OʻZBEKISTONDA INKLYUZIV TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH VA BU BORADA ILGʻOR XORIJ TAJRIBASINI OʻRGANISHNING XUSUSIYATI Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

O'ZBEKISTONDA INKLYUZIV TA'LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISH VA BU BORADA ILGOR XORIJ TAJRIBASINI O'RGANISHNING XUSUSIYATI

Nodira SAIDOVA

O'zbekiston Milliy Universiteti Umumiy pedagogika va psixologiya kafedrasi tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11183339

Annotatsiya. O'zbekistonda inklyuziv ta 'limning samaradorligini oshirish va bu yo'lda ilg 'or xorijiy tajribasini o'rganishning xususiyati ko'rib chiqilgan. O'zbekistonning ta 'lim tizimida inkluziv ta 'limning o'z o'rnini olishi va uning samaradorligini baholashning zarurligini ta'kidlaydilar. Ushbu maqola O'zbekiston ta'limida inkluziv ta'limni rivojlantirishda xorijiy tajribani o'rganishning ahamiyatiga ega bo'lib, bu jarayonni yanada samarali qilish uchun qanday tajribalardan foydalanish kerakligini ta 'kidlaydi.

Kalit so'zlar: inklyuziv ta 'lim, malaka, yuridik asoslar, individual ta'lim.

Inklyuziv ta'lim O'zbekistonda ham jahon miqyosida qabul qilingan ta'lim modeli sifatida tan olingan bo'lib, bu model ta'limni har bir fuqaro, jumladan imkoniyati cheklangan shaxslar va maxsus ehtiyojli bolalar uchun ham qulay, qamrovli va samarali qilishni ko'zda tutadi. Inklyuziv ta'lim samaradorligini oshirish - bu uzluksiz jarayon bo'lib, mazkur yo'nalishlarda izchil va oylangan ishlarni amalga oshirish, shuningdek, tajriba almashuv va xalqaro hamkorlikni kengaytirish muhimdir. O'zbekistonda inklyuziv, ya'ni keng qamrovli ta'lim tizimi samaradorligini oshirish bo'yicha turli istiqbollar mavjud, chunki bu yo'nalish ta'limning barcha qatlamlar uchun teng imkoniyatlar yaratish va jamiyatdagi turli ehtiyojlarga javob berishni maqsad qiladi. Inklyuziv ta'lim, xususan, nogironligi bor shaxslar va boshqa ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlarga ta'lim olishda teng imkoniyatlar taqdim etish orqali hayotiy muhimdir. Inklyuziv ta'lim samaradorligini oshirish istiqbollari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:

— O'qituvchilarning malakasini oshirish: O'qituvchilarga nogironlikka oid masalalar, pedagogik uslublar va inklyuziv ta'limning eng yaxshi amaliyotlari bo'yicha muntazam o'quv kurslari va seminarlar tashkil etish;

— Infrastrukturani yaxshilash: Ta'lim muassasalari fiziki jihatdan hammani qamrab oladigan, masalan, rampalar, maxsus o'qitish vositalari, ovoz amplifikatsiyasi tizimlari kabi ko'makchi uskunalar bilan jihozlanishi kerak;

— Darslik va o'quv materiallarini moslashuvchan qilish: Darslik va ta'lim materiallarini turli ta'lim ehtiyojlariga mos ravishda, masalan, yirik harflar bosilgan kitoblar, audio kitoblar va braill alifbosi yordamida chop etish;

— Ijtimoiy ong va madaniyatni rivojlantirish: Jamoatchilikni nogironlik masalalari va inklyuziv ta'lim ahamiyati to'g'risida xabardor qilish, shuningdek, nogironligi bor bolalar va ularning oilalariga qarshi stereotiplar va oldindan qaror qabul qilishning oldini olish;

— Yuridik asoslarini mustahkamlash: Nogironlik masalasida xalqaro me'yorlarga muvofiq milliy qonunchilikni takomillashtirish va bu sohadagi qonunlarning amalda qo'llanilishini kuzatib borish;

— Moliyaviy resurslarni optimallashtirish: Ta'lim tizimida inklyuziv ta'lim dasturlarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan qo'shimcha moliyaviy resurslarni ajratish;

- Ota-onalar va jamoat ishtirokini oshirish: Ota-onalar va mahalliy jamoatchilikni inklyuziv ta'lim tadbirlariga, maslahat berish jarayonlariga va ta'limning o'zgartirilishi bo'yicha chora-tadbirlarga jalb qilish;

Yuqorida ta'kidlab o'tilgan jihatlarni qo'llab-quvvatlash jamoatchilikning ko'p qirrali manfaatlarini aks ettirishi va O'zbekistonning inklyuziv ta'lim tizimini yanada samarali va keng qamrovli qilish uchun asos bo'lishi mumkin.

Inklyuziv ta'lim, ya'ni har bir bola, jumladan nogironligi bor bolalar ham ta'lim olishi kerak bo'lgan ta'lim tizimi keng qo'llab-quvvatlanadi. Bu yondashuv jamiyatning hamma a'zolariga teng imkoniyatlar yaratishga yo'naltirilgan bo'lib, har xil sharoit va ehtiyojlarga ega bolalarni o'z ichiga oladi. EFA global monitoringi ma'lumotlariga ko'ra, dunyoda 77 milliondan ortiq bola maktabga bormaydi, bolalarning qariyb 30-40 foizi nogiron bo'lib, ularning 80 foizi rivojlanayotgan mamlakatlarda yashaydi, dunyoda 781 million kishi savodsizdir deyiladi1. Nogironligi mavjud bo'lgan bolalar uchun inklyuziv ta'limni amalga oshirish ularning jamiyatda maksimal darajada to'liq shug'ullanish qobiliyatini kuchaytirishni anglatadi.

G'arb (masalan, Yevropa, Shimoliy Amerika) va Sharq (masalan, Osiyo davlatlari Yaponiya, Xitoy) mintaqalarida inklyuziv ta'limning ilg'or tajribalari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:

- Individual ta'lim rejalarining qo'llanilishi, bu har bir o'quvchining ehtiyojlarini hisobga oladi va shaxsiy ta'lim yo'nalishlarini belgilaydi;

- Tayyorlov va qo'llab-quvvatlash mavjudligi, o'qituvchilarga inklyuziv ta'lim bo'yicha maxsus tayyorlov va doimiy kasbiy rivojlantirish kurslari taqdim etiladi;

- Resurs xonalar yaratilganligi, kam ta'minlangan bolalar uchun maxsus jihozlangan xonalar, ularning ta'lim jarayoniga integratsiyasini qo'llab-quvvatlash uchun moslashtirilganligi;

- Texnologiya, ta'lim jarayonida texnologik vositalardan, jumladan ta'lim dasturlaridan, ovozni o'qiydigan dasturlardan va interfaol doska(board)lardan foydalanish;

- Maktab infrastrukturasi yaxshi tashkil qilinganligi, maktab binolarining baryerga ega bo'lmagan, nogironlik-aravachalari uchun mo'ljallangan liftlar va rampalar bilan jihozlanishi;

- Keng qamrovli ta'lim tashkil qilinganligi, o'qituvchilar har bir o'quvchini imkoniyatlarini hisobga olib, turli darajadagi bilim va qobiliyatlar uchun moslashtirilgan darslar o'tkazadilar;

- Hamkorlik va hamjihatlik yaxshi yo'lga qo'yilganligi, oilalar va maktablar o'rtasida hamkorlikni rag'batlantirish, shuningdek o'quvchilarning ota-onalarini ta'lim jarayoniga jalb qilish;

- Milliy Qonunchilik va siyosat doirasida inklyuziv ta'limni qo'llab-quvvatlash uchun kuchli qonun va siyosiy doiralar yaratilganligi. Rivojlangan davlatlarda qonun va siyosatlar inklyuziya, barcha o'quvchilarning ehtiyojlari va istaklariga mos keluvchi ta'lim tizimi yaratishga qaratilgan. Masalan, Amerika Qo'shma Shtatlari 1975-yilda "All Children's Education Act" (IDEA) qonunini qabul qilib, imkoniyati cheklangan o'quvchilarga ta'lim olish huquqini kafolatlagan.

"Sharq" mamlakatlarida ham inklyuziv ta'limning rivojlanishi turli darajalarda ko'zga tashlanmoqda. Ko'p davlatlarda, masalan, Yaponiya, Janubiy Koreya va Singapur kabi Osiyo davlatlarida inklyuziv ta'lim yaxshi rivojlangan. Biroq, Sharqda inklyuziv ta'lim xilma-xilligi, iqtisodiy va ijtimoiy farqlar, shuningdek, madaniy qadriyatlar tufayli ham turlicha yondashuvlarni

1 https://stat.uz/uz/ - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy sayti.

talab etadi. Ba'zi mamlakatlarda, xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarda hamon inklyuziv ta'lim tushunchasi yangi bo'lib, ushbu sohaga yetarli e'tibor qaratilmayapti yoki kerakli resurslar yo'q. Umuman olganda, inklyuziv ta'lim - bu nafaqat maxsus ehtiyojli o'quvchilarni ta'lim jarayoniga qo'shib olish, balki turli madaniy, ijtimoiy va etnik guruhlar vakillarini ham qamrab olishning muhim bosqichi hisoblanadi.

Yaponiya inklyuziv ta'lim sohasida kuchli taraqqiyotga erishgan davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatda inklyuziv ta'limni rivojlantirish uchun bir nechta yondashuvlar va usullar qo'llaniladi. Mana ba'zi asosiy mexanizmlar va yondashuvlardan misollar:

1. Qonunchilik va siyosiy doirasida olg'a siljishlar: Yaponiya hukumati inklyuziv ta'limni qo'llab-quvvatlash uchun qonuniy asoslarni yaratdi. Masalan, "Ta'limda farovonlikni ta'minlash haqidagi qonun" (School Education Law), "Maxsus ehtiyojli odamlarni qo'llab-quvvatlash qonuni" (The Act on Support for Persons with Disabilities) kabi qonunlar inklyuziv ta'limni qo' llab -quvvatl aydi.

2. Maxsus ta'lim dasturlari va resurs markazlari: Yaponiyada maxsus ta'lim ehtiyojlariga javob beradigan turli dasturlar va resurs markazlari mavjud, bu esa o'qituvchilarni kirishma va moslashuvchan o'qitish usullarini qo'llashga hamda o'quvchilarga yindividual yondashuvni ta'minlaydi.

3. Ta'limiy integratsiya: Yaponiyada intellektual, emotsional yoki jismoniy farqlarga qaramay, barcha bolalarga mos ta'lim olishlarini ta'minlash maqsadida maktablarda maxsus sinflar yoki qo'shma dasturlar joriy etilgan.

4. Professional rivojlanish va o'qituvchilarning malakasini oshirish: O'qituvchilar uchun ko'nikmalar va malakani oshirish dasturlari orqali, ular inklyuziv ta'limning asosiy tamoyillarini va texnikalarini o'zlashtirishga imkoniyat yaratiladi.

5. Hamkorlik va jamoaviy yondashuvlar: Yaponiyada ta'lim muassasalari, ota-onalar va jamoalar o'rtasida hamkorlik rivojlanmoqda. Bu esa har bir bola uchun muvaffaqiyatli ta'lim va tarbiya jarayonini yaratishga yordam beradi.

6. Ta'lim texnologiyalaridan foydalanish: Yaponiyada ta'lim texnologiyalari, masalan, elektron o'quv vositalari, kompyuter dasturlari va boshqa texnologik yordamchilar ma'lumotlarni o'rganishga qulayligini oshirish maqsadida qo'llaniladi.

7. Jamoatchilikni jalb qilish va madaniy o'zgarishlar: Yaponiya jamiyatining inklyuziv ta'limni qabul qilishiga turtki berish maqsadida, hukumat va nodavlat tashkilotlar jamoatchilikni jalb qilish va inklyuzivlik madaniyatini ommalashtirish borasida tashabbuslar olib bormoqda.

Inklyuziv ta'lim sohasidagi bu kabi rivojlanish mexanizmlari Yaponiyada barcha bolalar uchun zamonaviy, sifatli va samarali ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytirishga hissa qo'shmoqda.

O'zbekiston, Misr, Hindiston va boshqalar kabi davlatlarda inklyuziv ta'limni targ'ib qilish va amalga oshirish ishlari davom etmoqda. Bu mamlakatlarda inklyuziv ta'limni rivojlantirish uchun qonun hujjatlarini ishlab chiqish va ta'lim xodimlarini malaka oshirish yo'lida harakatlar qilinmoqda. Inklyuziv ta'limning ilg'or tajribalari doimo rivojlanib boradi va har bir mamlakatning madaniyati, iqtisodiy sharoitlari, qonunchiligi va jamiyati hisobga olingan holda o'ziga xos tarzda amalga oshiriladi. Inklyuziv ta'limning rivojlanishi butun dunyo bo'ylab muhim tendensiya hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga qaratilgan qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi 2020-yil 26-avgust, PQ-4815-son Qarori. Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 27.08.2020 y., 07/20/4815/1222-son.

2. PULATOV SH.N. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Hindistondagi ijtimoiy siyosiy vaziyat. Academic Research In Educational Sciences. Volume 1. 2020. 468-474 b.

3. Sobirova D.G\, Axundjanova S.A., Tadjiyeva S.X., Yuldasheva M.B. Nogiron bolalarni o'qitishning muqobil shakllari kursi bo'yicha Xrestomatiya. -T.: "JAHON PRINT", 2012. 47-b.

4. Rustamova S. "Imkoniyati cheklangan bolalarga ta'lim berishning tarixiy rivojlanish bosqichlari: maxsus, integratsion, segrigatsion o'qitish tizimlari" Xalqaro Konferensiya "O'zbekistonda bolalarni ijtimoiy himoya qilish: milliy va xorijiy ilg'or tajribalar" 18-19 oktabr 2018 yil, Toshkent. B-131.