Научная статья на тему 'МАИШИЙ ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ'

МАИШИЙ ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
322
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат / маиший хизмат кўрсатиш соҳаси / тартибга солиш / самарадорлик / ижтимоий меъёрлар / маиший хизматлар бозори. / сервис / сфера бытового обслуживания / регулирование / эффективность / соци­ альные нормы / рынок бытовых услуг.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Артикова Шохида Илясовна

Мазкур мақолада маиший хизмат тушунчасининг моҳияти ва мазмуни, унинг ўзига хос жиҳатлари, маиший хизматлар бозорининг хизматлар бозорида тутган ўрни, аҳолига маиший хизмат кўрсатишни тартибга солиш усуллари ва воситалари, маиший хизмат кўрсатиш соҳасида ижтимоий меъёрларни аниқлаш босқичлари, соҳа корхоналарида самарадорликни ошириш ва ташкилий бошқарув тизи­ мини ривожлантириш манбалари ва омиллари, соҳани самарали ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ХАРАКТЕРИСТИКИ И УСЛОВИЯ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ БЫТОВЫХ УСЛУГ

В данной статье описаны сущность и содержание понятия бытового обслуживания, его специ­ фика, роль рынка бытового обслуживания на рынке услуг, методы и инструменты регулирования бытового обслуживания, этапы определения социальных норм в сфере бытового обслуживания, совершенствования эффективность и организационное управление. Представлены источники и фак­ торы, особенности эффективного развития отрасли.

Текст научной работы на тему «МАИШИЙ ХИЗМАТЛАР СОҲАСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ»

Артикова Шохида Илясовна,

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти таянч-докторанти

МАИШИИ ХИЗМАТЛАР СО^АСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

УДК: 338.46

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2022_ISSUE_6_3

АРТИКОВА Ш.И. МАИШИЙ ХИЗМАТЛАР СО^АСИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

Мазкур мак,олада маиший хизмат тушунчасининг мох,ияти ва мазмуни, унинг узига хос жих,атлари, маиший хизматлар бозорининг хизматлар бозорида тутган урни, ах,олига маиший хизмат курсатишни тартибга солиш усуллари ва воситалари, маиший хизмат курсатиш сох,асида ижтимоий меъёрларни аниклаш боскичлари, сох,а корхоналарида самарадорликни ошириш ва ташкилий бошкарув тизи-мини ривожлантириш манбалари ва омиллари, сох,ани самарали ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари тадкик килинган.

Калит сузлар: хизмат, маиший хизмат курсатиш сох,аси, тартибга солиш, самарадорлик, ижтимоий меъёрлар, маиший хизматлар бозори.

АРТИКОВА Ш.И. ХАРАКТЕРИСТИКИ И УСЛОВИЯ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ БЫТОВЫХ УСЛУГ

В данной статье описаны сущность и содержание понятия бытового обслуживания, его специфика, роль рынка бытового обслуживания на рынке услуг, методы и инструменты регулирования бытового обслуживания, этапы определения социальных норм в сфере бытового обслуживания, совершенствования эффективность и организационное управление. Представлены источники и факторы, особенности эффективного развития отрасли.

Ключевые слова: сервис, сфера бытового обслуживания, регулирование, эффективность, социальные нормы, рынок бытовых услуг.

ARTIKOVA SH.I. CHARACTERISTICS AND CONDITIONS OF DEVELOPMENT OF DOMESTIC SERVICES

In the article is described the concept of consumer services essence and content, its specifics, the role of the consumer services market in the services market, methods and tools for regulating consumer services, stages of defining social norms in the field of consumer services, perfection efficiency and organizational management. There are sources and factors, as well specific features of the effective development of the industry are studied.

Key words: service, consumer services sector, regulation, efficiency, social norms, consumer services market.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

Кириш.

Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг асосий йуналишлардан бири мил-лий иктисодиётнинг таркибий кисми хисобланган хизмат курсатиш ва сервис сохасини ривожланти-риш, ахолининг маиший хизматларга булган тала-бини максимал кондириш асосида уларнинг хаёт сифатини янада яхшилашдан иборатдир. Шунинг учун республикамизда маиший хизмат курсатиш сохасини янада ривожлантириш мухим ахамиятга эга. Бугунги кунда ушбу хизматлар ривожланиши ишлаб чикарилган махсулотларнинг куплаб тур-ларига ички талабни оширади хамда истеъмол бозорида мутаносибликни саклашда мухим роль уйнайди.

Хозирги вактда республикада маиший хизмат курсатиш корхоналарини баркарор ривожланиши, уларнинг хужалик фаолияти самарадор-лигини оширишнинг мухим омили хисобланган замонавий маиший хизмат турларини кенгай-тиришга алохида ахамият берилмокда. «Жорий йилда жами 18 триллион сумлик 29 мингта лойиха амалга оширилиб, хизматлар сохаси 20 фоизга усган. Келгуси йилда хизмат курсатиш сохасидаги лойихаларни амалга оширишга 500 миллион доллар ажратилиши белгиланди» [13]. Бунда маиший хизмат курсатиш жараёнларини самарали ташкил этиш усулларини жорий этиш, хизмат курсатиш сифати ва ракобатбардошлигини оши-риш, маиший хизмат курсатиш сохасида ижти-моий меъёрларни аниклаш каби йуналишларда илмий-тадкикотларни чукурлаштириш зарур хисобланади.

Хизмат курсатиш сохасида маиший хизмат узига хос уринга эга. Бу соха асосан хусусий мулкка асос-ланган тадбиркорлик йули билан ривожланади-ган сохддир. Унинг ахамияти, энг аввало, янги иш уринларини яратиш эвазига ах,оли фаровон-лигини ошириш, хизмат турларини купайтириш оркали хизматлар бозорини тулдириш, ахолининг замонавий маиший хизматларга талабини кондириш билан изохланади. Бундай мухим чора-тадбирларни амалга ошириш учун маиший хизмат курсатиш корхоналарида мехнатни ташкил килиш усул ва услубларини такомиллаштириш хамда самарадорликка эришиш зарур.

Маиший хизмат курсатиш фаолияти мураккаб ва куп киррали жараён хисобланади. Ушбу жараён корхона ходимларини ва ресурсларини самарали бошк,ариш, хизмат курсатиш стандартларига риоя килиш, курсатилаётган хизматларнинг истеъмол-

чилар талабларига мос келиши оркали таъмин-ланади. Бу эса маиший хизмат курсатиш корхоналарида мехнатни илмий асосда ташкил этиш ва ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш механизмларини такомиллаштиришни талаб этади.

Республикамизда амалга оширилаётган иктисодий ислохотлар негизида вужудга келаёт-ган янги иктисодий муносабатлар маиший хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш учун кулай имкониятларни яратиш, инновацион иктисодиётга мос маиший хизмат курсатиш корхоналари ва таш-килотлари фаолиятини ривожлантириш, улари-нинг миллий ва халкаро бозорлардаги мавкеи ва ракобатбардошлигини хамда хизматлар сифатини ошириш сохдда иктисодий усишга эришишда мухим омил хисобланади.

Тадцицотда цулланилган усуллар.

Тадкикот жараёнида маиший хизматлар сохасининг ривожланиш хусусиятлари ва шарт-шароитларини урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, киёсий тахлил, статистик ва динамик ёндашув хамда гурухлаш усулларидан фойдала-нилди.

Мацоланинг мацсади. Республикамиз маиший хизматлар сохаси ривожланишининг узига хос хусусиятлари ва шарт-шароитлари, маиший хизматлар бозорининг хизматлар бозорида тут-ган урни, ахолига маиший хизмат курсатишни тар-тибга солиш усуллари ва воситалари, маиший хизмат курсатиш сохасида ижтимоий меъёрларни аниклаш, иктисодиётининг глобаллашув жараён-ларида маиший хизматлари ракобатбардошлигини ошириш юзасидан таклифлар ишлаб чикишдан иборат.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Хаксевер К., Рендер Б., Рассел Р., Мердик Р. [7] асарида сервис иктисодиёти ривожланиши, иктисодий усиш, хизмат курсатиш сохасининг баркарор ривожланиши, хизматлар сифати ва ракобатбардошлигини ошириш, ишлаб чикариш омилларидан хизмат курсатиш жараёнида самарали фойдаланиш, ижтимоий ва иктисодий сама-радорликни ошириш, хизмат курсатишнинг замонавий тармокларини ривожлантириш, сохдда мехнат унумдорлигини ошириш, хизмат курсатиш сохасини инновацион ривожланиши ёритиб берилган.

Рубцова Н.В. [10] асарида сервис иктисодиётида ресурслардан самарали фойдаланиш, сервис фаолияти самарадорлигини ошириш, хизмат

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

курсатиш сохасини ривожлантириш ва ахолига курсатилаётган хизматлар сифатини яхши-лаш, хужалик юритувчи субъектлар томонидан курсатиладиган хизматлар рак,обатбардошлигини таъминлаш, хизмат курсатиш жараёнларини тако-миллаштириш масалалари илмий-назарий хамда услубий жихатдан тадкик килинган.

Пардаев М.К,. [9] тахрири остида ёзилган укув кулланмада хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривожлантириш муаммолари, хизмат курсатиш сохасида мехнат ресурсларидан сама-рали фойдаланиш йуллари, мехнат унумдорли-гини ошириш омиллари ва йуналишлари тадкик этилган. Шунингдек, мавзуга доир жихати буйича сервис ва туризм сохаларини ривожлантиришнинг ижтимоий, иктисодий ва институционал асослари илмий жихатдан тадкик этилган.

Максютов В.С. [8] уз асарида маиший хизмат курсатиш сохасидаги иктисодий ресурслар-дан самарали фойдаланиш, сохада ижтимоий-иктисодий самарадорликни ошириш, истеъ-молчиларнинг талабларига мувофик уларга курсатилаётган маиший хизматлар сифатини ошириш, мехнат самарадорлигига эришиш йуналишларини тадкик этган.

Ерофеева А.П. [4] уз асарида корхоналарда хизмат курсатиш жараёнларини такомиллаштириш, хизмат курсатиш сохаси субъектларининг ракобат устунлигини таъминлаш, сохада корхоналарида хизматлар сифатини уларнинг истеъмол хусуси-яти билан боFликлиги, хизматларнинг сифатини бахолаш мезонлари ва курсаткичлари, хизматлар курсатиш жараёнларини интенсив омиллар асо-сида такомиллаштириш хамда хизмат курсатиш корхоналарида персонални бошк,ариш тизимини модернизациялаш жараёнлари тадкик этилган.

Зворыкина Т.И., Платонова Н.А. [5] тадкикот ишида иктисодиётни модернизациялаш жараё-нида маиший хизмат курсатиш сохасининг хизмат курсатиш тизимидаги урни ва ик,тисодиётнинг ривожланишдаги роли, маиший хизмат курсатиш сохасида мехнатнинг характери ва унинг сама-радорлигини бахолашнинг назарий масалалари, сохдда мехнатни ташкил килишга илмий ёндашув, хизмат бахосини ва кул мехнатини камайтириш масалалари, маиший хизмат курсатиш корхоналарида мехнатни ташкил килишни такомиллаш-тиришнинг асосий концептуал йуналишлари ёри-тиб берилган.

Келтирилган тадкикотларга суянган холда, мазкур амалга оширилган изланишларда маиший хизмат тушунчасининг мохияти ва маз-

муни, унинг узига хос жихатлари, маиший хизматлар бозорининг хизматлар бозорида тутган урни, ахолига маиший хизмат курсатишни тар-тибга солиш усуллари ва воситалари, маиший хизмат курсатиш сохасида ижтимоий меъёрларни аниклаш боскичлари, соха корхоналарида самарадорликни ошириш ва ташкилий бошк,арув тизимини ривожлантириш манбалари ва омиллари, сохани самарали ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари алохида илмий ахамиятга эга.

Асосий та^лил ва натижалар.

Узбекистан Республикасида амалга оширила-ётган ислохотлар ва жамият ижтимоий-ик,тисодий хаётида содир булаётган туб узгаришлар хизматлар сохасининг жадал ривожланишига туртки бермокда. Шу билан бирга мавжуд холат мам-лакатда хизматлар сохасининг ривожланиши даражаси микдор ва сифати жихатлардан хори-жий мамлакатлардан сезиларли даражада ортда колаётганлигини курсатади, хамда хизматлар сохасини сифат ва хавфсизлик жихатидан халк,аро стандартлар асосида ривожлантириш зарурлигини курсатмокда.

Бугунги кунга келиб, хизмат курсатиш фаолияти иктисодий жихатдан ишлаб чик,аришга к,араганда самарали булиб бормокда, чунки хизмат курсатиш корхоналарида молиявий маблаFларни айланиши тезрок,, хам асосий дастлабки фаолиятни бошлаш учун кам сармоялар талаб этилади.

Хизматлар сохаси худудларнинг ижтимоий-ик,тисодий фаолиятида мухим рол уйнайди. Худуд ахолиси хизматларнинг аксариятини узларининг доимий яшаш худудида харид ва истеъмол к,илади. Шунинг учун хам махаллий бошкарув органла-рининг ушбу йуналишдаги фаол сиёсати мухим ахамиятга эгадир. Бугунги кунда худудларда хизматлар сохасини самарали ривожлантириш имко-нини берадиган бошкарув тизимини шаклланти-риш долзарб масалалардан биридир.

Бугунги кунда ахолининг хизмат турларига хамда уларнинг сифатига булган эхтиёжлари кундан-кунга ортиб бормокда. Шу билан бир вактда худуд ахолисининг курсатилаётган хизматлар ва хизмат турлари сифатига булган талаби хам ортиб, бу борада махаллий бошкарув орган-ларининг урни ва амалдаги фаолияти уларни кониктирмасдан келмокда.

Иктисодий ривожланишнинг бугунги боск,ичида худудий бошкарув органлари фаолияти худудда фаолият юритаётган ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш корхоналарининг самарали фаолияти юритишлари билан сезиларли боFликликка эга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

эмас. Худудий ва махаллий бошкарув органлари ахолининг ижтимоий хизмат турларига булган эхтиёжларини юкори даражада кондиришлари, турмуш даражаси ва сифатини оширишга алохида эътибор каратишлари, худудий иктисодиёт ёки махаллий бюджет турли ижтимоий манфаатларни амалга оширишнинг зарурий воситаси сифатида каралиши лозим.

Маиший хизматлар тутрисида гапирар эканмиз, аввало уларнинг маиший турмушдаги ахамиятига, хизматнинг кундалик турмушга тааллук,ли эканли-гига алохида эътибор каратишимиз лозим.

Умуман олганда хизмат муайян истеъмол кийматига эга булган, зарурий самарани акс этти-рувчи ва истеъмол нафлилигининг маълум к,исми эканлигига алохида эътибор каратишимиз керак [3]. Хизматлар ижтимоий мех,нат таксимоти ривож-ланиши ва чукурлашувининг махсули хисобланиб, турли тоифадаги ахолининг мехнат фаолияти нати-жасида алмашинадиган янги товари ёки самараси-дир. Мехнат муносабатлари айирбошланишининг шундай шаклларидан бири маиший хизматлардир.

«Маиший хизмат» тушунчасига хам куплаб таърифлар келтирилган. Бу борадиги бахс-мунозаралар бугунги кунда хам маиший хизматлар сохасининг барча жабхаларига тааллукли булиб, ушбу тушунчанинг янада мукаммалрок, асослани-шини такозо этмокда.

М.Т.Розе ва М.Б.Россинский маиший хизмат-ларга «уй мехнатини у ёки бу даражада алмаш-тирадиган ёки кискартиришга имкон берадиган хизматлар»ни киритишади. Ушбу муаллифлик талкинида асосий диккат турмуш шароитидаги хизматларни алмаштирадиган ёки уларни маълум даражада соддалаштиришга к,аратилган холда истеъмол хусусиятини кайта тиклаш, шунингдек истеъмол учун кушимча шарт-шароитлар яратиб беришга каратилган хизматлар эътибордан четда колиб кетган [2].

Тахлиллар шуни курсатадики, юкорида куриб утилган муаллифлик талкинидаги таърифларда "маиший хизмат" тушунчаси унинг хизмат тушун-часи билан умумий булган хусусиятларини мурак-каблаштиришга, ёки бугунги кунда ижтимоий-иктисодий муносабатларда жуда ахамиятли булган жихатлари, мавжуд хусусиятларини эътибордан четда колдирган холда, масалан, маи-ший хизматларнинг айнан бир жисмоний шах-сга эмас, балки мехнат жамоасига, нафакат уй хужаликларига, балки корхона ва ташкилотларга хам йуналтирилганлиги куриниб турибди.

Бизнинг фикримизча, Е.В.Биндиченко томо-нидан келтирилган «Маиший хизмат - бу инсон-ларнинг хаётий фаолиятидаги ижтимоий такрор ишлаб чикариш доирасидаги касбий фаолияти булиб, тор доирада маиший-турмуш муносабат-ларининг наф келтириш нуктаи назаридан унумли мехнат натижасидаги самараси ёки ахолининг маиший эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган фаолият тури» дея таъриф тулак,онли булиб, маиший хизматларнинг асосий жабхаларини хисобга олган [1].

Истеъмол хусусияти, мулжалланганлик, хизмат курсатишнинг технологик ва ташкилий жихатлари, шунингдек уларни хизматлар бозорида силжи-тиш хусусиятига кура кичик гурухларга умумлаш-тирилган булиб, уз навбатида кичик гурухларни куйидагича таснифлашимиз мумкин [1; 2; 3]:

- янги буюмларни яратиш, янги истеъмол хусусияти бериш, жумладан таъмирлаш ва реставрация килиш, истеъмол хусусиятини тиклаш ва кенгайтириш буйича хизматлар;

- инсон рухиятининг алохида функционал, биологик ва психик жихатларини тиклаш, релаксация, реабилитация, рекреация килиш, жумладан ушбу фаолиятни амалга ошириш учун шарт-шароитлар яратиш буйича хизматлар.

Маиший хизматларни бир томонлама изохлаш куйидаги жихатларига кура мураккабдир:

• соха мунтазам равишда кенгайиб боради ва янгидан янги фаолият турларини к,амраб олади;

• бир вактда соханинг жамият тараккиёти туфайли алохида хизмат турларига булган эхтиёжнинг йуколиб бориши, янги эхтиёжларнинг пайдо булиши кузатилади.

Бизнинг фикримизча, маиший хизматлар курсатиш сохаси - серкирра ва мураккаб тушунча. У ахолининг маиший характердаги талабини ижтимоий-иктисодий тараккиёт боскичларига мувофик келадиган холда тулаконли ва сифатли кондиришни уз ичига олади.

Тадкикотимиз асосида биз юкорида куриб утаётган тушунчани изохлашнинг афзаллик ва камчиликларини тахлил килиш, маиший хизматлар курсатиш категориясининг мохиятини очиб беришда унинг куйидаги жихатларини эътиборга олиш лозим деб хисоблаймиз:

- маиший хизматлар курсатиш сохасининг ижтимоий соха ва иктисодиётда тутган урни;

- маиший хизматлар курсатиш сохаси субъ-ектлари ёки ижрочилари;

- маиший хизматлар курсатиш сохаси объ-ектлари ёки истеъмолчилари;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

- маиший хизматлар курсатиш сохаси хиз-матларининг узига хос жихатлари;

- маиший хизматлар курсатиш жараёнининг узига хос жихати;

- мижозларга хизмат курсатишнинг функционал жихатлари.

Шу муносабат билан ижтимоий-иктисодий ривожланиш тенденцияси ва замонавий шарт-шароитларини хисобга олган холда маиший хизматлар сохасининг такомиллаштирилган таъри-фини ишлаб чик,иш лозим деб хисоблаймиз. Шун-дай килиб, маиший хизматлар курсатиш сохаси ижтимоий ахамиятга эга булган куп функцияли ижтимоий-иктисодий категория булиб:

• миллий иктисодиёт ва хизматлар сохасининг таркибий кисми хисобланади;

• ташкилий-хукукий шакли, ЯТТ ёки юридик шахс ташкил килмасдан хам хизмат курсатишни амалга оширувчи хужалик юритувчи субъектлар мажмуи;

• инсонлар, инсонлар гурухи ва жамоала-рига йуналтирилган хамда жисмоний ва юридик шахсларнинг маиший хизматларга булган эхтиёжларини кондиришга каратилган;

• буюртмачиларнинг талаб ва истакларидан келиб чик,к,ан холда ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш характеридаги маиший хизматларнинг яратилиш ва курсатилиши;

• кишиларнинг буш вактидан окилона фойдаланишини ташкил этиш асосида уларнинг ижтимоий-маданий ва моддий эхтиёжларини кондиришга каратилганлиги.

Албатта бу каби таъриф етарлича мураккаб ва куллаш учун кийин булганлиги боис унинг содда-лаштирилган таърифини таклиф киламиз. Маиший хизматлар курсатиш сохаси - мамлакат миллий иктисодиёти тузилмасидаги куп функцияли соха булиб, жисмоний ва юридик шахсларнинг алохида ижтимоий-маданий ва моддий эхтиёжларини кондириш асосида буш вактидан окилона фойдаланишини ташкил этишга каратилган ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш характеридаги маиший хизматларнинг яратилиш ва курсатилишини амалга оширувчи хужалик юритувчи субъектла-ридир.

Ахолига маиший хизматлар курсатиш сохасига эса юридик шахсларнинг маиший хизматларга булган эхтиёжини кондириш билан боFлик фаолияти киритилмайди.

Маиший хизмат эса юкорида келтирилган «маиший хизматлар сохаси» тушунчалари билан бир мазмундаги атама булиб, бугунги кунда алохида

куллаш илмий жихатдан ахамиятга эга эмас. Чунки собик иттифок даврида аксарият маиший хизматлар давлат корхонаси томонидан такдим этилган булиб, бугунги кунда аксарият маиший хизматлар пуллик асосда курсатилади. Шунга кура «маи-ший хизмат»:

- корхона ва ташкилотларнинг алохида булим ёки функционал тузилмаси булиб, айнан ушбу корхона доирасида маиший характердаги хизматлар курсатади;

- ахолига хизмат курсатувчи алохида кор-хоналар доирасида кулланилади.

Таъкидлаш жоизки, ахолига буюртмалар асосида турли буюмлар тайёрлаш, таъмирлаш ва кайта тиклаш буйича хизматлар курсатувчи кор-хоналарда мехнат жараёни икки томонлама харак-терга эга. Бу бир вактнинг узида хизматни яра-тиш, иккинчидан муайян истеъмолчига ушбу хизматни курсатиш.

Хизматни яратиш билан боFлик мехнат ишлаб чикариш хисобланади. Бу каби мехнатнинг нати-жаси турли буюмлар тайёрлаш, таъмирлаш ва кайта тиклаш хисобланади.

Яратилган хизматни такдим этиш ёки курсатиш билан боFлик мехнат ноишлаб чикариш мехнати хисобланади. Мазкур холатда мехнат натижаси моддий махсулот булиб, буюртмачи ушбу мехнат самарасини «истеъмол» килади.

Хизмат курсатиш вактининг мавжудлиги ва минималлашуви сохадаги корхоналар фаолия-тининг махаллий хусусиятини белгилайди, уларнинг хизматларнинг потенциал истеъмолчиларга энг якин жойлашувини белгилаб беради. Булар-нинг барчаси маиший хизмат курсатиш корхо-наларининг маълум бир худудда концентрация-лашуви туфайли таъсир чегараларини белгилаш имконини беради.

Маиший хизмат ва маиший хизмат курсатишнинг бутун сохаси мамлакат халк хужалигини ривожлантиришда тутган урни билан хам белгиланади. Буни куйидагилар оркали аниклашимиз мумкин:

• миллий даромад ва умумий ижтимоий махсулотни шакллантиришда иштирок этиши;

• моддий ишлаб чикариш тармокларида мехнат унумдорлигининг усишига, саноат ва кишлок хужалигининг ривожланиш суръатларига ижобий таъсир курсатиши;

• ахолининг пул даромадлари ва харажат-лари мувозанатини таъминлашга хизмат килиши;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

• турмуш даражасидаги ижтимоий ва худудий тафовутларга бархам бериши, ишдан буш вак,тдан самарали фойдаланишга имкон яратиши.

Маиший хизмат курсатиш сохасида коида тарикасида, функционал ахамиятга эга булган барча куринишдаги фаолият турлари тушунилиб, ижтимоий ишлаб чикариш шароитида ахолига хизмат курсатиш ва реализация килиш жара-ёнларини ифодалайди1. Уларнинг фаолиятидан боFл и к равишда такрор ишлаб чикариш жара-ёнида маиший хизмат курсатиш сохаси фаолият куринишлари буйича эхтиёжларни кондириш хусу-сиятларига кура, ахамиятли равишда бир-биридан фаркланади.

Маиший хизматлар нафакат эхтиёжларни кондиришда, балки ахоли эхтиёжлари шаклла-нишини максадга йуналтирилган холда, уларнинг буш вактларини тежаш учун имконият яра-тади. Мамлакатимизда бозор муносабатларини хозирги ривожланиш боскичида маиший хизмат курсатиш сохасида кичик корхоналарнинг кенг микёсда ривожланиши тадбиркорлик фаолияти ривожланиши, ахолининг кушимча даромад-лари ошиши, иш билан бандлик ва иш уринлари сонининг юксалишига, шунингдек асосий ишдан ташк,ари ностандарт иш билан бандликни таъмин-лаш имкониятини яратади.

Шахсий эхтиёжларни кондиришда хизматлар мухим рол уйнайди. Улар узига хос истеъ-мол кийматига эга булган турли хил куринишдаги (жисмоний, интеллектуал, ижтимоий) эхтиёжларни кондириш буйича функционал ахамият касб этади. Маиший хизматлар мухим ва жуда керакли хаётий восита сифатида ахоли истеъмол фондининг асосий кисмини ташкил этувчи ва эхтиёжларни кондирувчи товарлар каторига киради.

Маиший хизмат курсатиш фаолиятини тартибга солишнинг меъёрий усуллари вазифаларига ижтимоий меъёрларни ишлаб чик,иш киради. Купгина илмий ишларда уларни худудий даражада ишлаб чикариш ва жорий этиш зарурати асослаб бери-лади. Бундан шу нарса ифодаланадики, ижтимоий меъёрларнинг ишлаб чик,илмаслиги худудий даражада келгусида соханинг ривожланиши учун тускинлик килади.

Шундай ижтимоий меъёрларни кенг жорий килиниши ахолига маиший хизмат курсатиш таъ-минотининг меъёрлари сифатида мазкур соханинг белгиланган даражада ривожланишига ёки мак,бул

1 Свириденко Ю.П.. Сфера услуг: Проблеми и перспективы развития. - М.: Изд "Кандир", 2001. - с.5.

чегарада эхтиёжларни тулик, к,ондиришни хисобга олишга мувофик келишини таъминлайди.

Ижтимоий меъёрлар - бу ижтимоий ахамиятга эга курсаткичларни катъий равишда аниклаш тизими булиб, инсонларнинг хаётий фаолиятлари жараёнлари ва жамият ижтимоий гурухларининг аник даврдаги шароитида юзага келадиган тала-бларининг маълум типик даражасини ифодалайди.

Ижтимоий меъёрлар, коида сифатида товар ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш бошлангу-нича ишлаб чик,арилади ва ижтимоий-ик,тисодий жараёнларга марказлашган холда таъсир курсатувчи воситалардан бири булиб хисобланади. Ижтимоий меъёрларга куйидагилар киради: 1000 кишигача туFри келадиган маиший хизмат сохасидаги ишчилар сони; ахоли жон бошига хизмат курсатиш хажми; 1000 кишига туFри келадиган маиший хизмат курсатиш объектлари сони; худудий жойлашиш меъёрлари кабилар.

Иктисодиётни эркинлаштириш шароитида ахолига маиший хизмат курсатиш меъёрлари-нинг жорий килиниши мураккаблашмокда. Бу шу холат билан шартланадики, барча маиший хизмат курсатиш сохалари буйича хисобга олганда, улар ижтимоий гурухлар нуктаи назаридан хам, уларнинг куринишлари буйича хам хизматларга эхтиёжларнинг таркибини акс эттирмайди. Бундан ташк,ари, бу курсаткичларнинг к,иймат куринишида ифодаланиши инфляцион мойиллик мавжуд шароитида улардан фойдаланиш статистик маълумот-лар олишда реал вокеликка эга булиш имкониятини чегаралайди.

Шунинг учун маиший хизмат курсатиш сохасида ижтимоий меъёрларни кабул килишда хусусий жараёнлар ривожланиши холатини хам хисобга олиш зарур.

Бунда хусусий жараёнлар булиб, бозор конъюнктурам талаблари, иктисодий мохиятнинг узгариши, ахолининг ижтимоий катламлари табакаланиши, инфляцион жараёнлар, ракобатчилик мухити, кенг ахоли катламининг паст даражадаги харид кобилияти, юкори солик туловлари кабилар хисобланади.

Маиший хизматлар курсатиш жараёни яра-тилган кийматларни ишлаб чикариш ва истеъмол килиш уртасидаги боFликликни акс эттир-ган холда, иктисодиётнинг бошка тармок,ларидан алохида ажралиб туради [8]. Чунки ушбу соха яшаш ва мехнат килиш учун зарур булган ижтимоий-маиший шарт-шароитларни яра-тишга йуналтирилганлиги сабабли, маиший хизмат курсатиш корхоналари фаолиятини йулга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

куйиш, уларнинг муваффакияти куп жихатдан иктисодиётнинг самарадорлигини оширишда хал килувчи омилидир.

Ахолига маиший хизмат курсатиш куп функци-яли соха булиб, кулай яшаш шароитларини яра-тади, фукароларнинг уз-узини тарбиялаши, дам олиш ва маданий эхтиёжларини кондириш учун вактини тежашга хам ёрдам беради. Соха ривожи ахоли фаровонлигини юксалтириш, хаёт сифа-тини оширишга хизмат килмокда. Шу боисдан хам, ахолига маиший хизматлар бутун минтака, айникса махаллий молия ва ижтимоий соханинг жуда истикболли йуналишидир.

Бугунги кунда жахон ва миллий иктисодиётда руй бераётган таркибий узгаришлар хамда ушбу жараёнларга пандемиянинг инкирозли таъсири хамон сакланиб колмокда. Аксарият одамлар янги замонавий мутахассисликларни урганишга, иш профилини узгартиришга мажбур булмокда. Турмуш кийматининг ошиши туфайли купчилик кушимча даромад олиш учун бир нечта жойларда ишлашга мухтож булмокда. Бундай шароитда маиший хизмат курсатишнинг ахамиятини паст, лекин мухим булиши мумкин, чунки улар мутахассис-ларни кайта тайёрлаш, корхоналарни кайта таш-кил этиш заруратини келтирмайди.

Мамлакатимизда маиший хизмат курсатиш сохасининг ривожланиши - иш уринлари сони-нинг купайишига олиб келади. Бундан ташкари, корхоналар пенсионерлар, ногиронлар, тулик иш кунида ишлашга кодир булмаган шахслар -иш топиш кийин булган ахоли тоифалари билан кушимча тулдирилиши мумкин булади.

Бугунги кунда маиший хизматлар курсатиш, талаб даражасида эмас, аммо бу корхоналар ва иш уринларини яратиш имконини беради. Маиший хизматлар курсатиш корхоналари ва тармоFининг ривожланиши худудларда тадбиркорлик фаолли-гини ошириш ва ахолининг кушимча даромад оли-шига имкон бермокда.

Маиший хизмат курсатиш сохасининг ривожланиши ахолига сотиб олинган товарлардан яхширок фойдаланиш имконини беради, чунки маиший фойдаланишидаги буюмлар ва махсулотларнинг истеъмол хусусиятларини саклаш ва тиклаш функ-циясини бажаради. Шундай килиб, маиший хизматлар сохаси оилавий бюджетдан маблаFларни тежаш имконини беради, чунки бугунги кунда иктисодий муаммоларга карамай, ахоли уртасида узок муддат фойдаланиладиган буюмлар сони ортиб бормокда ва бу нарсаларнинг узи техник жихатдан мураккаблашмокда.

Маиший хизматлар сохасининг ривожланиши бозорда пул массасининг баркарорлашувига, пул муомаласининг мувозанатига эришишга ёрдам беради [8].

Маиший хизматлар курсатиш сохасининг ривожланиши билан маиший хизматлар бозори хам ривожланиб боради. Уни маиший характер-даги хизматлар айирбошланиши сифатида талкин килишимиз мумкин (1-расм).

Агарда бозорни инсонларнинг ижтимоий-иктисодий муаммоларини самарали хал килишга йуналтирилган хужалик механизми сифатида карайдиган булсак, маиший хизматлар сохасининг кенгайиши билан истеъмол бозорида ортикча юкланишнинг олди олинади, истеъмол товарлари такчиллиги камаяди хамда ахоли эхтиёжларининг янада тулаконли кондирилишига имконият яра-тилади [8]. Шунинг учун хам маиший хизматлар сохаси истеъмол бозорининг ажралмас кисми сифатида ахолининг индивидуал эхтиёжларини кондиришга, хар бир индивидга кулай ва оммабоп булган маиший хизмат турларини таклиф килишга каратилган (2-расм).

Маиший хизматлар бозорининг асосий ишти-рокчилари куйидагилар:

- маиший хизмат яратувчилар: корхона ва алохида шахслар;

- истеъмолчилар: жисмоний ва юридик шах-слар.

В.С.Максютов маиший хизматлар бозори тушунчасига куйидаги таърифни берган: «маиший хизматлар бозори - маиший характердаги хизматлар айланиш сохаси булиб, истеъмолчиларга (мижозларга) маиший характердаги хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш максадида ижтимоий зарурий мехнат сарфларини аниклаш ва бахолаш, яъни ижтимоий ишлаб чикаришни ташкил этиш-нинг шакли сифатида хизмат курсатувчилар истеъ-молчи талабига индивидуал ёндашган холда хизматлар курсатишга тайёргарлик куриши (талаб ва унинг имкониятларини хисобга олган холда зарур ресурсларни, технологияни тайёрлаш) буйича карор кабул киладилар. [8]. Ушбу бозорнинг ижтимоий ахамияти шундан иборатки, буш вакт пайдо булиши натижасида ахолининг хизмат курсатиш корхоналарига мурожаат килиши ортиб боради.

Маиший хизматларнинг мохиятини ёритиш ва ривожланиш тенденцияларини аниклашга каратилган тадкикотларимиз соханинг мухим жихатларини аниклаш имконини берди. Шундай килиб, маиший хизматлар, шу каторда ахолига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

1-расм. Маиший хизматлар бозорининг шаклланиш механизми1.

маиший хизматлар курсатиш сохаси куйидаги узига хос жихатларга эга:

• маиший хизматларнинг алмаштириб булмаслиги;

• маиший хизматларнинг турлича йуналтирилганлиги: инсонларга, нарса ёки буюм-ларга, жамоага, корхона ва ташкилотларга;

1 Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

• маиший характердаги хизматлар муайян истеъмолчига унинг индивидуал хохиш-истаклари ва талаблари асосида маълум кушимча вакт, мехнат ва ресурслар сарфи эвазига курсатилиши мумкин;

• аксарият холларда маиший хизмат курсатиш жараёни ва уларни такдим килиш вакт буйича тафовут килиниши хам мумкин;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

2-расм. Маиший хизматлар бозорининг хизматлар бозорида тутган урни1.

Маиший хизматлар бозори

; Хизматлар бозори

\ Истеъмол бозори

• маиший хизматларни олдиндан захира сифатида туплаш ва олдиндан харид к,илиш имкон-сиз;

• маиший характердаги хизматлар куп жихатдан мавсумийлик характерига эга булиб, турли омиллар таъсирида мунтазам тебраниб туради;

• истеъмолчи ва хизмат курсатувчи уртасида зиддиятли муносабатларнинг мавжудлиги: бир томон иккинчи томоннинг талабини камайти-ришга ёки уни камрок, бажаришга харакат к,илса, иккинчи томондан хизматларни ута юк,ори дара-жада индивидуал ва ноёб шаклда курсатилишини талаб килади;

• маиший хизмат курсатувчи корхоналар даставвал хизматларни курсатади, сунгра эса уларни воситачилар иштирокисиз реализация килади;

• маиший хизматлар курсатиш сохаси мехнат сарфи, хусусияти, технологик жараёнлар ва воси-талари билан фарк, к,илувчи куплаб корхоналарни уз ичига олади;

• маиший хизматларнинг ривожланиши уй хужаликларининг ва инсон капиталининг такрор хосил булишига сезиларли таъсир курсатади;

• маиший хизматларнинг махаллийлик хусусияти боис уни имкон кадар ахолининг дои-мий яшаш манзилларига энг як,ин ва энг оптимал ассортиментда жойлаштириш мак,садга мувофик,;

• маиший хизматлар курсатиш сохаси бошк,а тармок,ларига к,араганда капитал ^ими ва фонд билан таъминланганлик даражасининг кам-лиги билан фарк килади. Бу эса ишсизлик дара-жасини камайтиришда жуда самарали восита хисобланади.

Хулосалар.

Юк,орида келтирилган фикр ва мулохазаларга таянсак, маиший хизматлар ижтимоий ишлаб чикариш муносабатларининг энг мураккаб тармок,ларидан бири сифатида олиб к,аралишини

1 Муаллиф томонидан ишлаб чик,илган.

яна бир бор асослайди. Шундай килиб ахолига маиший хизматлар курсатиш сохаси:

- номоддий ишлаб чикаришнинг турли шакллари сифатида, шунингдек индивидуал йуналтирилган моддий ишлаб чикариш хамда истеъмол хусусиятларини тиклаш шаклларида намоён булади;

- ижтимоий йуналтирилганлиги, ик,тисодий нафлилиги ва миллий бойлик шаклида эканлиги билан ижтимоий соханинг мухим элементлари-дан бири сифатида олиб каралади;

- ижтимоий ишлаб чикариш сохасининг мухим тармоFи сифатида хизматлар курсатиш, шунингдек ахолига хизмат курсатишнинг мустак,ил тармоFи сифатида олиб каралиши мумкин.

Маиший хизмат курсатиш сохаси куйидагиларга йуналтирилган:

• ахолининг турли маиший хизматларга булган эхтиёжини максимал кондириш;

• уй хужаликларининг мехнат сарфларининг камайишини таъминлаш;

• турмуш шароити ва хаёт фаолиятини яхши-лаш имконини беради;

• предмет ва буюмларнинг истеъмол кийматини янада ошириш хамда уларни тиклашга имкон беради;

• ишчи кучини такрор кенгайтирилган ишлаб чикаришда иштирок этади.

Маиший хизмат объектлари фаолиятлари-нинг самарадорлигини ошириш худудда куйидаги иктисодий курсаткичларнинг усишини таъмин-лаши мумкин:

- иш билан бандлик ва турли ёшдаги мехнатга лаёкатли ахолининг иш хаки;

- махаллий бюджетга соликлар тушуми;

- ахолига маиший хизмат ва бошка куринишдаги кийматликларни уз ичига олувчи худудий ЯИМ.

Худудий маиший хизмат курсатиш сохасида концептуал жихатдан долзарб булган назарий ва амалий вазифалар куйидагилардан иборат булиши зарур:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

• «Ахолига маиший хизмат курсатиш корхо-налари фаолиятини ривожлантириш туFрисида» конунни тайёрлаш ва кабул килиш;

• республикамизнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш хусусиятларини хисобга олиб маиший хизматлар классификаторини ишлаб чикиш;

• «Ахолига маиший хизмат курсатиш туFрисида» (худудий даражада) Низом ишлаб чикиш ва жорий этиш;

• маиший хизмат курсатиш корхоналари-нинг фаолиятларини сугурталаш концепциясини ишлаб чикиш;

• маиший хизмат курсатиш сохаси учун кад-рлар тайёрлаш ва кайта тайёрлаш концепциясини ишлаб чикиш;

• ахолига маиший хизматлар курсатиш объ-ектларини жойлаштиришнинг янги чизмасини ишлаб чикиш;

• маиший хизмат курсатишни лицензиялаш, сертификатлаш ва стандартлаштиришни утказиш;

• маиший хизмат сохасида муниципиал кон-цепцияни ишлаб чикиш;

• маиший хизматлар объектларининг инве-стицион лойихалари паспортини ишлаб чикиш;

• сохада ахборот-таъминоти тизимини тако-миллаштириш;

• ижтимоий химоя килинган ахоли катламига хизмат курсатиш учун алохида маиший хизматлар турлари буйича муниципал маиший хизмат кор-хоналарининг ихтисослашган тармоFини яратиш;

• ахолига хизмат курсатиш тузилмасида ассоциациялашган ташкилотлар тузиш.

Юкорида келтирилган назарий ва амалий вази-фаларни хал этиш иктисодиётни эркинлаштириш шароитида маиший хизмат корхоналари фаоли-ятларининг самарадорлигини оширишда мухим восита ва шарт-шароитлар булиб хисобланади.

Адабиётлар руйхати:

1. Биндиченко Е.В. Российский сервис: сущность, состояние, проблемы, перспективы. -Уфа: изд-е Башкир. ун-та, 2000.

2. Биндиченко Е.В. Сфера услуг: теория и практика. - Уфа: изд-е Башкир. ун-та, 2000.

3. Валиев Ш.З., Казакова Т.Е., Ишмеева А.С. Экономика города: Учебное пособие. - Уфа: Уфимс. гос. акад. экономики и сервиса, 2008.

4. Ерофеева А.П. Модернизация системы управления персоналом на предприятиях сферы услуг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Великий Новгород: 2014. - С. 141.

5. Зворыкина Т.И., Платонова Н.А. Техническое регулирование: сфера услуг: учеб. пособие. - М.: Альфа-М: ИНФРА-М, 2011.

6. Кастельс М. Информационная эпоха: Экономика, общество и культура: Пер. с англ. Под. ред. О.И. Шкаратана - М. : ГУВШЭ, 2000.

7. К.Хаксевер, Б.Рендер, Р.Рассел, Р.Мердик Управление и организация в сфере услуг, 2-е изд. / Пер. с англ. Под ред. В.В.Кулибановой. - СПб: Питер, 2002. - 752 с.: ил. - (Серия «Теория и практика менеджмента»).

8. Максютов B.C. Бытовые услуги: реалии и тенденции развития: Монография. - Уфа: РИО РУНМЦ МО РБ, 2007.

9. Пардаев М.К,., Исроилов Ж.И., Fаппаров А.К,. Хизмат курсатиш сохасида иктисодий тахлилни такомиллаштириш муаммолари. Рисола. - Самарканд. «Зарафшон», 2009. - 66 б.- 4,1 б.т.

10. Рубцова Н.В. Оценка эффективности сервисной деятельности. // Дисс. кан. экон. наук. - Иркутск: 2006. - С. 171.

11. Сфера услуг: новая концепция развития/В.М. Рутгайзер, Т.И. Корягина, Т.И. Арбузов и др. - М.: Экономика, 1990. - С. 148.

12. Свириденко Ю.П.. Сфера услуг: Проблемы и перспективы развития. - М.: Изд "Кандир", 2001.- с.5.

13. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2021 йил 14 декабрь куни хизматлар сохасини ривожлантириш буйича амалга оширилаётган ишлар натижадор-лиги хамда келгусидаги устувор вазифалар мухокамаси юзасидан видеоселектор йиFилиши. https://xs.uz/uzkr/post/khizmatlar-sohasini-rivozhlantirish-bojicha-ustuvor-jonalishlar-belgilandi

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2022, 6(154)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.