilan almashish, shuningdek, ta'lim beruvchilar uchun motivatsion tizimlarni ishlab chiqish ham foydali bo'ladi. Yuqorida sanab o'tilgan muammolarni hal qilish uchun strategik rejalashtirish, moliyaviy resurslarni samarali boshqarish va xalqaro hamkorliklar orqali texnologik va kadrlar salohiyatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur. Bu jarayonlarda davlatning roli muhim bo'lib, u strategik yo'nalishlarni belgilab, xususiy sektor va xalqaro hamkorlar bilan birgalikda ushbu innovatsiyalarni amaliyotga tatbiq etish uchun zarur sharoitlarni yaratib berishi lozim.
O'zbekiston sharoitida mahalliy darajada moslashtirish va qo'llash masalalariga alohida e'tibor qaratish muhimdir, chunki har bir mamlakatning milliy madaniyati, ta'lim tizimining o'ziga xosliklari va iqtisodiy imkoniyatlari turlicha bo'ladi. Innovatsiyalarni samarali joriy qilish uchun bu omillarni to'g'ri tushunish va ularga mos kelish zarur. Milliy madaniyatni inobatga olish, ayniqsa, ta'lim sohasida juda muhim, chunki ta'lim madaniyat va qadriyatlar orqali o'zlashtiriladi. Shuning uchun, O'zbekiston kabi ko'p millatli va madaniy merosga boy mamlakatlarda innovatsion ta'lim dasturlarini joriy qilishda mahalliy madaniy aspektlarni inobatga olish, ta'lim materiallarini mahalliy kontekstga moslashtirish va ta'lim berish usullarini madaniy xususiyatlarga qarab tanlash zarur. Ta'lim tizimining o'ziga xosliklari esa, o'qituvchilarning kasbiy tayyorgarligi, darslik va o'quv materiallarining mazmuni hamda ta'lim muassasalarining texnik jihozlanishi kabi jihatlarni o'z ichiga oladi. O'zbekistonda ta'lim tizimini modernizatsiya qilish va uni xalqaro standartlarga moslash uchun ta'lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, o'qituvchilarni zamonaviy ta'lim metodikalari bo'yicha qayta tayyorlash kabi chora-tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Iqtisodiy imkoniyatlar esa, innovatsion ta'lim texnologiyalarini joriy etishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Davlat va xususiy sektorlarning o'zaro hamkorligi, shuningdek xalqaro moliyaviy institutlar va hamkor davlatlar bilan aloqalarni rivojlantirish orqali zarur moliyaviy resurslarni jalb qilish mumkin.
Bu kabi strategik va kompleks yondashuvlar, innovatsiyalarni samarali joriy qilish va maktabgacha ta'lim tizimini modernizatsiya qilishda, shuningdek, bolalarning jamiyatga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Ta'lim texnologiyalarining kelajakdagi rivojlanish prognozlari ham ana shu yondashuvlar asosida yanada ijobiy bo'lishi kutilmoqda.
REFERENCES
1. Abdullayeva, M.A. (2023). Maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirishning tashkiliy-metodik asoslari. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari, 725-728.https://doi.org/10.5281/zenodo.7998755.
2. Qo'ysinov, O. A., Sharafutdinova, D.,Nuridinova, R.B., Djurakulova, L.R., va Muxtorova, A. A. (2022). Finlandiyada maktabgacha ta'lim: Ilk maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mo'ljallangan ta'lim rejasi. Xalqaro Nordik universiteti.
3. N.Mavlonov. Raqamlashtirish muhitida maktabgacha ta'lim tashkilotlari tarbiyachilarining axborot kompetentligini oshirishda kompetentli va tizimli-axborotli yondashuv, J: "Kasb-hunar ta'limi" 2021-yil 2-sonida, 64-67
4. F.R. Valiyeva, Sh.Kurbonov Continuity in the education system // Wschodnioeuropejskie // East european science journal 12(52)2019 45-52. 2020
5. Kalmuratov T.N. Davlat-xususiy sheriklik asosidagi nodavlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari faoliyatini boshqarish: mavjud holat va muammolar. "Maktabgacha ta'lim
yoshdagi bolalarda ta'lim-tarbiya jarayonining dolzarb masalalari" mavzusida Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi 10-iyun 2021 yil Toshkent shaxri. 6-bet 6. https://ojs.nordicun.uz/index.php/nordic/article/view/300/102
