CC BY
34
УДК 891.550.09-1 А.ХДКИМОВ
ББК 80 (075)
МАХСУСИЯТИ ШЕЪРИ АНДЕШАХОИ ОТИФЙ (дар мисоли эчодиёти Лоиц Шералй)
Хар шоири муцтадир тасаввуроти худро аз олам ба услуби худ, ба тарзу тарици худ ба тасвир меорад, ки он аз дигарон фарц мекунад ва то чое цудраташ мерасад, моро вомедорад, ки биниш, тарзи таассурот, сабк, бозгуи уро цабул кунем ва агар мо онро цабул дорем, пас он чун вижагихои истеъдоди у шинохта мешавад. Бинобар ин, хусусиятхое, ки дар эчодиёти як шоир ба назари мо табий мерасад, дар айни хол бархурди махсусан шадиди таассуроти мутазод дар Лоиц, дар шоири дигар, агар он аз тарзи чахоншиносии у барнаояд, гайритабий, сохта намудор шуданаш мумкин аст.
Хар воцеа, андеша ва таассуротро дар олами ботину зохир дар тазоду муцобила дидан махсусияти нигохи Лоиц мебошад. Дарки у аз олам дучихата аст: хаёт - мамот, хайр - шарр, адолат - разолат, садоцат - хиёнат ва ба хамин монанд. Муфради гиноии шеъри у ботини худро дар муборизаи бахамзидхо во менамояд. Дар шеъри точик ин тарици дарк ва тасвири олами моддию маънавй собицаи дарози адабй дорад, вале азбаски дар шеъри Лоиц мавриди тасвир ва тахцицаш тоза аст, кухнаю забонзад нест. ^аблан, дар шеъри нимаи аввали царни ХХ, ин цувваю таассурот ба шахсони алохида нисбат дода шуда, дар ниходи як шахс ба хам барнамехурданд (агар бархуранд хам ками дар кам буд) ва чун цувваву таассуроти ашхоси гуногун зохир мешуданд. Ин боис буд, ки олами муфрад, шахси алохида аксаран яктарафа, бо ранги фацат сиёх ё сафед ба тасвир мерасид.
Аммо дар шеъри Лоиц таассурот, сифатхо ва дилбастагихои мухталифи у ифода шуда, пахлухои гуногуни хулцу атвор ва шахсияти муфради гиноиро аён менамоянд. Ин усули тасвир ва ифодаи андешаву эхсосоти инсон дар шеърхои "Нушбод", "Тарона" , "Боз як рузам гузашт" , "Користон" ба хубй корбаст шуда, на танхо муборизаи цуввахои бахамзидро дар чахони шахсияти тиной нишон медихад, балки мухимтарин хусусиятхои шуури ичтимоии як гурухи муайяни чомеаро низ ифода менамояд. Ба замми ин, у дар хар падидаи зиндагй осори абадият ва силсилаи ногусастанй, дар хар чузъ гояти куллро мебинад, гузаштаро бо холи хозир ва холоро бо оянда мепайвандад. Чунин мароми дунёшиносй ба андешахои хиссиётангези шахсияти тиной рангу равгани фалсафй медихад. Дар "Нушбод"-е, ки у ба дасташ чоми хайёмй мегуяд, маънии зиндагй дар силсилаи ногусастании талхию ширинихо, васлу чудоихо, сарафкандагию сарфарозихо ифода мешавад:
Ва донистам, ки дар талхии май ширинии дунёст,
Ва донистам, ки дарди ишк, подоши цудощост, Ва донистам, ки холигощ мобайни замину осмон бар мо Барои сарфарозщост;
Ва донистам, ки па^нои замин дар зиндагии кутали одам
Барои бениёзщост,
Паёпай бода менушам (2, 186).
Шахсияти тиной дар шеъри Лоиц на фацат шахси худи шоир аст, балки дар баъзе маврид он сурати инсони чомеъ аст, ки тачассуми абадияти зиндагй ва цудратмандии инсон мебошад. Агар шахсияти тиной сифатхои инсони чомеъро дар худ гунчонида, дар айни хол фардияти худро аз даст надихад, у инсони тавоноест, ки заминро бар душ ва чахонро дар огуш дорад. Дар шеърхои "Боз як рузам гузашт", "Ручуи достоне, ки наметавонам навишт" шахсияти тиной хамин гуна инсони чомеъест, ки худро дар чахон чун дар хонаи худ хис мекунад ва чахон хам хонаи ишцхо ва сурудхои уст. Дар шеъри "Боз як рузам гузашт", ки аз чумлаи шеърхои ангезаи рухй буда, авзои шахсияти гиноиро хар лахза дигаргун нишон медихад, аз чумла гуфта мешавад, ки дар чашми у субххои нодамида, дар насибаш роххои носипарда, дар дилаш ишцхои новарзида, дар ниходаш цудрати бунёдхост, ки бо он хама у дар души замин асту замин бар души уст. Харчанд рузи пурбарору сермахсул сурурангез аст, аммо бебозгаштии он хамчун вохиди вацт аз зиндагии одам бо худ эхсоси хузну дард хам дорад, ки шеър аз он сар шуда, зуд бо рухияи кас асар мегузорад. "Офтоб аз хонаи ман рафт бегах" огози хуб, хусни матлаъ аст, зеро шахсияти тиной мегуяд, ки офтоб аз хонаи ман рафт, бо хамин аз хонаи ман гуфтанаш офтобро ташхис мекунад ва аз ин
харф дар байни офтобу инсон муносибати гарми инсонй эхсос мешавад. Аз ч,ихдти дигар, он бобарории рузи гузаштаро гушрас карда, офтобро тачассуми хушбахтй, гармию зиндагй месозад, ки рафтанаш хиссиёти тамангезро дар дил бедор карда, ду мисраи баъд ба ин таассуф таъсири бештаре ворид менамояд.
Офтоб аз хонаи ман рафт бегах,,
Боз як рузам гузашт,
Боз як рузи пур аз сузам гузашт (2, 268).
Ба дунё омадану рафтани шоир хам монанди омадану рафтани хуршед аст. Тазоди хиссиёти шахсияти тиной ба воситаи суолхои беунвон таъкид шуда, шиддати онро мисраъхои кутох-кутох, ки чумлахои якаъзоянд, меафзоянд. Бегох шудани руз таассуроти тамангезеро бештар бармеангезад, аммо шиддати таассурот давом наёфта, баръакс дар хамин ну;та вогузошта, отози руз тасвир мешавад, суруру шодмонии субхи нав бар туссаи пешин толиб меояд, хиссиёти шахсияти тиной оханги хуррамона мегирад: "- Ассалом, эй офтоб, эй чашми рузи нав, дуруд! Ман ба гушат хонам имруз аз мухаббатхо суруд..." (2, 268). Ин эхсоси фарах ва хурсандй хам якбора ;атъ мешавад, шахсияти тиной аз холате сухан мегуяд, ки зидди пешин аст, хисси шодмонй аз омадани руз бо афсус аз рафтани он сахт ба хам бармехурад: "Офтоб аз хонаи ман рафт бегах. Кур шуд чашмони руз. Хонаи ман боз бе хуршед монд" (2, 268). Ибораи рехтаи кур шудани чашми руз, ки киноя аз омадани шаб аст, тамро таъсирноктар месозад ва шахсияти тиной андешахояшро дар хамин рухия давом дода, шукри бо руз аз дунё нагузаштани худро мекунад. Андешахо дар охир бо суолхо баён шуда, сурати уро ба инсони чомеъ бадал менамоянд:
Офтобо, кай ба дунё омадам ман? Чанд руз ин сон гузашту лек ман нагзаштам аз дунёи зебо? То ханузам умрпаймо? То ханузам ман шикебо? Балки хамсоли туам ман?! Балки хамзоди Х,авою Одамам ман?!(2, 269).
Дар солхои шаст дар эчодиёти Лои; ва шуарое, ки баъд аз у ба адабиёт ворид мешуданд, тамоюлу тасвири серпахлуи инсон ва баёни андешахои мутазоди шахсияти тиной густардатар мегашт. Акнун эхсосот ва таассурот аз зиндагй якранг набуд, тазод дошт ва он усули идроки шахсияти тиной гашта, ба махаки чахоншиносиаш мубаддал мешуд, ки дар шеъри Лои; буд:"То дар ин дунёи навбат ха;;и навбат бо ман аст, // Сулху рангам бо тамоми Хурмузу Ахриман аст" (2, 218).
Ч,анги ;уввахои хурмузиву ахриманй, ки дар ангезахои рухии шахсияти гиной ба ву;уъ меояд, мавзуи бисёр шеърхои Лои;ро ташкил медихад. Аз ин суханон мурод он аст, таъкид шавад, ки мавзуи андешахои шахсияти гиной дар баъзе шеърхои у ин ё он ходиса набуда, ангезаи рухист, ки аз гояи муборизаи неку бад зухур мекунад. Се шеър, ки зери унвони "Користон" аст, ин ;азияро тасди; мекунад, ки ангезаи рухии шахсияти гиной мавзуи шеърро ташкил карда, уро чун арсагохи муборизахои шадиди маънавй намудор месозад. Шахсияти гиной, ки аз гирудору кашокаши ;албиаш ба чон меояд, аввал аз ду лашкаре, ки дар ботини у чангу шуриш дорад, сухан мегуяд, пасонтар аз ин хам мегузарад ва мегуяд, ки дар ниходам ду дил метапад, ки бо хам номуросою дар тазоди хамешагист. Ин далели бар ангезаи рухй ;арор доштани мавзуи шеър аст, зеро андеша бе ву;уи ходисае дар натичаи тапиши дигар пайдо кардани ангезаи рухй метавонад хар лахза нав шавад.
Дар ниходам ду дил тапад доим, Байни онхо ягон муросо нест. Дар яке ацз, дар дигар уммед, Дар дили ман тазоди якумрист. Он яке доимост захматкаш, Дигаре нозиру тамошогар. Он яке хар нафас кашад ташвиш, Дигаре бегам асту бемазхар (2, 197).
Аз солхои хафтод ба ин чониб дар ашъори баъзе аз шуаро, аз чумла, Лои;, Бозор Собир дар тасвири инсон, ки ба воситаи нигориши муфради тиной амалй мешавад, он ягонагии ма;садноке, ки дар шуарои насли пешина чой дошт, яъне муборизи бешакку гумони чахони нав будан кам -кам дигаргун шуда, дар андешахои у, хамчунон ки мебинем, оханги дуй, яъне гумон дар баробари я;ин, нотавонй дар баробари тавоной, яъс дар баробари умед ба гуш мерасад. Ягонагии
мацсадноки шахсият халалдор мешавад, ки аломати дар зимни чомеа пайдо шyдани дигаргунихои ичтимой, равиши тозаест, ки ба мyносибати байни фард ва чомеа таъсир мегyзорад, сахехтараш ин мyносибатро аз вобастагии сахти сиëсй озодтар дидан мехохад. Ин дар аввалхо эхтимол гайриихтдар, бешyyрона рух медод ва шоирон бар асари хассосии ичтимоияшон тагйир хyрдани авзои чомеаро савцан хис мекарданд. Аз як тараф, аз забони муфради тиной даъвату шиорхои пешбарандаи чамъият, аз суи дигар, оханги сар фуру бурдан ба олами худтахлилй ва шакку гумонхо низ ба гуш мерасид.
Вале дар назар бояд дошт, муфради гиноие, ки дар эчоддати бархе аз шоирон аз ин равзанаи дуй ба назар меомад, аксаран дар маърази пешбарандагони чомеа низ шиор мезад, яъне худ низ дар холати дуй буд. У аз як чихат ба бенуцсу сохтакорона будани чомеа, ки норасоихояшро дар зери шиорхо ва вонамудкорихояш пинхон медошт, шубха кунад, аз чихати дигар, онро боз чун чомеаи якдилй, хамризой ва монанди инхо месутуд. Аз чумла Лоиц дар "Хдмосаи бародарй" менавишт:
Мо- узвцои як тан, мо - чашм^ои як сар, Мо - гащи як хазина, мо - шуълаи як ахтар, Мо - аскарони як саф, мо - рукщои лашкар, Аз модари замона фарзанди тавъамонем, Хамширу цамризой - ëрy бародаронем! (2, 3S4).
Вале бояд цайд кард, ки муфради тиной хам дар ибрози андешахои танцидй ва хам тахсиниаш нисбат ба солхои пешин озодтар, самимитар, неку бадашро аз хонанда пинхон накарда сухан мегуяд ва ба хамдилии y бовар мекунад. Ин хусусият ба андозае ба муфрадхои гиноии шоирони нимаи дуюми царн муштарак буда, тобишхои дигаргуна хам дорад, ки аз табиати инсонй ва эчодии шоирон бармеояд.
Бутеди шеъри тиной бар хисстети фардй ва таассуроти нотакрор аст, ки якранг набуда, тобиш ва рангомезихои гуногун дорад. Аз ин чихат, масири шеъри Лоиц аз роххои асосии инкишофи шеъри муосир аст, ки олами y ва муфради гиноиро дар бархурдхои тунду тез, аëнy ноаëнаш ба тасвир мегирад.
Зиндагй арсаи муборизаи човидон аст, на танхо ба маънои муборизаи xаëт бо мамот, балки ба маънои муборизаи цуввахои неку бад низ, ки дар олами зохиру ботин бо хамдигар овез доранд. Шоир дар ин набард, новобаста аз он хама мухолифатхое, ки дар олами y талотум мекунанд, хамеша пуштибони xаëт ва некист ва хатто шеърнависиашро хам roëra барои xаëт медонад:
Ба^ри шу^рат нест х,аргиз шеърпардозии ман, Шеърпардозиям исёне ба рагми мурдан аст (2, 3S4). мегуяд y дар шеъри «То дар ин души навбат хацци навбат бо ман аст». Дар аксари ашъоре, ки Лоиц дар мавзуи шеъру шоир навиштааст, харчанд аз забони муфради тиной ва шахси сеюм -ровй, низ шеърхо дорад, шахсе, ки сухан аз забони уст, худи шоир аст. Ин далели бебахси табиати тиной ва олами пурмаъно доштани Лоици шоир мебошад.
Агар худуди олами шоирро ба андозае нишон додан имкон дошта бошад, аммо дар шеър ба чй сурат ва дилбастагихо арзи андом кардани шоирро пешакй дарëфтан мухол аст. Шахси шоир дар шеърхои Лоиц гох чавони ошиц ва гох марди баркамоли зиндагидида, гох шуридасар ва гох орому ботамкин, гох болидаю дилшод ва гох гамгину дилфигор ба назар мерасад. Ба кадом сифатхо зохир шудани шахси шоир аз ангеза, аз ходиса, аз таконе вобаста аст, ки дар y ин ë он гуна таассурот гузошта, мавриди тасвир мешавад. Ин сифатхои мухталиф ба чои якдигар наомада, якдигарро иваз накарда, дар шахси y хамчун сифатхое хастанд, ки бо тацозои якдигар вучуд доранд.
Бо дили дарё нишинам, то дилам дарё шавад, Бо гами дунё бисузам, то дилам дунё шавад (3, 254).
ë:
Чу як пири хирад мирад, бимирад чумла осорам,
Чу як %амсоли ман мирад, гаронтар мешавад борам (3, 337).
Ин байтхое аз газалхои дар солхои гуногун гуфтаи Лоицанд, ки маслаки инсонй ва шоирии уро тачассум кардаанд. Маслаки инсонии шоир бо маслаки шоирии y дар аксар холатхо мувофицу хамчуранд, ки ин бори дигар бар табиати тиной доштани шоир шаходат медихад, зеро сарчашмаи таровиши хар дуи ин маслак олами ботин аст, дар холати аввал - ифодаи маслаки инсонй, доираи фарогирии мавзуъ фарохтар ва дар холати дуюм - ба эътибори бештар мавриди
шеър царор гирифтани чихати xyнарии инсон, ки яке аз пахлухои хастии уст, мавзyъ махдуд, вале амицтар дар бар гирифта мешавад.
Дар шеъри "Тарона" андешахои отифии шахсияти тиной бештар ба инсони маxсyс нисбат дорад ва ин инсон азбаски дар заминаи хиссдату таассyроти шахсй рози дил мекунад, харчанд иддаои 6узург дорад, харфаш ба дил менишинад.
Ман аз бар мекунам рузе суруди обшоронро, Забон мебахшам охир ман сукути кухсоронро. Ман охир рудхоро рахнамой мекунам рузе, Паëми об меорам чавори даштзоронро (3, 193).
Ва махсусан баъд аз ин банд, ки шахсияти тиной аз бачахои дехотй, мактабхонихо, ошицихои бачагию чавонй ва холатхои воцеии ва аз сар гузаронидаи хеш харф мезанад, онхо паллахои мизони услуби вуцуъгаро ва хаëлпардозонаро баробар нигох дошта, шеърро мацбули хотир мегардонанд.
Валекин дар тани деворхои мактаби деха Нахустин шеърхои ошиции хешро дигар намеëбам, Дигар дар нуки муи духтарони хамдабистонам Ба тарсу ларз мактуби мухаббат хам намебандам. Рахо шуд кокули онхо зи дастонам, Рахо шуд номаи ман хам (3, 193).
Вацте ки ин ду банд ва шеър куллан зери назар гирифта мешавад, аëн мегардад, ки дар ин чо консепсияи шахсият, шахсияти гиноие, ки шоир меофарад, асосан хаëлпардозона мебошад, ки унсурхои вуцуъгарой хам дорад. Ин махсусан дар банди боло назаррас аст: аз бар кардани суруди обшорон, забон бахшидан ба сукути кухсорон, рахнамой кардани рудхо, паëми об овардан ба чавори даштзорон, хама аз таъбирхое хастанд, ки дар олами дарки хаëлпардозонаи воцеъият чой доранд. Аммо дар банди поëнй таъбирхои дар тани деворхои мактаб навиштани шеърхои ошицона, ба нуки муи духтарони хамдабистон бастани мактуби мухаббат таъбирхое хастанд, ки дар асоси зиндагии дехотй ба мдан омада, ба сабки вуцуъгаро тааллуц мегиранд. Дар асл бигиред, хар дуи ин сабк - хам вуцуъгаро хам хаëлпардозона - вацте ки дар шеъри тиной истифода мешавад, махсусиятхои худро пайдо мекунад, ки ба эътибор нагирифтани онхо масъаларо хеле сатхй тасаввур кардан аст. Бинобар он, дар хар холати мушаххас ин махсусиятхо бояд нишон дода шаванд, то маълум гардад, ки бе муайян кардани махсусияти ин ду сабк чигунагии навъи шеърро таъин кардан имконнопазир аст.
Аммо як цонунияти умумиро цайд кардан лозим аст, ки он аз руи талаботи жанр бештар хусусияти хаëлпардозона ë вyцyъгароëна гирифтани андешахои отифии муфради гиноист. Масалан, вацте ки Лоиц газал мегуяд, суннати цавии газали классик уро бо худ мебарад, у бештар худро дар олами хаëлпардозона мебинад ва сухан мегуяд, зеро чахони газали классикии мо асосан хаëлпардозонааст, вале хангоме ки шеъри нав, озод ва ë жанрхои тозабушд, монанди чахорпора мегуяд, эхсос ва суханаш бештар заминаи вyцyъгароëна пайдо мекунад. Барои исботи ин суханон ба газале, ки матлааш ин аст, руй овардан кофист:
Ин хама огозхо аз хоки бушди ман аст, Ин хама парвозхо аз файзи иршоди ман аст (3, 112).
Ин газал, ки бештар аз олами маънавй сухбат мекунад, ба хамон услуби хаëлпардозона гуфта шуда, шахсияти тиной хам фавцултабий ба назар мерасад, ки хатто осмонро як сафха аз девони худ, худоро хам дар офариниш аз худ очизтар дониста, хатто чахони хастиро, ки мафхуми моддист, ба мафхуми маънавй, яъне ба ëдy хотира мубаддал мекунад. Ин хама, албатта, аз тацозои жанр, услуб ва мухтавои хаëлпардозонае, ки шоир барои баëни он мекушад, ба мдан омадааст, ки дар ин чо мацбул ба назар мерасад.
Масалан, вацте "Шеъре, ки хоб дидам" -и Лоицро мехонем, мебинем, ки дар он хамаи тимсолхо ва мухтаво аз ин ë он чихат ба осмон ва ба олами хаëлпардозона тааллуц мегиранд. Шахсияти тиной, ки шоир аст, дар бораи сарчашмаи яке аз шеърхояш бо хавои хаëлпардозона аввал аз Экзюперй, нависандаи хаëлпардози фаронсавй, ки халабон буд ва баъдан аз Зухраи чангй, фалакпаймо Гагарин, Орфеи лирадаст ва шоирони хаëлпардози мубориз Петефй ва Лорка ëд карда, дар банди охир тасаввуроти шабонгохиашро ба ин зайл чамъбаст мекунад:
Худовандо!
Намедонам, чй фол асту чй тадбире, Ки ман ин шеърро Дар хоб дидам вацти шабгире,
Ки худ парвоз мекардам ба суи осмони дур,
Ки худ парвоз мекардам ба суи ахтарони дур... (3, 233).
Ин таассурот ва андешахои отифии шахсияти тиной бешакку шубха чанбаи хаëлпардозона дорад ва хатто махалли он — рохи парвоз ба суи осмон ва ахтарони дурро таъкид мекунад, ки сарчашмаи ин шеър аст. Ва дар шеъри дигараш "Чдвонмаргони шеъру шоирй", ки низ дар сабки хаëлпардозона аст, шахсиятхои дурахшонеро чун Рафаэллову Лермонтов, Дацициву Шохин, Маяковскиву Байрону Лоркаро ба хотир оварда, аз марги нобахангоми хамаи онхо таассуф мехурад ва дар охир хулоса мегирад:
Гар, эй истора;ои аз фалак афтода, дар хоки сияя; мурда!
Ба руи ин замини беситора чамъ мегаштед, Замин кай;о баланду покру чун осмон мешуд (3, 105).
Дар ин хулоса хам хамон таъиноти хаëлпардозона — баландию покии осмон, олами улвй ва пастиву нопокии замин - олами сифлй баëн гаштааст. Барои услуби сирф хаëлпардозона сарчашмаи илхоми шоир дар осмон аст, он заминро бо хамаи ташвишхои рузмаррааш боиси костагй, нобудии илхому шоир медонад, аммо дар эчоддати Лоиц хар дуи ин мухит — осмону замин, хамчун сарчашмаи шеър шинохта мешаванд. Масалан, дар шеъри "Тацлиди Мавлавй " шахсияти гиной дар аввал хамчун як олами бузургу комил ва дар айни хол пурихтилоф, ки арзишхои худро дорад, бо услуби романтикй ба сухан меояд: "Ман ошици дарëстам, II Пуршуру пурсавдостам. II То навбати душ марост, II Дyнëстам, дyнëстам" (2, 235)...Ин шеър, ки дар пайравии Мавлавй гуфта шудааст, бардоште аз олами шоири ориф дорад, ки дар он муборизаи бахамзидхо мавцеи мухим дошта, оламу одам дар натичаи хамин мубориза ва рохи расидан ба хац хам ба хамин васила шинохта мешавад. Дар ин шеър ва аксари газалхои Лоиц ин таъсир мушохида мешавад, ки дар андешахои худтахлилии отифии шахсияти гиноии y низ нацши равшан дорад. Бо вучуди ин, чанбахои вуцуъгарой ва хаëлпардозонаи олами шахсияти тиной вобаста ба мавзуъ ва услуби ин ë он шеър ба хамдигар афзалият пайдо мекунанд. Дар ин чо хам, ки андешахои худтахлилии отифии шахсияти тиной асосан рухи хаëлпардозона дорад, чо-чо аз чyзъиëти маишии зиндагй, яъне аз олами пасти хастй, масалан, аз он ки дар ддари хеш мухточи як манзил шудааст, низ мавод мегирад. Баъдан шахсияти тиной банохост, гайриихтдар ба олами сифлй, арзиш цоил шуда, ба он миннатгузорй менамояд, ки аз майли чахоншиносии моддигароëнаи y бармеояд: "Ман ифтихори хастиям, II Ман эътибори хастиям. II Бо чумла бори мехнаташ, II Миннатгузори хастиям" (3, 235-236).
Ин гуна нигох ба масъулияти шоир, ки мохияти андешамандй хам дорад, то ба цалам омадани «Ручуи достоне, ки харгиз наметавонам навишт", "То дар ин души навбат хацци навбат бо ман аст", "Ман аз ин цофияпардозихо бисëр дилгирам" ва як цатор газалхои Лоиц, ки дар ин мавзуъ сухбат мекунанд, дар назми садаи бисти точик нодир буд. Хамин тариц, дар ашъори Лоиц талоши пурмахсули ба хам даромехтани сабкхои вyцyъгароëна ва хаëлпардозона аз хама цавиву густардатар ба назар мерасад.
Дар шеъри "Намаки халц" таъкиди он ацидаи вуцуъгаро чой дорад, ки махалли зиндагй ва эчоди шоир дар байни халц, яъне дар замин буда, ризцаш хам аз дасти пинадори уст ва хатто бартар аз ин худи мехнати халц чун пахтакорию зироатпарварй, ки дар сабки хаëлпардозонаи тасвир аксаран шоистаи таваччухи шоир нестанд, хамчун шеъре, ки бех аз шеър аст, ситоиш мешавад. Ацидаи масъулият доштани шахсияти тиной дар назди халц дар бисëр шеърхои Лоиц такрор мешавад, ки далели пайвастагии шоир ба xаëти ичтимоист.
Шахсияти гиноии Лоиц дар баробари аз худ чехраи хаëлпардозона ва ягонаи мацсаднок зохир карданаш, цариб дар саропои эчоддаташ аз худ чехраи инсони худтахлил, худчуй дар олами ботинро, ки аз сабки декаданс аст, низ нишон медихад. Ин сабк хам, агар ба меъëр истифода шавад, хеч бадие надошта, балки барои гуногунтар, сахехтар нишон додани чахони ботинии инсон мадад мерасонад ва махсусан дар шеъри тиной, ки мухтавои асосиаш олами дарун аст. Ин ду сифат, яъне сифатхои шахсияти мацсадноки хаëлпардозона ва шахсияти дудила, худтахлилу худчуй дар ашъори Лоиц дар бисëр холат хамрох ба назар мерасад. Хамчунон ки дар ин газал хаст:
Бевафоии ;аёт аз бевафоии ман аст, Норасои;ои бахт аз норасоии ман аст. Гар ба мацсад мерасидам, ро;и ман куто; буд, Ин цадаррах;о дароз азро;поии ман аст... (3, 11б).
Ё дар тазали дигар, бо ин матлаъ: "Сад бахрро гузаштаму дар сохилам хануз, // Сад бог мева чидаму бехосилам хануз" (2, 277) шахсияти тиной ба хамон услуби норизой ва шиква аз хеш рози дил мекунад. Умуман бояд цайд кард, ки шахсияти тиноии Лоиц на фацат дар шеъру тазалхои чудогона, балки дар як тазал хам дар байтхои гуногун метавонад аз худ ба ду мазмун — мазмуни шахсияти мацсадноки хаёлпардозона ва шахсияти худтахлили декадансй сухан гуяд. Масалан, дар тазали "Он лаъли дилхунро бигу, Лоиц видоят карду рафт" шахси шоир дар асоси тазоду муцобала ба хамин мазмун дарди дилашро баён менамояд:
Озори дунё дар дилам аз реги х,омун беш буд, Он реги х,омунро бигу, Лоиц видоят карду рафт. Дил додаам, дил бурдаам, цоми паёпай хурдаам, Он цоми ворунро бигу, Лоиц видоят карду рафт (3, 154).
Дар ин байтхо озори дунё кашидан, ворун шудани чом хиссиёти шикваю рухафтодагист, вале дар байти мацтаъ шахсияти тиной ба олами эхсоси хаёлпардозона меравад ва мухотабаш дигар шахс ё мавчуди заминй не, балки худи чархи гардун аст, ки фацат он метавонад дар баробари у бошад:
Ин дафтари шеъру газал чун ман намирад аз ацал,
Рав чархи гардунро бигу, Лоиц видоят карду рафт (3, 154).
Андешахои отифии муфради тиноии Лоиц, ки дар заминаи хаёлпардозона зухур мекунанд, чихатхои маънавй, фалсафй, ичтимоии зиндагиро дар бар мегиранд. Бо вучуди дар заминаи хаёлпардозона ифода шудани ин маънихо ва бештар хаёлпардоз будани шахсияти тиной у сирф хаёлпардозона нест, ки ягонагии мацсадноки ботинй аломати асосии ин гуна шахсият аст, дар у хам хусусиятхои шахсияти вуцуъгаро, ки бар воцеияти зиндагй такя дорад, ба хам омехта ба назар мерасанд. Таносуби ин хусусиятхоро муайян кардан мушкил буда, он дар хар шеър метавонад ба эътибори мавзуъ ва сабки пешгирифтаи шоир гуногун бошад, бинобар ин онро дар хар холат вобаста ба шеъри мавриди тахлил баррасй бояд кард.
Лоиц шоири табъан тиноист. Олами муфради тиноии у вобаста ба доманадории тафаккур, амиции андеша ва таъсирбахшии таассуроти шахси шоир сиришта мешавад. Андешахои худтахлилию хиссиётангези муфради тиной, ки дар натичаи бо назари санчиш нигаристан ба зиндагии худ ва дигарон хосил мешавад, ба воситаи тасвири мухимтарин чузъиёт баён мегардад. Шеъри тиной ба хамин гуна муъчизахо цодир аст, яъне дар фосилаи як-ду байт метавонад инсонро аз замин ба осмонхо бибарад ва ё аз авчи осмон сарнагун оварда, фарши замин созад. Ин авчи осмон ва ё фарши замин шуданхо, албатта, ба замон ва аз он чй гуна эхсос бардоштанхои муфради тиной вобаста аст.
Шахсияти тиноии Лоиц дар солхои хаштод агар ба Ватан ва даврон дар тазали "Чу як пири хирад мирад, бимирад чумла осорам" ин гуна шукру сипос карда бошад: Агар як лахза ношукри хамин давру замон бошам,
Сияцбахтам, сияцрузам, сияцруям, сия^корам! Ба гурбат дида, эй бас беватащои %ациру зор, Хазорон шукр кардам, ки Ватан дорам, Ватан дорам! (3, 337).
Дар солхои навадум, ки чомеа ба бухрон, чанги бародаркуш ва Ватан ба бадбахтихо ру ба ру шуд, шахсияти тиной дар бораи замон ва Ватан дар тазали "Кушед ин замонаро, ки мекушад таронаро" чунин мегуяд:
Кушед ин замонаро, ки мекушад таронаро, Даруни чашм мекушад нигощ шоиронаро. Замонаи х,аринае чу кафши серпинае, Ба пинае намехарад нубуги цовидонаро (3, 71).
Ва ё дар тазали дигар "Сухан вирди забонхо буд, имруз аз дахан мондаст", шикваашро чунин изхор медорад: "Чу ман мирам, дилам як зарраи ин хок хохад шуд, // Агарчанде дилам имруз аз ин халцу Ватан мондаст" (3, 134).
Ин гуна дигар шудани назари шахсияти тиной ба ашё, арзишхо ва мафхумхо дар ашъоре, ки заминаи мухтаво ва эхсосашон бар ичтимоъ аст, бештар рух медихад, зеро ичтимоъ бисёр мутахаррик ва татйирпазир аст ва шоир хам ба хайси хассостарин фарди чомеа дарди дил ва ё шодмонии худро аз он татйирот ба забон меорад. Дар ин давр шахсияти тиной аз худ чехраи бештар фаъоли ичтимой зохир карда, дар бораи масъалахои мухими чамъият адолат ва разолат, озодй ва махкумй, истицлол ва истибдод ва монанди инхо андеша ронда, дар бораи мархалахои таърихй, ашхос ва ходисахои мухталифи он назари тозаи худро мегуяд, ки баъзан ба чизе, ки
каблан гуфта буд, мухолиф аст. Барои шеър дар хар дуи ин холат то чй андоза сид;й ва бадеъ будани назари шоир ва мавзуъро ба чй шодй ва ба чй дарде тасвир кардани он мухим аст, ки хонандаро ба худ хамдил карда тавонад. Агар сухани шахсияти тиной асар дорад, хак; бо уст: "Дили ман, эй дили бечораи ман, // Дили тампарвару тамхораи ман, // Туро сад пора хохад кард охир // F ами ин миллати садпораи ман!" (2, 615).
Ин суханон, ки дар дил асар мегузоранд, асар аз дард, асар аз фочиа доранд. Тахаммули чехра дигар кардани таърих ва замоне, ки шоир фарзанди он аст, кори сахлу осон нест. Бинобар ин шахсияти тиной, ки худро яке аз рохравони рохи таърих хис мекунад, худро дар фочиаи таърих гунахкор мехисобад:
Чй саддеро%и оцамро бигирад? Чй дасте санги роцамро бигирад? Ту гар сарбори душамро бигирй, Чй кас бори гуноцамро бигирад?! (2, 612). Ин тахаммули дарднок нисбат ба ифтихори бебунёд ва ё инти;оди бедардона бештар кобили кабул аст, зеро мавриди тасвир замонест, ки шахсияти тиной аз они худ мекунад ва аз он, хамчун аз пораи рузгори худ, сухан мегуяд ва агар он замон бархадар меравад, дарди он бояд чонкох бошад ва агар махсул меорад, ифтихораш суруровар. Дар шеърхои инти;одй, ки оханги дард ва шеърхои ифтихорй, ки натмаи шодй доранд, он чиз табиист, ки эхсоси шодию пирузй шоирро ба осмон бурда, ба суханаш холу хавои осмонии хаёлпардозона, вале таму тусса ва нобарорй ба замин оварда, ба шевааш тамкини заминии вукуъгароёна мебахшад.
ПАЙНАВИШТ:
1Дакимов, А. Махсусиятх,ои шеъри гиноии тавсифию тасвирй (дар мисоли эчодиёти Мирзо Турсунзода)/АДакимов// Номаи донишгох,. Силсилаи илмх,ои гуманитарй ва чомеашиносй.-2015.- № 4.- С. 109-117
2.Шералй, Лощ. Куллиёт. Иборат аз 2 чилд. Ч,илди 1. (Китоби якум)/Л.Шералй. - Хучанд, 2001.
3.Шералй, Лощ. Куллиёт. Иборат аз 2 чилд. Ч,илди 1 (Китоби дуюм)/Л.Шералй. - Хучанд, 2001.
REFERENCES:
1.Hakimov, A. Descriptive and figurative peculiarities of poetry (dased on the example of the creation of Mirzo Tursunzade)/ A.Hakimov//Seientitic notes of Khujand State university named academician B.Gafurov. Series of humanies and Social science.-2015.- №4.- Р.109-117 2.Sherali, Louq. Collection of Compositions. In two volumes. - V.1 (The first book)/L.Sherali. -Khujand, 2001.
3.Sherali, Louq. Collection of Compositions. In two volumes. - V.1 (The second book)/L.Sherali. -Khujand, 2001.
Махсусияти шеъри андешахои отифй (Дар мисоли эцодиёти Лоиц Шералй)
Вожацои калидй: шеъри гиноии андешахои отифй, цацони ботин, цацони зоцир, эцсосот, андеша, муфрад, мабцас, циссиёт, муборизаи бацамзидцо, шоир, циссиётмандй, бозтоб, хаёлангезй, вуцуъгарой
Дар мацола махсусияти шеъри андешахои отифии Лоиц Шералй, ки цацони ботин ва зоцирро аз дидгоци хосаи худ ба тасвир мегирад, тадциц карда мешавад. Тазаккур меравад, ки яке аз муцимтарин хусусиятцои назари у ба цацон дар он аст, ки у онро дар муборизаи цамешагии цуввацои бацамзид мебинад, ки ощо дар у эцсосоту таассуроти цамонанди худро ба амал меоранд. Муаллиф цайд менамояд, ки шахсияти гиноии шеъри у цацони ботинии худро дар муборизаи бацамзидцо -цаёту мамот, неку бад, нацобату разолат, садоцату хиёнат ва монанди инцо боз менамояд. Изцор мешавад, ки шоир дар цар зуцуроти цаёт аломати абадият, дар цар зарра куллро дида, гузаштаро бо цозира мепайвандад, ки ба андешацои у обу ранги фалсафй медицад. Дар мацола чй гуна дар шуури муфради шеър зоцир шудани дарки дугонаи цацон ва худи шахс, ки дар он дар баробари бовар - шак, тавоной - нотавонй, умед - ноумедй цой дорад, нишон дода мешавад. Ба ин восита, тасдиц карда мешавад, ки муфради шеър дар баёни андешацои худ хеле озодтар буда, самимона, хусусиятцои мусбиву манфии худро пинцон нанамуда, сухан мегуяд ва умед ба цамдилии хонанда дорад.
Особенности лирической медитативной поэзии (На примере творчества Лоика Шерали)
Ключевые слова: лирическая медитативная поэзия, внутренний мир, внешний мир, чувства, размышление, субъект, объект, эмоция, противоборство, поэт, эмоциональность, рефлексия, романтическое, реалистическое
В статье анализируются особенности лирической медитативной поэзии Лоика Шерали, в которой изображаются его видения на внутренний и внешний мир. Отмечается, что одной из важных черт его взгляда на мир является то, что он видит его в постоянном противоборстве противоположных сил, которые вызывают в нем адекватные чувства и переживания. По мнению автора, субъект его лирики раскрывает свой духовный мир в борьбе противоположностей: жизни и смерти, добра и зла, благородства и подлости, верности и предательства и т. д. Доказывается, что поэт видит в каждом явлении жизни признаки вечности, в каждой частице - целое, соединяет прошлое с настоящим, что придает его раздумьям и размышлениям философскую окраску. Показывается, как в сознании субъекта проявляется тот же мотив двойственности восприятия мира и самого себя, где наравне с уверенностью существует сомнение, могуществом - немощность, надеждою - безнадежность. Подтверждается, что субъект лирики в выражении своих размышлений, является намного свободнее, душевнее и говорит, не скрывая своих положительных и отрицательных качеств, надеясь на понимание читателя.
Peculiarities of Lyrical Meditative Poetry (on the example of Louq SheraiVs creation)
Key words: lyrical meditative poetry, inner and outward world, feelings, rumination, subject, object, confrontation, poet, emotionality, reflexion, romantic, realistic
The article analyzes the peculiarities of lyrical meditative poetry of Louq Sherali who reflects both inner and outward worlds with his characteristic peculiarities of vision. It is underscored that one of the most important features of his view of the world is just that he sees it in constant confrontation in reference to an opposite power, which stirs adequate feelings and emotions therein. As the author of the article deems, the subject of his lyrics discloses his spiritual world in combat with confrontation, such as life and death, good and evil, generosity and meanness, faithfulness and treachery and etc. The author proves that the poet sees in each phenomenon of life the sign of eternity in each particle - the integrity and connects the past with the present the fact that imparts his meditations and ruminations philosophical colouring. where on a par with surety there is doubt, with might - disability, with hope - hopelessness.
It is confirmed that the subject of lyricism when expressing his meditations is much more free, spiritually turned, he speaks without concealing his positive and negative qualities hoping for readers understanding.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Хакимов Аскар, номзади илм^ои филология, ходими пешбари илмии шуъбаи адабиети муосири тоцики Пажу^ишго^и забон, адабиет, шар^шиносй ва мероси мактуби ба номи Рудакй АУ ЦТ (Цум^урии Тоцикистон,ш. Душанбе ), E-mail: askar_hakim@mail.ru Сведения об авторе:
Хакимов Аскар, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела современной таджикской литературы Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия имени А.Рудаки АН РТ.(Республика Таджикистан, г.Душанбе), E-mail: askar_hakim@mail.ru. Information about the author:
Hakimov Askar, candidate of philological sciences, senior scientific officer of the department of Tajik modern literature of the Institute of language, literature, Oriental Studies and written heritage named after Rudaki under the Tajik Academy of Sciences (Tajikistan, Dushanbe ), E-mail:askar_hakim@mail.ru
