Научная статья на тему 'МАКТАБ ФИЗИКА КУРСИДА БИОГАЗ ВА ГЕОТЕРМАЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ОИД ЭЛЕМЕНТАР ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИ'

МАКТАБ ФИЗИКА КУРСИДА БИОГАЗ ВА ГЕОТЕРМАЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ОИД ЭЛЕМЕНТАР ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Физика»

CC BY
80
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
биогаз энергетикаси / геотермал энергетика / хусусий компетенция / ўқув материаллари / билим / кўникма ва малака / интерфаол метод ва усуллар. / энергетика биогаза / геотермальная энергетика / личная компетенция / учебные материалы / знание / навык и умения / интерактивные методы.

Аннотация научной статьи по физике, автор научной работы — Халияров Жасур Хидирович

Ушбу мақолада мактаб физика таълимида биогаз ва геотермал энергия манбаларига доир ўқув материаллардан фойдаланиб физика таълими мазмунини такомиллаштириш масалалари бўйича методик таклиф ва тавсиялар келтирилган. Мақолада мактаб физика дарсларида замонавий энергия манбаларига оид шахсий компетенцияларни шакллантириш орқали ўқувчиларда энергия манбаларидан амалиётда қўллай олиш қобилиятларининг ривожланиши асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ ПОНЯТИЙ ЭЛЕМЕНТОВ БИОГАЗА И ГЕОТЕРМАЛЬНЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ШКОЛЬНОМ КУРСЕ ФИЗИКИ

В данной статье приводятся методические предложения и рекомендации по вопросам совершенствования учебного содержания физики с использованием учебных материалов по биогазу и геотермальных источников в школьном обучении физике. Также в статье обосновано развитие способностей учащихся по применению на практике источников энергии посредством формирования компетенций, относящихся к современным источникам энергии в школьных уроках по физике.

Текст научной работы на тему «МАКТАБ ФИЗИКА КУРСИДА БИОГАЗ ВА ГЕОТЕРМАЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ОИД ЭЛЕМЕНТАР ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИ»

Халияров Жасур Хидирович,

Термиз давлат университети "Назарий физика" кафедраси мустакил изланувчиси

МАКТАБ ФИЗИКА КУРСИДА БИОГАЗ ВА ГЕОТЕРМАЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ОИД ЭЛЕМЕНТАР ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИ

УУК: 37.016:53

ХАЛИЯРОВ Ж.Х. МАКТАБ ФИЗИКА КУРСИДА БИОГАЗ ВА ГЕОТЕРМАЛ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИГА ОИД ЭЛЕМЕНТАР ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДИКАСИ

Ушбу маколада мактаб физика таълимида биогаз ва геотермал энергия манбаларига доир укув материаллардан фойдаланиб физика таълими мазмунини такомиллаштириш масалалари буйича методик таклиф ва тавсиялар келтирилган. Маколада мактаб физика дарсларида замонавий энергия манбаларига оид шахсий компетенцияларни шакллантириш оркали укувчиларда энергия ман-баларидан амалиётда куллай олиш кобилиятларининг ривожланиши асослаб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: биогаз энергетикаси, геотермал энергетика, хусусий компетенция, укув материаллари, билим, куникма ва малака, интерфаол метод ва усуллар.

ХАЛИЯРОВ Ж.Х. МЕТОДИКА ФОРМИРОВАНИЯ ПОНЯТИЙ ЭЛЕМЕНТОВ БИОГАЗА И ГЕОТЕРМАЛЬНЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ШКОЛЬНОМ КУРСЕ ФИЗИКИ

В данной статье приводятся методические предложения и рекомендации по вопросам совершенствования учебного содержания физики с использованием учебных материалов по биогазу и геотермальных источников в школьном обучении физике. Также в статье обосновано развитие способностей учащихся по применению на практике источников энергии посредством формирования компетенций, относящихся к современным источникам энергии в школьных уроках по физике.

Ключевые слова и понятия: энергетика биогаза, геотермальная энергетика, личная компетенция, учебные материалы, знание, навык и умения, интерактивные методы.

KHALIYAROV J.X. METHODOLOGY OF FORMATION OF THE CONCEPTS OF BIOGASES AND GEOTHERMAL ENERGY SOURCES IN THE SCHOOL COURSE OF PHYSICS

In the article is provided methodological suggestions and recommendations for improving the educational content of physics using educational materials on biogas and geothermal sources in school physics. Also, the article substantiates the development of the ability to use energy sources of students in practice through the formation of competencies related to modern energy sources in school physics lessons.

Key words and concepts: biogas energy, geothermal energy, personal competence, teaching materials, knowledge, skills and abilities, interactive methods.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

Кириш.

Хозирги пайтда умумтаълим мактабларида таълим жараёнларини такомиллаштириш ва замонавий мутахассис кадрларни тайёрлашга жуда катта эътибор каратилмокда. Умумтаълим мактабларида фанларни укитишда укувчиларда замонавий билим ва куникмаларни шаклланти-риш бугунги куннинг энг долзарб масалалари-дан бири деб ба,оланмокда. Чунки, фан ва техника тараккиётини уз вактида узлаштириб бориш келажакда замонавий мутахассис кадрларни тайёрлашга замин яратади.

Физикада анъанавий энергия манбалари тур-лари сифатида иссиклик энергетикаси (ИЭС), гидро энергетика (ГЭС), атом энергетикаси (АЭС) кабилар тушунилади. Замонавий энергия манбалари ,исобланган мукобил ва кайта тикла-нувчи энергия манбалари турлари: куёш энергетикаси, шамол энергетикаси, биогаз энергетикаси, геотермал энергетика, водород энергетикаси, шурланиш энергетикаси, мини ва микро гидроэнергетика кабилар тушунилади1.

Мацсад. Умумтаълим мактаблари физика таъ-лимида замонавий энергия манбаларига оид хусу-сий компетенцияларни шакллантириш асосида укувчиларда янги материалларни узлаштириш, амалиётда куллай олиш кобилиятларини ривож-лантириш асосий мак,сад килиб олинган.

Мавзу буйича илмий изланишлар олиб борган бошка олимлар.

Академик лицей ва касб-,унар коллежларида мукобил ва кайта тикланувчи энергия манбаларига оид фундаментал ва амалий билимларни шакллантириш буйича Жураев Х.О. илмий ишла-рида, узлуксиз физика таълимида мукобил ва кайта тикланувчи энергия манбаларига оид материалларни укитишнинг узвийлиги, укитишга макетлар тузилмасини киритиш оркали физика таълими мазмунини такомиллаштириш маса-лалари буйича Абдиев У.Б. томонидан илмий-тадкикот ишлари олиб борилган.

1 Муминов Р.А., Абдиев У.Б., Юлдошов Б.А. Фан, таълим ва ишлаб чикариш узвийлиги асосида физика таълимида куёш фотоэнергетикаси фундаментал ва амалий тушунчаларини шакллантириш // Таълим, фан ва инновация. - Тошкент, 2019. - №1. - Б. 11-13.

Маколанинг илмий мо^ияти.

Мактаб физика таълимида биогаз ва геотермал энергия манбаларига оид янги илмий материалларни киритишга доир методик таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Физикада замонавий энергия манбаларига оид хусусий компетенцияларни шакллантириш асосида укувчиларнинг энергия манбаларидан амалиётда куллай олиш кобилиятларини ривож-лантиришга таъсири асослаб берилган. Мактаб физика курсида замонавий энергия манбаларига оид элементар тушунчаларни шакллантириш имкониятларига доир методик таклиф ва тавсиялар келтирилди. Шунингдек, замонавий энергия манбалари турларини ,осил килишнинг физика-вий механизмлари ва улардан фойдаланишнинг техник имкониятларига доир назарий маълумот-лар ,ам келтирилди.

Тадкикот объекти.

Тадкикотнинг объекти сифатида умумтаълим мактаблари танланган булиб, укувчиларда замонавий энергия манбаларига оид билим, куникма ва малакаларини ривожлантириш асосида мактаб физика фани мазмунини такомиллаштириш назарда тутилган.

Тадк,ик,отда кулланилган метод ва усуллар.

Илмий-тадкикот ишларини олиб боришда су,бат, кузатув, тажриба утказиш каби усул ва методлардан фойдаланилди. Шунингдек, замонавий энергия манбаларига доир элементар тушунчаларни шакллантиришга доир тажриба-синов ишларида интерфаол усул ва методлардан фойдаланилди.

Асосий кисм. Умумтаълим мактаблари физика таълимида замонавий энергия манбалари турла-рига оид назарий ва амалий маълумотлар етар-лича келтирилиши максадга мувофик. Чунки, укувчиларда ,ам анъанавий, ,ам замонавий энергия манбаларига оид тасаввурлар эга булиб, улардан тутри ва окилона фойдаланиш куникмалари шаклланиб бориши керак. Замонавий энергия манбалари турлари ва уларнинг ишлаш прин-ципларига кискача тухталиб, элементар тушунчаларни келтириб утамиз. Замонавий энергия манбалари турларига асосан куёш фотоэнергетикаси, шамол энергетикаси, геотермал энергетика, водород энергетикаси, биогаз энергетикаси, мини ва микро гидроэнергетикаларни келтириш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

1-расм. Биогаз х,осил к,илиш к,урилмаси тузилиши.

Кисмида сув чиринди билан аралашади ва учинчи кисми буш колдирилади. Расмда ёпик идишнинг (реактор) кириш кисми келтирилган булиб, бу жойдан чиринди хом-ашё махсулотлари ва сув киритилади, ёки бирорта бошк,а идишда ара-лашма тайёрланиб киритилиши хам мумкин. Идишнинг иссиклик химоялагич кисми махсус материаллардан идишга тулик копланади, бунда идиш ички кисмидаги иссиклик ташкарига чикиб кетмаслиги химояланади. Курилманинг иссиклик алмаштиргич курилмасининг вазифаси идиш ичи-даги хом-ашёни тухтовсиз аралаштириб туриш-дан иборат, чунки идиш ичидаги чириндилар сув билан аралашиб реакцияга киришиши натижа-сида табиий биогаз ажралиб чикиши керак.

Курилмадаги чегаралагичнинг вазифаси аралашма ва буш кисмларни бир хил холатда булишига ва газ хосил булиш жараёнида етар-личи буш жой булишини назорат килади. Идишнинг чикиш кисмидан газ ажратгич кисмига хосил булган табиий газ етиб боради ва ажратиб оли-нади. Газ ажратгич ёрдамида бир томондан табиий биогаз ажратиб олинса, иккинчи томондан чукиб колган кисмидан органик уFит ажратиб олинади.

Геотермал энергетика. Кайта тикланувчи энергия манбалари ичида геотермал энергия тури хам самарали хисобланади. Бу энергия тури асосан 2 турга булинади: гидротер-мал ва парагидротермал. Гидротермал энергия хосил булишида асосан иссик сувлардан энергия хосил килиш тушунилади. Бунда сувнинг харорати 40 0С ва ундан юкори булиши талаб

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

мумкин1. Бу энергия турлари ва уларнинг ишлаш принципларини куриб чикамиз.

Биогаз энергетикаси. Кайта тикланувчи энергия манбалари ичида самарали энергия турларидан бири бу биогаз энергетикаси хисобланади. Биогаз энергетикаси бутун дунёда катта кизикишга сабаб булаётганлигининг яна бир томони, бу экологияга деярли зарар етказ-майди, аксинча ердаги чикинди ва чириндилар-нинг камайишига хизмат килади. Шу билан бир-галикда инсониятнинг яшаш турмуш тарзида энергия манбаларига булган эхтиёжини кушимча энергия манбаи сифатида тулдириши мумкин. Замонавий биогаз курилмаларида ишлатиладиган хом-ашё сифатида нисбатан узидан куп микдорда табиий метан гази ажратиб чикарувчи усимлик турларидан фойдаланилади. Бу усимлик турлари тез усади ва жуда кенг очик далаларда етишти-рилади. Шунингдек, аксарият давлатларда биогаз энергетикасида колдик иккиламчи хом-ашё махсулотлардан табиий биогаз олинади.

Оддий биогаз курилмаси тузилиши ва ишлаш принципини куриб чикамиз. 1-расмда биогаз курилмасининг тузилиши келтирилган. Аксарият биогаз курилмалари 3 кисмга ажрати-лади. Биринчи кисмига хом-ашё, яъни газ ажралиб чикишидаги чириндилар микдори, иккинчи

1 Муминов Р.А., Абдиев У.Б., Юлдошов Б.А. Физикада мукобил энергия манбаларига доир билим, куникма ва малакаларни шакллантириш имкониятларига доир педагогик тадкикотлар (академик лицей ва касб-хунар коллежлари физика фани укитувчилари малака оши-риш курси мисолида) // Касб-хунар таълими. - Тошкент, 2019. - №1. - Б. 34-37.

2-расм. Геотермал энергетик станциясининг содда тузилиши схемаси ва ишлаш принципи.

этилади1. Иссик куллар, айникса вулкон отила-диган худудларда юкори хароратли, яъни 100 0С гача хароратли сув хавзалари, куллар учрайди. Бундай жойларда геотермал энергия хосил килиш жуда самарали хисобланади. Парагидротермал турида Ер каъридан сув ва буF аралашмасининг отилиб чикиши натижасида улардан энергия олиш сохаси тушунилади. Сув ва бут аралашмаси куринишидаги бундай аралашмаларнинг харо-рати 200 0С гача кутарилиши мумкин. Шундай 200 0С хароратгача булган сув ва бут аралашмалари отилиб чикадиган худудлардан бири, бу Камчатка оролларидир. Бу худудларда хам электр энерги-ясини олиш хам иситиш тизимида фойдаланиш жуда самарали хисобланади. Шунингдек, Ернинг ички иссик катламларидан электр ёки иссиклик энергияси сифатида фойдаланиш хам кенг омма-лашиб бормокда. Ернинг ички катламларига тру-балар ёрдамида совук сув юборилиб, иккинчи чикиш тарафидан иссик сув чикиши хосил килинади. Бундай геотермал курилмалардан фой-даланишнинг афзаллиги юкори кувватли геотер-

1 Абдиев У.Б., Пардаева К.З. Физика таълимида биоэнергетика элементар тушунчалари // Мукобил энергия турлари ва улардан фойдаланиш истикболлари, Республика илмий-техникавий анжумани материаллари. -ФарFона, 2017 йил 12-май. - Б. 188-189.

мал станциялар куриш имкониятининг мавжуд-лигидир.

Маълумки, Ернинг ички катламларига кирган сари харорат ошиб боради, яъни канча Ернинг ички катламига чукур трубалар киритилса шунча-лик юкори хароратли сув хосил булиши мумкин. Бунда кувурлар ернинг 5-10 км чукурлигигача киритилиш имкониятлари булиб, чукурликнинг хар 10 метрида ернинг ички катламидаги харорат + Н3 0С гача кутарилиб бориши аникланган. Шунинг учун ер сиртидан ички катламларига канча чукурликгача кириб боришига караб, сув-нинг харорати ошиб боради.

Олимларнинг хисоб-китобларига кура кайта тикланувчи энергия манбалари ичида геотермал энергиянинг улуши кейинги йилларда ортиб бормокда. Бунинг асосий сабабларидан бири, геотермал энергиядан нафакат электр энергияси хосил килишда, балки, иситиш тизимида хам тутридан-тутри фойдаланиш имкониятлари мавжудлигидир. Геотермал энергетик станциялар барпо этишда иссиклик утказувчанлиги жихатидан материаллар танлаб олинади. Шунингдек, сув утказиш кувурларининг тайёрланишида юкори температураларга, коррозия ва турли деформацияларга чидамли материаллардан фой-даланилади. Айникса, иситиш тизимида фойдала-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

ниладиган кувурларнинг иссиклик утказувчанлиги хосса ва хусусиятлари назорат килинади. Геотер-мал энергетик станцияларда иссиклик энергияси йукотишларини камайтириш х,амда узок масо-фаларга иссиклик энергиясини етказиб бериш масалаларига алох,ида эътибор берилади. Шундай геотермал электростанцияси тузилиши ва ишлаш принципининг схемаси 2-расмда келтирилган.

Расмдан куриниб турибдики, геотермал энергетик станцияси схемасида кувурлар 4,5 км чукурликкача туширилган булиб, х,арорат 270 0С ни ташкил этади. Иссиклик узаткич тизим-лари оркали махсус бут босими асосида геотермал электр энергияси х,осил килинади ва истеъ-молчиларга узатилади.

Юкорида келтирилган биогаз ва геотермал энергия манбаларига оид физикавий тасаввур-ларни укувчиларда х,осил килишда келтирилган материалларни методик ва дидактик жих,атидан кайта ишлаш ва укувчилар ёши нуктаи назаридан соддалаштириш зарурияти мавжуддир. Физика дарсларида интерфаол метод ва усуллар ёрда-мида укувчиларга бериладиган илмий-назарий маълумотлар укув материалларига айлантириш натижасида укув жараёнига татбик этилади. Дарс жараёнида бу замонавий энергия манбаларига оид билимларни кенгайтириш билан чегарала-ниб колмасдан, балки, бу энергия манбалари тур-ларидан амалиётда куллаш куникмаларини х,ам ривожлантириб бориш керак. Шунингдек, физика фани дастурларида келтирилган энергия ман-баларини урганишга доир укув материалларни бойитиш, янги материалларни танлаш х,амда укувчиларни кизиктириш оркали дарс самара-дорлигини ошириш мумкин. Бунинг учун кайта тикланувчи энергия манбаларига оид билимларни мустах,камлаш, осон узлаштириш, амалий малакаларини шакллантириб бориш имкония-тини яратади. Укувчиларга энергия манбаларига оид олган билимлари асосида мустакил ишлаш, таккослаш, умумлаштириш, бах,олаш ва хулоса чик,ариш куникмаларини ривожлантирувчи савол ва топшириклар берилиши максадга мувофик. Укувчиларнинг кайта тикланувчи энергия манбаларига оид олган билимлари асосида амалиётда куллаш, тажрибаларни мустакил бажара олиш куникмалари шаклланади. Бир вактнинг узида укувчиларда кайта тикланувчи энергия манбалари х,осил булишидаги физик жараён ва

хрдисаларни кузатиш х,амда уларни идрок эта олиш кобилиятлари шаклланиб боради.

Физикада кайта тикланувчи энергия манбаларига оид элементар тушунчаларни укувчиларда шакллантиришда интерфаол метод ва усул-ларни татбик этиш учун куйидаги укувчиларнинг узлаштириш даражалари х,исобга олиниши керак1:

- дарс жараёнида синфдаги барча укувчиларнинг диккати ва тафаккурини энергия х,осил булиш жараёнларидаги физик конунлар асосида идрок этиб тушунишлари учун шарт-шароит ярата олиш;

- укитувчи томонидан энергия манбала-рига оид билимларнинг берилиши жараёнида укувчиларнинг бу янги материалларни тулик узлаштиришларига эришиш;

- укитувчи томонидан замонавий энергия манбаларига доир илмий тушунчаларнинг умумлаштирилиши ва шакллантирилиши жара-ёни укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини мустах,камлаш ва такомиллаштиришга хиз-мат килишини олдиндан аниклаштириш;

- укувчиларнинг энергия манбаларига оид эгаллаган билим, куникма ва малакаларини амалиётда куллай олиш даражасига эришиш.

Демак, физикада замонавий энергия манбаларига доир элементар тушунчаларни шакллантиришда маълум бир дидактик вазифалар уз ечимни топиши керак. Шунингдек, физика фанини укитишда замонавий энергия манбаларига оид хусусий компетенцияларни таркиб топ-тириш оркали укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини янада ривожлантиришга эришиш мумкин. Замонавий энергия манбаларига оид укув материалларни узлаштиришда амалиётда куллай олиш компетенцияси мух,им ах,амият касб этади. Чунки, укувчиларнинг эгаллаган билим, куникма ва малакалари даражалари амалий тажрибаларни пухта узлаштиришларида намоён булади. Шунингдек, дарс жараёнида укувчиларнинг мавзуга доир укув материалла-рини етарлича узлаштиришда фанга оид компе-тенцияларнинг тутри шакллантирилиши х,ам амалий ах,амият касб этади. Айникса, физика фани тажриба дарсларида укувчиларнинг тажриба-

1 Абдиев У.Б. Физикада мукобил энергия манбалари мазмунидаги билимларни укитишнинг методик асос-лари. Монография. ^N-978-9943-14-616-7. - Тошкент: «Турон-икбол», 2019. - 197 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

V____

1-жадвал. Замонавий энергия манбаларига оид хусусий компетенцияларни физика таълимида шакллантириш имкониятлари1

№ Замонавий энергия манбаларига оид компетенциялар Мазмуни ва мохияти Физика фанида компетенцияларни таркиб топтириш имкониятлари

1 Замонавий энергия манбалари турларини бир-биридан фарклай олиш, энергия манбалари хосил булишининг физик жараёнларини тушуниш ва изохлаш компетенцияси Физика фани мазмунидаги энергия хосил булиш жараёнларининг узига хос хусусиятларини урганиш, замо-навий энергия манбалари ишлаш принципларини тушуниш ва физик конунлар асосида изохлаш Физика фанини укитишда замонавий энергия манбалари турлари: куёш энергетикаси, шамол энер-гетикаси, биогаз энергетикаси, геотермал энергетика, водород энергетикаси, микро гидро энер-гетикаларда электр ва иссиклик энергияси хосил булишини тушунтириш. Энергия хосил булиш жараёнларини тулик физик конунлар асосида изохлаш

2 Замонавий энергия манбалари хосил булиш жараёнлари устида кузатиш ва тажрибалар утказиш компетенцияси Замонавий энергия манбаларига оид мавзулар мазмуни ва мохиятига оид энергетик курилмаларда хосил буладиган физик жараёнларни кузатиш, тажрибалар утказиш ва олинган натижаларни хулосалаш Кайта тикланувчи энергия манбаларининг замонавий курилмалари, кисмлари, тузилиши, ишлаш принципларини урганиш ва улардан фойдаланиш имкониятларига доир тажрибалар утказиш ва олинган натижаларга доир маълумотлар туплаш. Кайта тикланувчи энергия манбалари ютук ва камчиликлари, йуналишлари ва келажакдаги кути-лаётган истикболларини изохлаб бериш.

3 Замонавий энергия манба-лари турларидан энергия манбаи сифатида амалиётда куллай олиш компетенцияси Замонавий энергия манбалари турларидан кундалик турмуш тарзида электр ва иссиклик энергия манбаи сифатида фойдаланиш мум-кинлигини тулик англаш ва хулоса чик,ариш Инсониятнинг электр ва иссиклик энергияси манбаларига булган эхтиёжларини хисобга олган холда замонавий энергия манбаларининг бу сохадаги урни ва ролини тулик тушуниш. Замонавий энергия манбалари турларини ривожлан-тириш ва такомиллаштиришдаги ютук ва муам-моларни мустакил тахлил эта олиш.

лардан олинган натижаларни мустакил идрок эта олиш кобилиятларининг ривожлантири-лиши фанга оид компетенциялар шакллантири-лишига боFлик1дир. Мисол учун куйидаги 1-жад-валда замонавий энергия манбаларига оид хусусий компетенцияларни физика таълимида шакллантириш имкониятлари келтирилган.

Юкорида келтирилган жадвалда мактаб физика таълимида замонавий энергия манбаларига оид хусусий компетенцияларнинг шак-ллантирилиши оркали электр ва иссиклик энер-гияси х,осил килиш имкониятлари буйича янги укув материалларни узлаштириш имкониятлари пайдо булади.

Хулоса. Мактаб таълими тизимида физика фанини укитиш жараёнида замонавий энергия манбаларига оид замонавий билим, куникма ва малакаларни шакллантириш имкониятла-рига доир куйидаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилди:

1. Мактаб физика таълимида замонавий энергия манбалари турларидан бири сифатида табиий биогаз х,осил булиш физикавий жараён-лари, биогаз курилмасининг ишлаш принципи ва ундан окилона, самарали ва тежамкор фойдала-

1 Жадвал Халияров Ж.Х. томонидан ишлаб чикилган.

ниш имкониятларига доир элементар тушунча-лар келтирилган ва тах,лил этилган;

2. Физика таълимида табиий биогаз ва гео-термал энергия манбаларига оид илмий материалларни кайта ишлаш асосида укув жараёнига татбик этиш имкониятлари баён этилган. Бунда укувчиларда энергия манбаларидан тежамкор фойдаланиш буйича чуFланма ва энерготежам-кор LED лампалардан ёритиш тизимида фойдала-нишни узаро таккослаш мисолида асослаб берил-ган.

3. Замонавий энергия манбаларига оид хусусий компетенцияларни, масалан, Замонавий энергия манбалари турларини бир-биридан фарклай олиш, энергия манбалари х,осил булишининг физик жараёнларини тушуниш ва изох,лаш, замонавий энергия манбалари х,осил булиш жараёнлари устида кузатиш ва тажри-балар утказиш, Замонавий энергия манбалари турларидан энергия манбаи сифатида амалиётда куллай олиш компетенцияларини физика таълимида таркиб топтириш оркали физика фани маз-мунини такомиллаштиришга оид методик таклиф-лар ишлаб чикилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

с МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 59 и

Адабиётлар руйхати:

1. Муминов Р.А., Абдиев У.Б., Юлдошов Б.А. Фан, таълим ва ишлаб чикариш узвий-лиги асосида физика таълимида куёш фотоэнергетикаси фундаментал ва амалий тушунчаларини шакллантириш // Таълим, фан ва инновация. - Тошкент, 2019. - №1. -Б. 11-13.

2. Муминов Р.А., Абдиев У.Б., Юлдошов Б.А. Физикада мукобил энергия манбаларига доир билим, куникма ва малакаларни шакллантириш имкониятларига доир педагогик тадкикотлар (академик лицей ва касб-хунар коллежлари физика фани укитувчилари малака ошириш курси мисолида) // Касб-хунар таълими. - Тошкент, 2019. - №1. - Б. 34-37.

3. Абдиев У.Б., Пардаева К.З. Физика таълимида биоэнергетика элементар тушунча-лари // Мукобил энергия турлари ва улардан фойдаланиш истикболлари, Республика илмий-техникавий анжумани материаллари. - Фартона, 2017 йил 12-май. - Б. 188-189.

4. Абдиев У.Б. Физикада мукобил энергия манбалари мазмунидаги билимларни укитишнинг методик асослари. Монография. ISBN-978-9943-14-616-7. - Тошкент: «ТУРОН-ИКБОЛ», 2019. - 197 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 5 (102)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.