Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ'

ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
165
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат кўрсатиш соҳаси / қишлоқ жойларда / аҳоли бандлиги / аҳоли турмуш даражаси / рaқaмли технoлoгиялaр / иннoвациoн фaoлият / сфера услуг / сельская местность / занятость / уровень жизни / цифровые технологии / инновационная деятельность

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Тайлакова Д.Б.

Мaзкур мaқoлaдa хизмaт кўрсaтиш сoҳaсини мaзмун-моҳияти, мaқсaд вa вaзифaлaри, мaмлaкaтимиздa қишлoқ жoйлaрдa хизмaтлaр сoҳaсини ҳaр тoмoнлaмa ривoжлaнтириш oрқaли aҳoли бaндлигини тaъминлaш вa турмуш шaрoитини яхшилaш бўйичa илмий тaклифлaр берилгaн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Тайлакова Д.Б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В дaннoй статье представлены сущность, цели и задачи сферы услуг, научные предложения по обеспечению занятости населения и улучшению условий жизни за счет комплексного развития сферы услуг в сельской местности страны.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ»

УУТ:330.364.12(045)

Тайлакова Д.Б.

ЩШЛОК; ЖОЙЛАРИДА ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ А^АМИЯТИ

Тайлакова Д.Б. - ассистент (Карши мухандислик-иктисодиёт институти)

В bannou статье представлены сущность, цели и задачи сферы услуг, научные предложения по обеспечению занятости населения и улучшению условий жизни за счет комплексного развития сферы услуг в сельской местности страны.

Ключевые слова: сфера услуг, сельская местность, занятость, уровень жизни, цифровые технологии, инновационная деятельность.

The article highlights the essence, goals and objectives of the service sector, scientific proposals to ensure employment and improve living conditions through the comprehensive development of services in rural areas of the country.

Key words: service sector, rural areas, employment, living standards, digital technologies, innovative activities.

Кириш. Кишлок жойларда ресурслар кам талаб этадиган хизматлар сохасини танлаш, ракамли, онлайн хизматларни ривожлантириш ва кенг куламда фойдаланиш керак эканлиги уз исботини курсатмокда.

Узбекистан Республикасида хизмат курсатиш сохдсини жадал ривожлантириш ва унинг ялпи ички махсулотдаги улушини кескин ошириш бир катор мухим ижтимоий-и^и^дий муаммоларни хал этиш, яъни ахолини иш билан таъминлаш, кишиларнинг реал дарoмадларини купайтириш, ахоли барча катламларининг турмуш фаровонлигини яхшилаш имконини бермокда. Узбекистон миллий иктисодиёти ривожланишининг узига хос хусусиятларидан бири шундаки, хизматларнинг мамлaкат ялпи ички махсулотдаги улуши йилдан-йилга усиб, 2015 йилда ушбу курсаткич 48,9 фоизни ташкил этган булса, 2020 йилга келиб, у 53,5 фоизга етди.

Бугунги кунда мамлакатимиз кишлок жойларида хизмат курсатиш жараёнлари сустрок ривожланмокда, кишлок жойларда ахолининг сервис хизматларига булган талаблари етарли даражада кондирилмаяпти. Бу эса, уз навбатида, хизмат курсатиш сохасининг шаклланиши ва ривожланишига салбий таъсир курсатмокда, унинг ахоли турмуш даражасига таъсирини маълум даражада пасайтирмокда. Узбекистон Республикаси мустакилликка эришгач, кишлок жойларда хизматлар сохасини хар томонлама ривожлантириш, ахолининг ижтимоий муаммоларини хал килиш, ахоли турмуш шароитини яхшилаш учун мулкий муносабатлар, аграр ислохот, молия-кредит ислохоти, ижтимоий ислохотлар ва ташки иктисодий алокалар ислохотларни амалга ошириш максадга мувофик булди.

Кишлок жойларида ахолига хизмат курсатиш тизимини боскичма-боскич бозор муносабатларига мос ривожлантириш ва шу йул билан бутун мамлакат кишлок жойлари ахоли турмуш фаровонлигини юксалтиришга эришиш буйича ягона концепциянинг ишлаб чикилмаганлиги хам ушбу йуналишда кенг камровли илмий - тадкикот ишларини олиб бориш зарурлигини такозо этади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили. Хозирги кунга келиб хизматлар сохаси асосида хизмат булиб, ушбу фаолият турли жараёнларни амалга оширишда иштирок этади. Аввало, "хизмат" сузи, асосан, куйидаги икки хил лугавий маънога эга: - бошка бировга фойда келтирувчи харакат ва бирор кимга хужалик кулайликларини такдим этмок [1].

"Хизмат" атамаси олимлар томонидан иктисодий адабиётларда турлича нуктаи назардан кулланилиб, иктисодий билим сохасига боглик холда талкин килинади. Ушбу атама доирасида куплаб хорижлик ва махаллий олимларимиз назарий тадкикотлар олиб боришган. Таникли олимлардан бири Ф.Котлер булиб, у хизматга куйидагича таъриф

беради: "Хизмат - бу бир томон бошкасига таклиф килиши мумкин булган хар кандай фаолиятдир" [2].

Республикамизнинг таникли олимларидан И.С.Тухлиев "Хизматлар - бу кузга куринмас товарнинг узига хос туридир" [3] дейди ва ушбу ёндашувда олим хизматни товар хусусиятини ифодалаган, яъни хизматлар ишлаб чикариш, моддий ишлаб чикариш жараёнларидаги мехнат муносабатларини узида акс эттиради, аммо ишлаб чикариш жараёни натижаси номоддий шаклга эга булади, деб таъкидлашга харакат килади. Хизмат тушунчасига И.Очилов томонидан берилган таъриф бошкаларига нисбатан мазмун ва мохият жихатидан такомиллик касб этган ва у куйидаги шаклда берилган: "Хизмат дейилганда, инсоннинг, хужалик юритувчи субъектларнинг, давлатнинг ва жамиятнинг маълум бир эхтиёжини кондиришга йуналтирилган кишиларнинг наф келтирадиган хизмат жараёни билан боглик онгли фаолияти тушунилади" [4] деб таъриф берган.

Профессор МД.Пардаевнинг фикрига кура "Хизмат курсатиш сохаси дейилганда, ижтимоий ишлаб чикаришнинг моддий-буюмлашган куринишга эга булмаган истеъмол кийматларини яратишга йуналтирилган сохалари тушунилади. У уз ичига моддий хизматлар курсатиш (курилиш, транспорт, алока, савдо, маиший хизмат ва бошкалар) хамда номоддий хизматлар курсатиш (хукукий маслахатлар бериш, укитиш, малака ошириш ва бошкалар) ни олади" [5] дея мукаммал таъриф бериб, инсон ижтимоий фаолияти ривожланишида унга кумаклашадиган мухим тармок ва соха сифатида айнан хизмат курсатиш сохасини келтиради.

Юкоридаги олимларнинг фикр-мулохазаларидан келиб чикиб айтиш мумкинки, давлат, жамият, корхона ва ташкилотлар ёки якка истеъмолчи булишидан катъий назар уз талаб ва эхтиёжларини кондириш максадида турли куринишдаги хизматларни истеъмол килмокда. Шу сабабли хизматларни истеъмол килишга каратилган уларнинг талаб ва эхтиёжи хизмат курсатиш сохасининг муносиб ривожланишида айнан хизмат курсатиш сохасининг узи соха ва тармокларнинг локомотиви эканлигининг яккол далилидир.

Тадцицот методологияси. ^ишлок жойларида хизмат курсатиш сохасини ривожлантиришнинг узига хос булган асосий хусусиятларини асослаб бериш, кишлок жойларида хизматлар сохасини хар томонлама ривожлантириш оркали ахоли бандлигини таъминлаш ва турмуш шароитини яхшилаш стратегияларини шакллантириш асосида унинг ижтимоий-иктисодий самарадорлигини ошириш билан изохланади.

^ишлок жойларида хизмат курсатиш сохасини ривожлантиришга доир тахлилда индукция, индукция ва дедукция, киёсий тахлил этиш, жадвал ва расмлар усулларидан фойдаланилади хамда таклиф ва тавсиялар ишлаб чикиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан саналади.

Тахлил ва натижалар. Мамлакатда амалга оширилаётган ислохотларнинг пировард максадлари, бу энг аввало, кишлок жойларда инсон учун муносиб турмуш шароитларини яратишдир. Бу эса кишлок жойларида хизмат курсатиш сохасини янада ривожлантиришни талаб килади.

^ишлок ахолиси учун хизмат курсатишни таъминлашнинг бир канча тармок масалаларини аниклаштириш юкори ахамият касб этади. Хусусан, кишлок ахолисининг кариши ва камайиши, кишлок жойларида хизматлар сохасининг холати, жамоат транспорти воситаларининг мавжудлиги, янги ахборотни такдим этиш ва коммуникация технологиялари, таълим ва тарбия учун етарли ва сифатли ресурслар, согликни саклаш ва инновацион ёндашувларга эхтиёжлар борлиги шулар жумласидандир. Шу максадда кишлок жойларида хизмат курсатишни таъминлаш усулларини аниклаш лозим.

Биринчидан, хизматлар сохасини ривожлантириш хисобига ялпи ички махсулотни купайтириш, унинг республика иктисодиётидаги улушини 2020 йилга бориб 58,7 фоизгача етказиш белгиланган (1-жадвал).

Иккинчидан, хизмат курсатиш сохасини 2020 йилга бориб кишлок жойларида +2,1 бараварга усишини таъминлаш хам кузда тутилган. Бу эса кишлок жойларида хизматлар турини ва сифатини ошириш масаласига алохида ахамият берилаётганлигидан

далолатдир. Чунки, хозирги пайтда хизматлар асосан шахарларда ривожланган бир паллада кишлок жойларида хам ушбу масалага етарлича ахамият берилиб, унинг ривожланишини тулик таъминлашга катта ахамият каратилади. Зеро, кишлок ахолисининг яшаш даражаси ва сифатини хам хизмат курсатиш сохасини ривожлантирмасдан туриб амалга ошириб булмайди.

1-жадвал

Узбекистон Республикаси ицтисодиётида хизмат курсатиш сох,асининг усиб

бориши [6].

№ Курсаткичлар Йиллар 2020 йилда 2016 йилга нисбатан узгариши, (+;-)

2016 2017 2018 2019 2020

1 Хизмат курсатиш сохасининг ЯИМ даги улуши, % 47,1 47,8 48,2 48,5 58,7 +11,6

2 Хизмат курсатиш сохасининг усиши, % 111,2 111,6 112,2 112,8 113,3 +2,1

3 ^ишлок жойларда хизмат курсатиш сохасининг усиши, % 111,4 111,8 112,3 112,9 113,4 +2,0

Учинчидан, кишлок жойларида хизмат курсатиш сохасида ракобат ва тадбиркорлик мухитини шакллантириш, хамда бир вактнинг узида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини ривожлантиришга кумаклашиш масаласи хам куйилган. Х,озирги вактда хизмат курсатиш сохаси асосан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик эвазига шаклланиб ривож топмокда. Мазкур хизматларнинг усиши билан бир канча муаммоларнинг хал килинишига эришиш мумкин. Жумладан, мамлакатимизда янги иш уринлари яратилиши билан бирга бандлик муаммоси хал килинади, ишлаб чикариш жараёнининг хизматларга булган эхтиёжи кондирилади, пировардида ахолининг хаёт даражаси ва сифати яхшиланади.

Айни вактда мамлакатимиз босиб утган тараккиёт йулининг чукур тахлили, бугунги кунда жахон бозори конъюнктураси кескин узгариб, глобаллашув шароитида ракобат тобора кучайиб бораётгани давлатимизни янада баркарор ва жадал суръатлар билан ривожлантириш учун мутлако янгича ёндашув хамда тамойилларни ишлаб чикиш ва руёбга чикаришни такозо этмокда.

Олиб борилаётган ислохотлар самарасини янада ошириш, давлат ва жамиятнинг хар томонлама ва жадал ривожланиши учун шарт-шароитлар яратиш, мамлакатимизни модернизация ва диверсификация килиш хамда хаётнинг барча сохаларини либераллаштириш буйича устувор йуналишларни амалга ошириш максадида, ахоли ва тадбиркорларни уйлантираётган долзарб масалаларни хар томонлама урганиш, амалдаги конунчилик, хукукни куллаш амалиёти ва илгор хорижий тажрибани тахлил килиш, шунингдек кенг жамоатчилик мухокамаси натижасида ишлаб чикилган 2017- 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси кабул килинди. Ушбу стратегия аслида жамиятнинг барча жабхаларида тизимли ислохотлар учун "йул харитаси"га айланди. Ушбу харитада хам хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш натижаларидан бири булди. Бугунги кунда хизмат курсатиш сохаси иктисодиёт тармокларидан бири хисобланади. Давлат томонидан куллаб-кувватлаш сиёсатини амалга ошириш, республикада хизмат курсатиш сохасини ривожлантиришни рагбатлантириш хисобига ижобий натижаларга эришилди.

Олиб борилган тадкикотимиз жараёнида кишлок жойларида хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш учун куйидаги жихатларга эътибор каратишни максадга мувофик деб хисоблаймиз: > ахоли даромадлари;

> урф - одатлари (анъаналари);

> худудлар ихтисослашуви;

> табиий иклими;

> табиий хом ашё ресурсларининг мавжудлиги ва микдори;

> инвестиция куйилмалари микдори;

^ тадбиркорларнинг муайян фаолият турига ихтисослашуви ва х.к.

Ахоли даромадлари - кишлок жойлардаги ахоли даромадлари хизмат курсатиш сохасининг ривожланишига таъсир этади. К^ишлокларда ахолининг реал даромадлари ошган сари товар ва хизматларга булган талаби хам ошади. ^ишлок ахолиси даромадлари билан шахар ахолиси даромадлари уртасида анча тафовут мавжуд. Шахар ахолиси даромадлари кишлок ахолисининг даромадларидан 3-4 марта зиёд. Шахар ахолисининг хизматлардан фойдаланиш даражаси кишлок ахолисининг хизматлардан фойдаланиш даражасидан 3-4 баробарга ортик. Шу сабабли хам шахарларда хизмат курсатиш

сохаси ва унинг турлари жадал суръатларда ривожланади. ^ишлок ахолисининг даромадлари паст булишига ахолининг мавсумий ишларда ишлаши, натурал шаклда иш хаки олиши, тадбиркорлик субъектларининг паст иш хаки тулаши кабилар сабаб булмокда.

Тадкикотлар шуни курсатадики, кишлок жойларида банк хизматларига жуда катта эхтиёж бор, лекин ахоли хориждан юборилган пул жунатмаларини олиш учун шахар худудида жойлашган банк хизматларига мурожат килишга мажбур булмокда. Бу эса уз навбатида ахолидан шахарга келиб-кетиш харажатларини, ортикча вакт йукотилишини ва шунингдек бир канча нокулайликларни келтириб чикаради. Бугунги кунда оилаларни мураккаб маиший техника, компютерлар ва шахсий автотранспорт билан таъминлашнинг кескин ошиши уларга курсатилаётган хизматларнинг кенгайишига олиб келди. Аммо бу хизматлар сохасида хам кишлок жойларда ривожланиши кунгилдагидек деб булмайди. Х,ар бир оиланинг маиший техника билан таъминланиш даражаси юкорилигини инобатга оладиган булсак, ушбу асбоб-ускуналарда носозликлар келиб чиккан такдирда ёки носоз маиший техникани созлаш учун таъмирлаш устахоналари етишмайди. Истеъмолчилар томонидан хозирги кунда харид килинаётган маиший техниканинг замонавий брендлар Artel, Samsung, Royson ва хоказо каби фирмаларнинг товарларини сотиб олганда, товарларга сервис хизмати курсатиш 3-5 йил муддатга бепуллиги кафолатланган. Аммо уларнинг хам сервис марказлари факатгина шахар худудида жойлашган, бу эса кишлок жойларида истеъкомат килувчи фукаролар харид килган ва носозликка учраган маиший техника приборларини юклаб олиб келишда юкорида айтганимиздек харажат ва вакт билан боглик булган талабни юзага келтирмокда. Шу сабабли кишлок жойларида хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш буйича олиб борилаётган ишларни янада жадаллаштириш кишлок жойларида хизмат курсатиш сохасини ривожлантирувчи асосий унсур бу - тадбиркорликдир. ^ишлок жойларидаги кичик ва хусусий корхоналарга ресурс таъминотида махсулотни сотишда ва транспорт хизмати курсатишда ёрдам берадиган, махсулотни саклаш, кайта ишлаш ва сотишни амалга оширадиган, ахолига коммунал, маиший, тузатиш-курилиш хизматлари курсатадиган, жамоа, дехкон хужаликлари аъзолари, шахсий ёрдамчи хужаликлар эгаларини укитадиган, ахборот таъминоти ва юридик маслахат хизматларини курсатадиган бизнес марказлар ташкил этилди.

Мамлакат буйича хизматларнинг бир хил ривожлантириш дастурларининг кабул килиниши ортикча молиявий харажатларни юзага келтириши мумкин. Агарда хукумат хизматлар сохасини ривожлантиришда хар бир вилоят, туман ва шахарлар кесимида алохида-алохида ривожлантириш стратегиясини кулласа молиявий куйилмаларнинг аниклик даражаси ортади ва уз навбатида ортикча харажатларнинг олди олинади.

Хулоса ва таклифлар. ^ишлок жойларида ахолига сервис хизмати курсатиш, турли бизнес инфратузилмасини яратиш кулай булишига карамасдан ахолининг купчилик кам таъминланган оилалари кишлок жойларида яшамокда. Бунга сабаб кишлок жойларида турли хизмат курсатиш тармокларининг коникарли даражада эмаслиги, тадбиркорлар

томонидан туланаётган иш хдклари х,ам кам эканлиги, ах,олининг мавсумий ишларда ишлаши сабаб булмокда. Бунинг натижасида кишлок жойларида камбагаллик даражаси ва ижтимоий х,имояга мухтож ах,оли катлами ортишига олиб келмокда.

^ишлок жойларида яшовчи ах,оли катлами турлича булганлиги сабабли, макроиктисодий узгаришлар ах,оли катламига кандай таъсир килиши мумкинлигини тушунишимиз зарур х,исобланади. Шу сабабли бизлар илмий тадкикотларимиз асосида кишлок ах,олисига таъсир курсатадиган учта асосий усулни аниклаб, уни илмий назарий асослашга хдракат килдик.

^ишлок жойларда хизмат курсатиш ва ишлаб чикариш сохдси ходимларининг мех,нат салох,ияти тах,лилий хулосалари асосида икки кисмга ажратиб урганиш келажакда ушбу сохдларда банд ах,олининг унга таъсир этадиган омилларни тугри бах,олаш ва тах,лил килиш имконини беради.

К^ишлок жойларида ах,оли турмуш даражасини оширишга доир муаммоларни х,ал этишда айнан эхтиёжманд х,олатда х,аёт кечираётган ах,оли катламларини аниклаб, уларнинг сонини узлуксиз камайтириб боришга жиддий эътибор каратилиши лозим. Х,ар бир кишлок жойларида ах,оли катламлари ва унинг ижтимоий гурух,лари уртасида катта даражада фарк килишидан келиб чикиб, ах,оли даромадлари ва унинг баъзи хизматларга булган талаби кондирилишини тах,лил килиб борилиши лозим.

АДАБИЁТЛАР

1. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М .: Эксмо, 2009. -Б.104.

2. Котлер, Ф., Маркетинг, менеджмент. Экспресс-курс. 2-е изд. / Пер. с англ. под ред. Божук С. Г. СПб.: Питер, 2006.- 464 с.

3.Тухлиев И.С., Х,айитбоев Р., Ибодуллаев Н.Э., Амриддинова Р.С. Туризм асослари: Дарслик - С .: СамИСИ, 2010 - 247 б.

4. Очилов И. Бозор муносабатлари шароитида хизмат турлари ва уларнинг тавсифи. // Хизматлар, хизматлар ва туризмни ривожлантириш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Монография. Т .: "ЩТИСОДИЁТ-МОЛИЯ", 2008, 37-бет.

5. Пардаев МД. в.б. Хизмат курсатиш сохдси иктисодиёти. Укув кулланма. - Т .: "ЩТИСОДИЁТ-МОЛИЯ", 2014. -384 б.

6. Узбекистон Республикаси давлат статистика кумитаси маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.