Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
491
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хизмат кўрсатиш соҳаси / хизмат кўрсатиш жараёни / самарадорлик / меҳнат унум­ дорлиги / иқтисодий ўсиш / асосий фондлар / бандлар / ички омиллар / ташқи омиллар / истеъмолчилар. / сфера услуг / процесс обслуживания / эффективность / производительность труда / экономический рост / основные фонды / части / внутренние факторы / внешние факторы / потребители.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исмаилов Бахыт Абдиреймович

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш корхоналарида ресурслардан самарали фойдаланиш йўллари, хиз­ мат кўрсатиш самарадорлигини ошириш манбалари ва омиллари, самарадорликни таҳлил қилишда унинг унумдорлик билан ўзаро алоқадорлигини баҳолаш, хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожланти­ риш, тармоқларида иқтисодий ўсиш суръатининг динамикасини ҳамда хизмат кўрсатиш тармоқларини самарали ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ СЕРВИСА

Ушбу мақолада хизмат кўрсатиш корхоналарида ресурслардан самарали фойдаланиш йўллари, хиз­ мат кўрсатиш самарадорлигини ошириш манбалари ва омиллари, самарадорликни таҳлил қилишда унинг унумдорлик билан ўзаро алоқадорлигини баҳолаш, хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожланти­ риш, тармоқларида иқтисодий ўсиш суръатининг динамикасини ҳамда хизмат кўрсатиш тармоқларини самарали ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари тадқиқ қилинган.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ КЎРСАТКИЧЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

Исмаилов Бахыт Абдиреймович,

Коракалпок давлат университети "Иктисодиёт" кафедраси докторанти

ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИКТИСОДИЙ КУРСАТКИЧЛАРИ ЩЛИЛИ

УДК : 338.46

ИСМАИЛОВ Б.А. ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ ФАОЛИЯТИ САМАРАДОРЛИГИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИЦТИСОДИЙ КУРСАТКИЧЛАРИ ТАЦЛИЛИ

Ушбу маколада хизмат курсатиш корхоналарида ресурслардан самарали фойдаланиш йуллари, хиз-мат курсатиш самарадорлигини ошириш манбалари ва омиллари, самарадорликни тах,лил килишда унинг унумдорлик билан узаро алокадорлигини бах,олаш, хизмат курсатиш тармокларини ривожланти-риш, тармокларида иктисодий усиш суръатининг динамикасини х,амда хизмат курсатиш тармокларини самарали ривожлантиришнинг узига хос хусусиятлари тадкик килинган.

Таянч сузлар: хизмат курсатиш сох,аси, хизмат курсатиш жараёни, самарадорлик, мех,нат унум-дорлиги, иктисодий усиш, асосий фондлар, бандлар, ички омиллар, ташки омиллар, истеъмолчилар.

ИСМАИЛОВ Б.А. АНАЛИЗ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ СЕРВИСА

В статье исследуются способы эффективного использования ресурсов на предприятиях сферы услуг, источники и факторы повышения эффективности услуг, оценка ее взаимосвязи с производительностью при анализе эффективности, развитие отраслей сферы услуг, динамика экономического роста в отраслях и особенности эффективного развития сферы услуг.

Ключевые слова: сфера услуг, процесс обслуживания, эффективность, производительность труда, экономический рост, основные фонды, части, внутренние факторы, внешние факторы, потребители.

ISMAILOV В.А. ANALYSIS OF SOCIO-ECONOMIC INDICATORS OF SERVICE ENTERPRISES' EFFICIENCY

In the article is investigated the ways of efficient use of resources in service enterprises, sources and factors of services efficiency, assessing its effective strength in order to analyze productivity, development of service sectors, the dynamics of economic growth in the sector and the specifics of service sector effective development.

Key words: branch of the service, the process of service, effectiveness, productivity of labor, economic growth, basic funds, parts, internal factors, external factors, consumers.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

Кириш (Introduction).

Иктисодиётнинг инновацион ривожла-ниши шароитида хизмат курсатиш корхоналари ресурслардан окилона фойдаланиш йулларини аникловчи восита сифатида ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) самарадорлигини оширишнинг манбалари ва омилларини тадкик этиш му,им ,исобланади.

Хозирги вактда амалга оширилаётган иктисодий исло,отлар миллий иктисодиётнинг самарали ривожланишига каратилиши зарур. Бунда хизмат курсатиш со,асини самарали ривожлантириш а,олига курсатиладиган хизмат-лар сифатини оширишни ,амда уларнинг турли хил талабларини тулик кондиришни назарда тутади. Республикамизда амалга оширилаётган исло,отлар миллий иктисодиёт самарадорлигини оширишга каратилиши лозим. Унинг тар-кибий кисми булиб ,исобланган хизмат курсатиш со,асини ривожлантириш а,олини хизмат сифатини ошириш унинг турли хилдаги талабларини кондириш му,им йуналишлардан бири ,исобланади.

Хизмат курсатиш корхоналари самарадорлигини та,лил килишда унинг унумдорлик билан узаро алокадорлигини ба,олаш му,им уринга эга булиб, бунда унумдорлик умумий самарадор-ликни аниклашда микдорий ёндашувни белги-ловчи курсаткич ,исобланади.

Хизмат курсатиш тармокларининг кенгайиб бориши ривожланган мамлакатларнинг ялпи ички мах,сулот таркибини ,ам узгаришига уз таъ-сирини курсатмокда. Бугунги кунда муайян дав-латни ривожланган давлатлар каторига кушиш учун унинг ялпи ички ма,сулот таркибида хизмат курсатиш со,асининг улуши 65-70 фоиздан юк,ори булиши асосий мезон ,исобланади. Респу-бликамиз ик,тисодиёти ривожланишининг бугунги кундаги боскичида сервис хизматлари сони ва сифатига куйилаётган талаблар ошиб бормокда. Бу эса хизмат курсатиш тармокларида иктисодий усишнинг омилларини аник,лаш ,амда иктисодий самарадорликка эришишни зарурат этади.

Шунингдек, хизмат курсатиш корхоналари-нинг миллий ва халкаро бозорлардаги мавкеи ва рак,обатбардошлигини ошириш ,амда хизмат-лар сифатини ошириш ,исобига унинг экспорти ,ажмини купайтириш со,ада иктисодий усишга эришишда му,им омил ,исобланади.

Илмий муаммонинг цуйилиши (The scientific problem set).

Сервис иктисодиёти ривожланиши, иктисодий усиш, хизмат курсатиш со,асининг баркарор ривожланиши, хизматлар сифатини ошириш ва ракобатбардошлигини таъминлаш, ишлаб чикариш омилларидан хизмат курсатиш жара-ёнида самарали фойдаланиш, ижтимоий ва иктисодий самарадорликни ошириш, хизмат курсатишнинг замонавий тармок,ларини ривожлантириш, ме,нат унумдорлигини ошириш, хизмат курсатиш со,асини инновацион ривожланиши билан боFлик муаммоларнинг фундамен-тал тадкикоти Кейнс Ж.М. [7], Маршалл А. [10], Шумпетер Й.А., [17], Хаксевер К., Рендер Б., Рассел Р., Мердик Р. [9], Кательс М. [6], Okoye A. [11] асарларида ёритиб берилган.

Хизмат курсатиш со,аси ривожланишининг ижтимоий-иктисодий а,амияти, хизматлар тав-сифи ва таснифи, хизмат курсатиш корхоналарида ижтимоий-иктисодий самарадорликни ошириш механизмлари, корхоналарда ишчи-ходимлар ме,натидан самарали фойдаланиш, ме,нат сама-радорлиги ва унумдорлигини ошириш, хизмат курсатиш интенсивлигини таъминлаш, сервис корхоналарида хизматлар сифатини ошириш оркали истеъмолчилар талабини тулик кондириш, хизмат курсатиш тармокларининг ривожланиш омил-лари ва хусусиятлари, хизмат курсатиш жараён-ларини ташкил этишга оид тадкикотлар Арабов Н.У., Артиков З.С. [1], Беляев К. К. [3], Теплицкий В., Костюковский Ю. [14], Рубцова Н.В. [12], Веснин В.Р. [4], Ткаченко А.А. [15], Ерофеева А.П. [5], Баринов Н.А. [2], Ураков Ж.Р. [16]ларнинг асарларида урганилган.

Иктисодиёт со,алари ва тармокларида иктисодий усишни таъминлаш, иктисодий самарадорликни ошириш ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) хусусиятлари ва шароитларига боFлик1 булиб, бир катор омиллар таъсири билан бел-гиланади. Ушбу омилларни сифат ва микдорий курсаткичлар асосида бахрлаш, ушбу омиллар-нинг ,ар бирининг иктисодиёт со,а ва тармоклари усишига таъсирини аниклаш ало,ида а,амиятга эга илмий тадкикот ,исобланади. Иктисодиётнинг асосий со,а ва тармокларида иктисодий усишнинг омилли та,лилини амалга оширишдан максад иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омилларини со,а ва тармоклар иктисодий усишига таъсирини аниклашдан иборатдир. Утказилган тадкикотлар доирасида ижтимоий-иктисодий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

курсаткичларни индекс таккослаш усули оркали иктисодий усишнинг шакли аникланди.

Тадк,ик,от методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнида иктисодиёт со,а ва тармокларида иктисодий усишни ба,олаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бахрлаш, киёсий, солиштирма ва омилли та,лил, статистик ва динамик ёндашув ,амда гуру,лаш усулларидан фойдаланилди.

Иктисодиёт со,а ва тармокларида иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омилларини иктисодий усишига таъсири ба,оланиб, иктисодий усиш динамикасининг умумий индекси аникланди.

Та^лил ва натижалар (Analysis and results).

Корхоналарда самарадорликни та,лил килишда унинг унумдорлик билан узаро алокадорлигини ба,олаш му,им уринга эга булиб, бунда унумдорлик умумий самарадорликни аниклашда микдорий ёндашувни белги-ловчи курсаткич ,исобланади.

Хизмат курсатиш корхоналарида ме,нат унумдорлигини аниклашда яхлит со,а буйича ялпи ма,сулот, иш билан банд булганлар сони курсаткичларидан фойдаланилади.

Хозирги даврда ме,нат унумдорлигининг янги концепцияси харажатларни камайтиришга асосланган, вакт жи,атидан кенгайиб борадиган самарали ва доимий имкониятларга эга булган иктисодий ресурслар тежамкорлигини айнан узи булмай, балки истеъмол жараёнида ишти-рок этувчи инсоннинг узини ривожланишидаги сифат узгаришлардан иборатдир. Ушбу кон-цепцияни амалга ошириш ишлаб чикаришнинг му,им эканлиги буйича даражалаштирилган. Истикболли ижтимоий э,тиёжларга каратишни такозо этади. Ме,нат унумдорлигини ошириш ялпи ички ма,сулот динамикасини аниклаш билан бирга, ишлаб чикариш чикимларини камайти-риш тамойилларига жавоб беради ва бу билан бозор иктисодиёти шароитида бошкарув жара-ёнининг пировард натижалар мезони булиб хизмат килади. Хизмат курсатиш со,асида ме,нат унумдорлигини ошишининг макроиктисодий курсаткичлари ижтимоий ва иктисодий ривож-ланиш мутаносибликларини, уларнинг бозордаги мувозанат шартларига мувофиклигини назорат килиш имкониятини беради.

Хизмат курсатиш со,аси тармокларида ме,нат унумдорлигини ,исоблашда тармокда яратилган ялпи ма,сулот ,ажмини жами тармокда банд булганлар сонига нисбати аникланади.

бу ерда: Мит - хизмат курсатиш тармоFида мех,нат унумдорлиги курсаткичи,

YM - тармокда яратилган ялпи мах,сулот,

В - тармокда бандлар сони.

Хизмат курсатиш тармокларида мех,нат унумдорлигини аниклашнинг ушбу курсаткичини жорий этиш куйидагиларга асосланади:

1. Хизмат курсатиш сох,асида фаолиятнинг бир канча турлари буйича хизматларни ишлаб чикишнинг натура курсаткичларини куллаш унум-дорликни х,исоблаш жараёнини мураккаб килиб куяди.

2. Республикамизнинг миллий х,исоблари тизи-мини тамойилларига мувофик статистика учун ишчи-ходимга харажатлар ва ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) х,ажми каби курсаткичлар уртасида конкрет алока мавжуд эмас. Мазкур курсаткичлар уртасидаги муносабатларни мод-дий ишлаб чикаришнинг муайян тармокларида аниклаш мумкин. Хизмат курсатиш сох,асининг асосий тармокларида ялпи мах,сулот х,ажми ишчи кучининг кийматида сарф-харажатлар асосида аникланади х,амда ялпи кушилган киймат ва мех,нат сарфи уртасидаги боFликликни ифода-лайди. Шунга кура, купинча иктисодий самара-дорлик нолга якин булади. Баъзан нолдан паст булиш эх,тимоли х,ам мавжуд булади. Шунинг учун хизмат курсатиш корхоналарида мех,нат унумдорлигини х,исоблашда тармокда банд булганлар ишчи-ходимлар статистикасидан фойдаланилади.

3. Такдим этилаётган тармокдаги статистик маълумотларни иктисодиётнинг бошка тармокларидаги статистик курсаткичлар билан таккослаш максадида ягона усул х,амда ягона статистик бах,олаш асосида амалга ошириш зарур-дир. Мазкур х,олатда ишлаб чикарилган хизмат-лар, ишчи-ходимларнинг уртача сони, асосий фондлар кийматини турли даражадаги ва турли тармок курсаткичлари шаклланади.

Хизмат курсатиш тармокларида ялпи кушилган киймат (YQ) курсаткичи кийматга эга курсаткич булгани учун, биз, дефлятор (таккослаш) усулини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

1-жадвал. К,орак,алпо™стон Республикасида саноат, кишлок хужалиги тармоклари ва хизмат курсатиш сох,асида ишлаб чикариш (хизмат курсатиш) ^ажми утган йилга нисбатан усишининг

умумий динамикаси, (%)

Йиллар Иктисодиёт тармоклари

Кишлок, хужалиги Саноат Хизмат курсатиш

2016 115,7 125,7 103,5

2017 122,5 158,8 101,8

2018 140,5 161,1 127,4

2019 125,4 116,7 123,3

2020 120,1 109,8 115,0

кулладик, яъни ялпи кушилган киймат х,ажмини таккослама куринишда баён киламиз. Киймат курсаткичларини таккослаш максадида дефля-торлардан (таккосланувчи индекслар) фойдала-нилади.

Хизмат курсатиш жараёни - бу хизмат курсатувчининг истеъмолчи билан узаро муно-сабатда буладиган фаолияти х,исобланади. Хизмат курсатиш жараёни тармок корхоналари-нинг иктисодий ресурслари оркали таъминла-нади. Хизмат курсатиш жараёни уз таркибига истеъмолчиларнинг буюртмаларини тах,лил этиш, лойих,аларни ишлаб чикиш, яъни ташкилий-техник вазифалар х,амда хизмат курсатиш жара-ёнини реализация килиш, хизмат сифатини оши-риш х,амда уларни истеъмолчиларга етказиш тар-тиби ва шароитларини уз ичига олади.

Иктисодиётнинг инновацион ривожланиши шароитида республикамизда уз фаолиятини амалга ошираётган сох,а мутахассислари хиз-матлар жараёнининг барча хусусиятлари юза-сидан юкори касбий билим даражаси ва малака талабларига эга булиши лозим. Бу эса хизмат курсатиш корхоналарида иктисодий ресурслар-дан фойдаланиш самарадорлигини ошириш эва-зига хизмат курсатиш натижадорлигига эришишни х,амда хизматлар сифатини яхшилашни таъмин-лайди. Хизматлар сифати купинча хизматларни ишлаб чикариш услубларига боFлик булади. Хизмат курсатиш услублари сервис корхоналари ва ташкилотларининг турлари ва ихтисослашувига боFлик. Хизмат курсатиш сифатига мех,нат шаро-итлари бевосита боFлик булиб, ушбу жараёнда истеъмолчига таъсир этади.

Хизмат курсатиш корхонаси фаолиятининг самарадорлиги корхоналар рах,барларининг ташкилий-бошкарув ва ташкилий-иктисодий жараёнларини илмий асосда ташкил эти-шига боFлик. Хизмат курсатиш корхонаси-

нинг ташкилий-бошкарув фаолияти уз ичига куйидагиларни олади [16]:

- хизмат курсатиш корхонасининг фаолиятини режалаштириш, хизматлар бозори конъ-юнктурасининг ёки хизматлар ассортиментининг узгариши натижасида корхона ривожланишининг истикболини белгилаш;

- ишлаб чикариш ва ноишлаб чикариш харажатларини бах,олаш;

- хизматлар ассортименти ва сифат дара-жасини инобатга олган х,олда технологик асбоб-ускуналар ва техник воситалар таркибини опти-маллаштириш;

- истеъмолчилар билан ишлаш учун ижтимоий-психологик лаёкатга эга булган мута-хассисларни танлаш;

- хизмат курсатиш ходимлари касбий мах,орати ва малака даражасини ошириш;

- мех,нат унумдорлигини ошириш х,исобига интенсив ривожланишни таъминлаш;

- ишлаб чикариш жараёни ва хизмат курсатиш фаолиятини техник куроллантириш;

- ишлаб чикариш хизмат курсатиш харажат-лари самарадорлигини бах,олаш;

- хизмат курсатиш натижаларини ошириш.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган

иктисодий ислох,отлар миллий иктисодиётни, хусусан, унинг таркибий кисми сифатида хизмат курсатиш тармокларини ривожлантиришга йуналтирилган булиб, бунинг асосида келгусида ах,оли фаровонлигини ошириш х,амда уларнинг турли хил талабларини тулик кондириш асосий йуналишлардан бири х,исобланади.

КоракалпоFистон Республикасида кейинги йил-ларда иктисодиётнинг бошка тармокларига кура, кишлок хужалиги тармоFи ва хизмат курсатиш сох,аси юкори суръатларда ривожланмокда. Хусусан, 2016 йилда кишлок хужалигининг утган йилга нисбатан усиш суръати 115,7 %ни ташкил этган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

3-жадвал. Коракалпомстон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида мехнат

унумдорлигининг усиш динамикаси2

2- жадвал. Коракалпо^стон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида ялпи мах,сулот (УМ, млрд. сум) ва бандлар сони1, минг киши)

Иктисодиёт сохалари ва тармоклари

Йиллар Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

YМ I. YМ I. YМ I.

2016 4062,9 193,0 4265,7 51,1 3100,5 328,2

2017 4977,3 191,5 6773,3 61,3 3611,3 334,1

2018 6995,5 192,5 10911,9 60,7 4600,2 392,5

2019 8769,3 195,0 12736,1 64,1 5671,8 385,0

2020 10532,2 193,5 13981,3 66,1 6520,3 380,1

Хизмат курсатиш сохалари ва тармоклари

Йиллар Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

Мехнат Усиш суръати, % Мехнат Усиш суръати, % Мехнат Усиш суръати, %

унумдор-лиги (минг сум) унумдор-лиги (минг сум) унумдор-лиги (минг сум)

2016 21051,3 100,0 83477,5 100,0 9447,0 100,0

2017 25991,1 123,5 110494,3 132,4 10809,0 114,4

2018 36340,3 139,8 179767,7 162,7 11720,2 108,4

2019 44970,8 123,7 198691,1 110,5 14731,9 125,7

2020 54430,0 121,0 211517,4 106,5 17154,2 116,4

холда, хизмат курсатиш сохасида бу курсаткич 103,5 %га усган. 2020 йилда кишлок хужалигининг улуши утган даврга нисбатан 120,1 %ни, хизмат курсатиш сохасининг улуши 115,0 %ни ташкил этган. Саноатда ишлаб чикариш хажми кейинги йилларда пасайиш тенденциясига эга булган. 2016 йилда бу курсаткич 125,7 %, 2018 йилда 161,1 %, 2020 йилда эса 109,8 %ни ташкил этган (1-жадвал).

Ривожланган бозор иктисодиёти мамлакат-лари тажрибаси шундан далолат берадики, хизмат курсатиш сохаси фаолиятининг самарадор-лиги хамда иктисодий усиши хизмат курсатиш хусусиятлари ва шароитларига ботлик булиб, бир катор омиллар таъсири билан белгиланади. Бунга кура, биз худудий даражада хизмат курсатиш сохасининг тармоклари ва йуналишларида иктисодий усишнинг омили тараккиётини амалга оширамиз. Бунда асосий максад иктисодий усишнинг интенсив ва экстенсив омилларини хиз-

1 Муаллиф томонидан Крракалпс^истон Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йил-лар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

2 Муаллиф томонидан КсракалпсFистсн Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йил-лар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

мат курсатиш фаолиятининг иктисодий усишига таъсирини аниклаш асосий максад хисобланади. Утказилган омилли тахлил доирасида экстенсив ва интенсив омиллар индекси таккослаш усули оркали иктисодий усиш шакли белгиланади [3].

2-жадвал маълумотларига кура,

КоракалпоFистон Республикаси иктисодиёт соха ва тармоклари буйича ялпи махсулот ^М) хажми 2020 йилда 2016 йилга нисбатан кишлок хужалигида - 2,6 марта, саноатда 3,3 марта ва хизмат курсатиш сохасида 2,1 мартага усган. Ушбу даврлар оралиFида банд булганлар сони (I) кишлок хужалигида - 100,3 %, саноатда - 129,3 % ва хизмат курсатиш сохасида - 115,8 %га ошган. Бундан куринадики, саноатда ва хизмат курсатиш сохасида бандларнинг улуши кишлок хужалигига нисбатан юкори булмокда.

КоракалпоFистон Республикаси иктисодиёт соха ва тармокларида мехнат унумдорлигининг усиш динамикасига назар ташласак, мехнат унум-дорлиги энг юкори усиш кишлок хужалигида 2017-2018 йилларда - 139,8 %га, саноатда - 162,7 %га ошган булса, хизмат курсатиш сохасида бу курсаткич 2018-2019 йилларга (125,7 %) туFри келади. 2020 йилга келиб, тахлил этилаётган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

5-жадвал. Коракалпомстон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида фондлар кайтими

(FQ) ва фондлар билан куролланиш даражаси ^ВО)2

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4-жадвал. Коракалпо^стон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида асосий фондлар

киймати1 (млрд. сум)

Йиллар Иктисодиёт сохалари ва тармоклари

Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

2016 125,0 1500,8 1557,5

2017 127,0 9061,4 1549,3

2018 176,1 10305,0 2038,0

2019 194,1 10713,3 3533,7

2020 223,3 12584,1 3178,9

Йиллар Хизмат курсатиш сохалари ва тармоклари

Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

FQ (сум) FBQ (минг сум) FQ (сум) FBQ (минг сум) FQ (сум) FBQ (минг сум)

2016 32,5 647,7 2,8 29369,8 2,0 4745,6

2017 39,2 663,2 0,7 147820,5 2,3 4637,2

2018 39,7 914,8 1,1 169769,4 2,3 5192,4

2019 45,2 995,4 1,2 167134,2 1,6 9178,4

2020 47,2 1154,0 1,1 190379,7 2,1 8363,3

иктисодиёт сохалари ва тармокларида утган йилга нисбатан мехнат унумдорлиги усиши: кишлок хужалигида - 121,0 %, саноатда - 106,5 %, хизмат курсатиш сохасида - 116,4 %га усган (3-жадвал).

4-жадвалда КоракалпоFистон Республикаси иктисодиёт соха ва тармокларида асосий фондлар киймати тутрисида маълумотлар келтирилган булиб, бу курсаткич 2016-2020 йилларда кишлок хужалигида - 178,6 %, саноатда - 8,4 марта, хизмат курсатиш сохасида - 2,0 мартага ошган.

КоракалпоFистон Республикасида тахлил килинаётган соха ва тармокларда фондлар кайтими ва фондлар билан куролланиш даражаси курсаткичлари келтирилган булиб, фондлар кайтими буйича кишлок хужалиги энг юкори курсаткич (2020 йилда - 47,2 сум)га эга булган. Бунинг асосий сабаби кишлок хужалигида буюм-лашган мехнат сарфига нисбатан жонли мехнат улушининг юкорилигидадир. Шунингдек, фондлар билан куролланиш даражаси буйича саноат тармоFи юкори курсаткич (2020 йил - 190379,7 минг сум)га эга. Албатта бу табиий холдир. Хизмат

1 Муаллиф томонидан Крракалпс^истон Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йил-лар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

2 Муаллиф томонидан КоракалпоFистон Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йил-лар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

курсатиш сохасида фондлар билан куролланиш даражаси усиш тенденциясига эга булсада, бирок 2019-2020 йилларда бу курсаткич 8,9 %га кискарган (5-жадвал).

Бугунги кунда жамият ривожланиш тенден-цияси асосан саноат ривожланишидан кейинги боскичга хос булиб, унда иктисодиётнинг замо-навий тармокларини, хусусан, хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш алохида ахамиятга эга. Бунда асосий ресурс сифатида интеллектуал салохиятдан самарали фойдаланиш оркали фан сиFими юкори булган замонавий сохалар ва тармокларни ривожлантириш долзарб вазифалардан бири хисобланади. Ижтимоий тараккиётдаги ушбу холат иктисодиётнинг бошка соха ва тармокларига нисбатан хизмат курсатиш сохаси жадал суръатлар билан ривожланишни талаб килади.

Тадкикотларнинг курсатишича, АКШ иктисодиётида жами иш уринларининг 80,0% хизмат курсатиш сохаси хиссасига туFри келади. Шунингдек, мазкур сохада фаолият олиб бораёт-ган мутахассисларнинг 85,0 %и юкори малакага эга кадрлар хисобланади.

6-жадвалда КоракалпоFистон Республикаси иктисодиёт соха ва тармокларида фондлар кайтими ва фондлар билан куролланиш даражаси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

6-жадвал. Коракалпо^стон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида фондлар кайтими (FQ) ва фондлар билан куролланиш курсаткичларини (FBQ) усиш суръати1, (%)

Йиллар Хизмат курсатиш сохалари ва тармоклари

Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

FQ FBQ FQ FBQ FQ FBQ

2016 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

2017 120,6 102,4 25,0 5,0 марта 115,0 97,7

2018 101,3 137,9 157,1 114,8 100,0 112,0

2019 113,8 108,8 109,1 98,4 69,6 176,8

2020 104,4 115,9 91,7 113,9 131,3 91,1

7-жадвал. Коракалпоfистон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида мехнат унумдорлиги (1ти) ва фондлар кайтими даражасининг индекслари2

Йиллар Иктисодиёт сохалари ва тармоклари

Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

|ти к |ти к |ти к

2016 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

2017 1,23 1,21 1,32 0,25 1,14 1,15

2018 1,40 1,01 1,63 1,57 1,08 1,00

2019 1,24 1,14 1,1 1,09 1,26 0,70

2020 1,21 1,04 1,06 0,92 1,16 1,31

омиллар таъсирда намоён булганлигини кузатиш мумкин.

7-жадвалдан куриниб турибдики, хизмат курсатиш сохасида интенсив омиллар (мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтими) таъсири колган икки тармокка нисбатан юкоридир. Хизмат курсатиш интенсивлиги бевосита субъектив ва объектив омиллар таъсирига боFликдир.

Республикада саноат тармоFида банд булганлар (1|) ва асосий ишлаб чикариш фонд-лари (Унинг индексларини 1,0 коэффициентдан юк,орилиги тармокда экстенсив омиллар таъсири устун даражадалигини курсатмокда. Хизматлар сохасида бу курсаткич 1,0 коэффициентдан паст эканлиги экстенсив омилларни улуши камрок эканлигидан далолат беради (8-жадвал).

КоракалпоFистон Республикасида бозор иктисодиёти амал килишининг дастлабки йил-ларидан бошлаб, хизмат курсатиш сохалари ва тармокларида иктисодий усишда экстенсив омил-ларнинг улуши юкори булган. Бунда республикада хизмат курсатиш сохаси тармокларида иктисодий усишига таъсир этувчи омилларни тахлил к,илиш ва бахолаш алохида ахамият касб этади.

КоракалпоFистон Республикаси иктисодиёт сохалари ва тармокларида иктисодий усиш индек-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

курсаткичларининг усиш суръатлари туFрисида тахлилий маълумотлар келтирилган.

2-формулада иктисодиёт соха ва тармокларида ик,тисодий усиш суръатининг динамикасини уму-мий индекси келтирилган [12]:

I х/,

1Г = -^ (2)

Бу ерда: 1г - иктисодий усишнинг умумий индекси;

1ти - мехнат унумдорлиги индекси;

Ifq - фондлар кайтими индекси; - асосий фондлар индекси;

1| - сохада иш билан банд булганлар индекси.

Агарда 1г >1 булса, иктисодий усиш курсаткичи нисбатан интенсив хисобланади, агарда 1г<1 булса, иктисодий усиш курсаткичи нисбатан экстенсив

1 Муаллиф томонидан КсракалпсFистсн Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йиллар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

2 Муаллиф томонидан КсракалпсFистсн Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йиллар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

8-жадвал. Коракалпомстон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида банд булганлар

сони (II) ва асосий фондлар (1а0 динамикаси индекслари1

Иктисодиёт сохалари ва тармоклари

Йиллар Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

1| и 1| и 1| и

2016 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0

2017 0,99 1,02 1,20 6,04 1,02 0,99

2018 1,01 1,40 0,99 1,14 1,17 1,31

2019 1,01 1,10 1,06 1,04 0,98 1,73

2020 0,99 1,15 1,03 1,17 0,99 0,90

9-жадвал. Коракалпоfистон Республикаси иктисодиёт со^а ва тармокларида иктисодий усиш

даражасининг умумий индекси2

Йиллар Иктисодиёт сохалари ва тармоклари

Кишлок хужалиги Саноат Хизмат курсатиш сохаси

2017 1,47 0,04 1,30

2018 1,00 2,26 0,70

2019 1,27 1,09 0,52

2020 1,11 0,81 1,70

сини бахолашда мехнат унумдорлиги, фондлар кайтими, асосий ишлаб чикариш фондлари ва тармокда банд булганлар индекслари хамда уларнинг иктисодий усиш динамикаси аникланди (9-жадвал).

Республикада 2020 йилга келиб, кишлок хужалиги ва хизмат курсатиш сохасида иктисодий усишда интенсив омилларнинг (1к>1) улуши юкори булган булса, мазкур йилда саноатда экстенсив омиллар улуши устунлик килган.

Хизмат курсатиш жараёнида самарадорлик курсаткичларини тадкик этиш асосида таъкидлаш керакки, юкорида келтирилган конуният сервис иктисодиётининг турли тармокларида турлича-дир. Масалан, прогрессив тавсифга эга хизмат-ларда интенсив омилларнинг урни юкори булса, индивидуал куринишдаги хизматларда экстенсив омиллар устун ахамиятга эгадир.

Хулоса ва таклифлар(Сопс^юп/ Recommendations).

1. Шундай килиб, 2020 йилда КоракалпоFистон Республикаси кишлок хужалиги ва хизмат

1 Муаллиф томонидан КоракалпоFистон Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йил-лар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

2 Муаллиф томонидан КоракалпоFистон Республи-касининг статистик ахборотномаси (2016-2020 йил-лар учун) маълумотлари асосида хисобланган.

курсатиш сохасида иктисодий усишда интенсив омиллар улуши юкори булган, саноатда эса ушбу даврда иктисодий усишда экстенсив омиллар хиссаси юкори булган. Бу уз навбатида, кишлок хужалиги ва хизмат курсатиш сохасида мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтими индек-сларининг соха ва тармокда бандлар хамда асосий фондлар индексларининг усишига нисбатан юкори курсаткичга эга эканлигини курсатмокда. Республика саноатида эса бунинг акси булиб, мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтими индексларининг нисбатан паст эканлигини курсатмокда. Саноатда 2020 йилда ишлаб чикариш фаолиятида иктисодий самарадорликка экстенсив омиллари-нинг таъсири нисбатан устувор ахамият касб этиб бормокда.

2. Тахлилий маълумотлар шуни курсатмокдаки, хозирги кунда мехнат унумдорлиги ва фондлар кайтимини ошириш асосида хизмат курсатиш сохаси корхоналарида иктисодий усишни таъмин-лаш объектив равишда мураккабликни намоён этмокда. Тадкикотлар шуни курсатмокдаки, хозирги вактда хизмат курсатиш тармокларида моддий ишлаб чикариш сохасига нисбатан ишчи-ходимларнинг бандлиги усиб бормокда. Бу эса мехнат унумдорлигини пасайишига олиб келмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

3. Республикамиз, хусусан, K,opaK^nofMcroH Республикаси хизмат курсатиш сох,асида иктисодий усишнинг омилли тах,лили шундан далолат бермокдаки, ушбу сох,ада иктисодий усишнинг интенсив омиллари (мех,нат унумдор-лиги ва фондлар кайтимининг ошиши) таъсири прогрессив хизматлар курсатишда юкори булган булса, сох,ада иктисодий усишнинг экстенсив омиллари (сох,ада банд булганлар сони ва асо-

сий фондлар кийматини усиши) таъсири индивидуал хизматлар курсатишда юкори булган.

Шундай килиб, иктисодиёт сох,а ва тармокларида, хусусан, хизмат курсатиш сох,асида самарадорликни аниклаш комплекс ёндашувни зарурат этади ва у иктисодий курсаткичларнинг мутаносиблигини талаб килади. Бундай х,олат бевосита жах,он амалиётида тобора ривожланиб бормокдаки, бу мух,им ах,амиятга эга булмокда.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати (References)

1. Арабов Н.У., Артиков З.С. Сервис корхоналарида хизмат курсатиш сифатини ошириш. Инсон капитали ва ижтимоий ривожланиш журнали//Самарканд, СамДУ, № 1, 2021, 153-164 б.

2. Баринов Н. А. Указ. Соч. - С. 17.

3. Беляев К.К Проблемы измерение затрат и результатов на предприятии. Иркутск, ИГЭА, 1999. - С. 104.

4. Веснин В.Р. Управление персоналом. Теория и практика - М.: Проспект, 2011. 688 с.

5. Ерофеева А.П. Модернизация системы управления персоналом на предприятиях сферы услуг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Великий Новгород: 2014. - С. 141.

6. Кастельс М. Информационная эпоха: Экономика, общество и культура: Пер. с англ. Под. ред. О.И. Шкаратана - М. : ГУВШЭ, 2000.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег / Пер. сангл. проф. Н.Н.Любимова, под. ред. д.э.н., проф. Л.П.Куракова. - Москва: МИЭМП, 2010.

8. Котлер Ф. Основы маркетинга. - М.: Прогресс,1993. - С.63 8.

9. К.Хаксевер, Б.Рендер, Р.Рассел, Р.Мердик Управление и организация в сфере услуг, 2-е изд. / Пер. с англ. Под ред. В. В. Кулибановой. - СПб: Питер, 2002. - 752 с.: ил. - (Серия «Теория и практика менеджмента»).

10. Маршалл А. Принципы экономической науки / А.Маршалл: В 3 т. - Москва: Прогресс-Т.З. 1984. - 119 с.

11. Okoye A. Theorising corporate social responsibility as an essentially contested concept: is a definition necessary? [Text] //. Journal of Business Ethics / 2009. - № 89. - Р. 613-627.

12. Рубцова Н.В. Оценка эффективности сервисной деятельности. // Дисс. кан. экон. наук. - Иркутск: 2006. - С. 171.

13. Сфера услуг: новая концепция развития/В.М. Рутгайзер, Т.И. Корягина, Т.И. Арбузов и др. - М.: Экономика, 1990. - С. 148.

14. Теплицкий В., Костюковский Ю. Как оценить инвестиционную привлекательность предприятия // Деловая жизнь, 1993. - № 9. - С. 11-18.

15. Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в переходный период. -М. ООО. «Информграф», 2000. - С. 215.

16. Ураков Ж.Р. Хизмат курсатиш корхоналари фаолиятлари самарадорлигини ошириш-нинг ташкилий-иктисодий механизми (Самарканд вилояти мисолида) // дисс. икт. фан. ном-зоди. - Т.: СамИСИ. 2011. 79-80 б.

17. Шумпетер Й.А. История экономического анализа в 3 тт. - СПб.: Экономическая школа, 2004.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 9(145)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.