CC BY
3PPSUTLSC-2024
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
tashkent, 0-8 MAv 2004 www.in-academy.uz
MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASINING HAR XIL YOSH GURUHLARIDA ЕLЕMЕNTAR MATЕMATIK TASAVVURLARNI RIVOJLANTIRISHGA OID ISHLARNI TASHKIL QILISH
Atenov Jandarbek Dayrabay o'g'li Normurodov Shahobiddin Zayniddinovich
Toshkent amaliy fanlar universiteti "Boshlang'ich ta'lim nazariyasi va metodikasi" kafedrasi o'qituvchisi Toshkent amaliy fanlar universiteti "Boshlang'ich ta'lim nazariyasi va metodikasi" kafedrasi katta o'qituvchisi
[email protected] [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.13268850 Annotatsiya: Maqolada boshlang'ich sinflarda, maktabgacha ta'lim muassasalarida kichik, o'rta, katta va tayyorlov guruhlarida o'rgatiladigan elementar matematika tasavvurlarini yanada shakllantirish orqali elementar matematik bilimlarning bolalar ongida mustahkam bo'lishini ta'minlashning ahamiyati xususida so'z yuritilgan.
Kalit so'zlar: o'lcham, miqdor, mashq, matematik tasavvurlar, elementar matematika, metod, tasavvur.
1. KIRISH
Bir necha bor o'tkazilgan psixologik va pedagogik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bolada idrok etilgan ob'ektlarning xususiyatlarini tahlil qilish va sintez qilish, kuzatilgan hodisalarni taqqoslash va umumlashtirish, eng oddiy aloqalarni va ularning o'zaro bog'liqligini tushunishning juda murakkab shakllarini shakllantirish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolaning bilim manbai hissiy va intellektual tajribadir. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, bunday tajriba katta hajmli bo'lishi mumkin, ammo tartibli emas, uyushmagan. O'qituvchi uni to'g'ri yo'nalishga yo'naltirishga chaqiriladi, u nafaqat bolaga nimani o'rgatish kerakligini, balki o'rganishni rivojlantirish uchun qanday o'rgatish kerakligini ham biladi. Shu sababli, hozirgi davr talablari pedagogdan bolalar bilan ishlashning mazmuni va shakllarini, ijodiy harakatlarni, har bir bolaning rivojlanish darajasini hisobga olgan holda, unga yangi yondashuvlarni izlashni talab qiladi. asab tizimining xususiyatlari va bilimlarni o'zlashtirish qobiliyati, pedagogika va psixologiya sohasidagi ilmiy yutuqlardan faol foydalanish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda o'qitishning har xil usullarni — amaliy, ko'rsatmali, og'zaki, o'yin usullaridan dastur masalalari, bolalarning yosh, va individual xususiyatlari, zarur didaktik vositalarning mavjudligi va boshqalar hisobga olinadi. Tarbiyachining metod va usullarning asosli tanlanishiga, har bir aniq holda ulardan ratsional foydalanishga doimo e'tibor berib turishi quyidagilarni ta'minlaydi:
— elementar matematik tasavvurlarning muvaffaqiyatli shakllanishi va ularning nutqda aks ettirilishi;
— tenglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, o'lchami, shakli bo'yicha) idrok qilish va ajratish, natijaviy munosabatlar (o'lchami yoki soni bo'yicha ort-tirish yoki ,kamaytirish)ni, analiz qilinayotgan ob'ektlarning miqdori,shakli, kattaligini umumiy belgi sifatida ajratish, aloqa va bog lanishlarini aniqlash malakasi;
— bolalar o'zlashtirgan amaliy ish usullari (masalan, qarshi qo'yish, sanash, o'lchash bilan taqqoslash)ni yangi sharoitlarda qo'llashga yo'naltirish va mazkur
vaziyatda ahamiyatga ega bo'lgan belgilar, xossalar, boglanishlarni aniqlash, topishning amaliy usullarini mustaqil izlashga yo'naltirish. Masalan, o'yin shartsharoitlarida belgilarning tartibi, almashinib kelish qonuniyatini, umumiy xossalarni topishni o'rgatish mumkin.
2. ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy metod yetakchi metod hisoblanadi. Uning mohiyati bolalarning buyumlar yoki ularning o'rnini bosuvchilar (tasvirlar, grafik rasmlar, modellar va h. k.) bilan ishlashning jiddiy aniqlangan usullarini o'zlashtirishga yo'naltirilgan amaliy faoliyatlarini tashkil qilishdan iborat.
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy usulning xarakterli xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- aqliy faoliyat uchun asos bo'ladigan har xil amaliy ishlarni bajarish;
- didaktik materiallardan keng foydalanish;
- didaktik materiallar bilan amaliy ishlash natijasi sifatida tasavvurlarning paydo bo'lishi;
- eng elementar usulda sanash, o'lchash va hisoblash ko'nikmalarini hosil qilish;
- turmushda, o'yinda, mehnatda, ya'ni faoliyatning har xil turlarida shakllangan tasavvur va o'zlashtirilgan harakatlardan keng foydalanish. Mazkur usul maxsus mashqlardan foydalanishni nazarda tutadi. Bu mashqlar ko'rsatish uchun belgilangan material shaklida, tashkil qilinishi yoki tarqatma material bilan mustaqil ish ko'riiishida topshiriq shaklida berilishi mumkin. Mashqlar bolalarning yoshiga uning o'rnini bosishi bilan ham aniqlanadi. Hamma yoshdagi guruhlarda bajariladigai mashqlar o'yin elementlari kichik guruhda syurpriz moment ko'rinishida, o'xshash harakatlar, ertak qahramoni va h. k. dan iborat bo'ladi. Katta guruhlarda bunday mashqlar izlanish, musobaqa xarakterini oladi. Mashqlar bolalarning yoshiga qarab qiyinlashtirila boriladi. Ular bir necha bo'ginlardan tashkil topadi. O'quv-bilish mazmuniga oid o'yin-mashqlar muammo shaklida emas, ko'pchilik hollarda ularni bajarish uchun tasavvur bo'yicha harakat qilish,
PPSUTLSC-2024
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
tashkent, 0-8 MAv 2004 www.in-academy.uz
topqirlikni namoyosh qilish, aqllilikni ko'rsatish talab qilinadi. Chunonchi, tarbiyachi kichik guruhdagi bolalardan har qaysi quyonni sabzi bilan siylashni taklif qiladi;
- katta guruhdagi bolalardan esa, doskaga osib qo'yilgan kartochkadagi doirachalar nechtaligini aytishni, guruh xonasidan xuddi shuncha buyum topishni, kartochkadagi doiralar miqdori bilan guruhdagi; buyumlar miqdori teng ekanini isbotlashni taklif qiladi. Agar birinchi holda mashq shartli ajratilgan bitta bo'gindan iborat bo'lsa, ikkinchi holda 3 ta bo'gindan iborat bo'ladi. Komlpleks mashqlar eng samaralidir, chunki, ular dasturning har xil bo'limlariga doir masalalarni bir vaqtda bir-biri bilan tarkiban birga hal qilish imkonini beradi. Masalan, «Geomletrik figuralar», «Kattalik», «Miqdor va sanoq» bo'limlariga oid masalalarni bir vaqtda hal qilish imkonini, beradi. Bu xil mashqlar mashgulotlarning foydali ish koeffitsisntini oshiradi.
Matematik tushunchalarni rivojlantirish darajasi turli insonlarda turlicha bo'ladi. Uning shakllanishi doimiy mashq qilishni talab qiladi. Bu mashqlar oila va maktabgacha ta'limdan boshlanadi. Har bir mustaqil yechilgan masala, to'zilgan masala va masalani yechish jarayonida uchragan qiyinchiliklarni mustaqil yengishida matonat shakllanadi, ijodiy qobiliyatlar rivojlanadi.Ruxshunoslarning fikriga qaraganda, matematik tushunchalarni shakllantirish muammosi murakkab va serqirralidir. O'zining mohiyati bo'yicha har bir fikr ijodiy, past yoki yuqori darajaning maxsulidir. Bilish jarayonini uyg'otish motivi turli xil bo'lishi mumkin. Ammo, bilim olishga bo'lgan hamma motivlar ichida eng haqiqatga yaqini bu - bolalarning biror voqealikka, narsaga bo'lgan qiziqishidir. Bolalarda biror narsaga bo'lgan qiziqish boshqalarga nisbatan ancha erta uyg'onadi. Bilish bu - katta kuch, g'ayrat, iroda, qunt talab qiluvchi mehnatdir. Shuning uchun bolalarda asta-sekinlik bilan, ularni qiziqishini hisobga olib, so'ndirmasdan, ularda irodani, qiyinchilik va to'siqlarni yengib o'tish uchun zarur bo'lgan ilm-zakovatni, o'zlarining burchlariga-vazifalariga bo'lgan javobgarlikni, vataniga bo'lgan sadoqatni o'zlashtirib olishni shakllantirish talab qilinadi. Elementar matematik tushunchalarni rivojlantirish
muammolariBolalarga matematikadan ta'lim berish va maktabgacha ta'limdagi o'quv- tarbiya jarayonini takomillashtirishning maqsadlaridan biri - bu bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishdir.Bolalar matematik tushunchalarini rivojlantirish uchun pedagogika, falsafa, mantiq, psixologiya va boshqa bir qator fundamental fanlarda o'rganiladigan xususiyatlar va konuniyatlarni bilish kerak. Bolalardagi matematik bilim xayotdan ajralmagan xolda dunyoni chuqurroq, o'rganishga imkon yaratadi. Bunda bolalarda matematik tushunchalardan oldin mavjud bo'lgan g'oya katta ahamiyatga egadir.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, maktabgacha ta'lim muassasalarida bunday xildagi mashqlar (ya'ni bir xil maqsadni ko'zlovchi va bir ma'noda amalga oshiriluvchi
mashqlardan) keng foydalaniladi, bunday mashqlar tufayli zarur faoliyat usullari bajariladi: sanoqni, o'lchashni, eng sodda hisoblashni egallash amalga oshiriladi, bir qator elementar matematik tasavvurlar shakllanadi. Boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslarining asosiy maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalar bilan sinfda o'tkaziladigan barcha narsalarning matematik tavsifi va ma'nosini tushuntirish, bolalarda tegishli tasavvurlarni shakllantiradigan tushunchalarni tushuntirishdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida o'qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalari bir-biri bilan chambarchas bog'liqlikda va o'zaro bog'liqlikda hal qilinadi. Bolalar bog'chalari va tayyorgarlik sinflari bu qiziqishni hisobga oladi va bilimlarni kengaytirishga harakat qiladibu hududdagi bolalar. Biroq, bu tushunchalarning mazmuni bilan tanishish va elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish har doim ham tizimli emas va ko'pincha eng yaxshisini tilashni xohlaydi. Maktabgacha ta'lim kontseptsiyasi, maktabgacha ta'lim mazmunini yangilash bo'yicha ko'rsatmalar va talablar kichik maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv rivojlanishi uchun bir qator jiddiy talablarni belgilaydi, ularning bir qismi matematik rivojlanishdir. Shu munosabat bilan bizni muammo qiziqtiradi: qanday ta'minlash kerakBolalarning matematik rivojlanishi 3-4yillar zamonaviy talablarga javob beradi.
ADABIYOTLAR:
[1] M.E.Jumayev —Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasill Toshkent. Ilm ziyo. 2010 yil.
[2] S.A.Ohunjonova. —Bolalarni maktab ta'limiga tayyorlash haqida (tarbiyachi va ota-onalar uchun tavsiya) Toshkent-1999y
[3] Maktabgacha yoshda bo'lgan bolalar uchun rivojlantiruvchi o'yinlar (otaonalar va pedagoglar uchun qo'llanma) 1997yil.
[4] Jo'raqulov, R., Toshpo'latov, D. S. (2021). Matematika fanini o'qitishda ajdodlar merosi. Academic research in educational sciences.
[5] ST Iskandarov, DS Toshpolatov Assessment of Economic Efficiency of Vegetable Production in Greenhouses. International Journal of Progressive Sciences and Technologies, 2020.
[6] www.referat.uz
[7] www.google.uz
