Научная статья на тему 'МАХСУС ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАР ТИЗИМИДА ИННОВАЦИОН ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ЁНДАШУВ'

МАХСУС ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАР ТИЗИМИДА ИННОВАЦИОН ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

96
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модернизатция / автомобиль транспорти / ахборот технологиялари / инновация / интеллектуал транспорт тизимлари / инфраструктура / ҳайдовчи / пиѐда / йўл транспорт ҳодисаси / синергия / тармоқ

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Фидокор Эркин Ўғли Холдаров

Ушбу мақолада замонавий транспорт воситаларини ривожлантиришда инновацион ғоялар асосида интеллектуал транспорт тизимларини яратиш орқали замонавий транспорт муаммоларини ҳал этилишида самарали эканлиги кўрсатилган. Бунинг учун транспорт воситалари ва транспорт тизимининг бошқа йўналишлари ўртасида масалан: инфраструктура, ҳайдовчи ва пиѐдалар каби ўзаро мустаҳкам ва фаол алоқани таъминлаш учун синергетик технологиядан фойдаланиш масалалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАХСУС ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАР ТИЗИМИДА ИННОВАЦИОН ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ЁНДАШУВ»

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

МАХСУС ТРАНСПОРТ ВОСИТАЛАР ТИЗИМИДА ИННОВАЦИОН

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ЁНДАШУВ

Фидокор Эркин ^ли Холдаров

ИИВ Академияси Автомобиль тайёргарлиги кафедраси укитувчиси.

ШокогЪ@£тш1. сот

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада замонавий транспорт воситаларини ривожлантиришда инновацион гоялар асосида интеллектуал транспорт тизимларини яратиш оркали замонавий транспорт муаммоларини хал этилишида самарали эканлиги курсатилган. Бунинг учун транспорт воситалари ва транспорт тизимининг бошка йуналишлари уртасида масалан: инфраструктура, хайдовчи ва пиёдалар каби узаро мустахкам ва фаол алокани таъминлаш учун синергетик технологиядан фойдаланиш масалалари келтирилган.

Калит суз: модернизатция, автомобиль транспорта, ахборот технологиялари, инновация, интеллектуал транспорт тизимлари, инфраструктура, хайдовчи, пиёда, йул - транспорт ходисаси, синергия, тармок.

Дунёда содир булаётган кескин ривожланиш ва глобаллашув жараёнида ахоли сонининг ортиб бориши жамиятдаги хар бир сохани модернизация килиш, техник ва технологик янгилашни таказо этмокда. Шужумладан, автомобиль транспорти сохасини мисол килиб келтиришимиз мумкин. Бугунги кунда инсоният автомобиль транспортисиз хаётини тасаввур килиши кийин чунки, у инсонларнинг хаётида ХУП-ХУШ-асрлардан бери ажралмас бир кисм булиб улгурган. ХХ1-аср одамлари автомобиль транспортига янги ахборот технологияларини куллаш оркали сохани янгиланишига, ривожланишига ва такомиллашишига олиб келмокда.

Инновация - бу бозор талабидан келиб чиккан холда жараёнлар ва махсулотларнинг сифатли усиш самарадорлигини таъминлаш учун жорий этилган янгиликдир. Инсон интеллектуал фаолияти, унинг фантазияси, ижодий жараёни, кашфиётлари, ихтиролари ва рационализаторлигининг якуний натижаси хисобланади.

Инновацияга хар кандай турдаги янгилик сифатида эмас, балки мавжуд тизимнинг самарадорлигини жиддий равишда оширадиган омил сифатида карашимиз лозим. Кенг таркалган янглиш фикрлашларга карамасдан инновациялар кашфиётлардан

April 21-22

124

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

фарк килади. Шу уринда хозирги кунда дунёда булаётган глобаллашув жараёни жамиятдаги хар бир сохани ривожлантириш, такомиллаштириш, оптималлаштиришга каратилган бир нечта тармокларни бирлаштирган холда ижобий натижаларга эришишимизни курсатмокда.

Инновацион гояларни масалан автотранспорт тармогида куллаш оркали интеллектуал транспорт тизимларини яратиш учун замонавий транспорт муаммоларини хал этилишида самарали эканлигини куришимиз мумкин. Чунки хозирги кунда ишлаб чикарилаётган автомобилларнинг барчаси электрон бошкарув тизимига асосланган ва ушбу интеллектуал транспорт тизимлари ХХ1-асрдаги янги инновацион технологияларга мос келиши хамда бир-бирлари билан ахборот урнатиши бугунги куннинг долзарблигини белгилайди. Яратилаётган барча турдаги техника-технологиялар факат бир функсияли эмас балки, купфунксияли булиши кераклигини замонавий мухандислар таъкидлашмокда.

Интеллектуал транспорт тизимларининг асосий жихати шундан иборатки, транспорт воситалари ва транспорт тизимининг бошка йуналишлари уртасида инфраструктура, хайдовчи ва пиёда(лар) узаро мустахкам ва фаол алокани таъминлаш учун технологиядан фойдаланишдир. Бундан ташкари йуллардаги тирбандликлар, айланиб утиш ва йул-транспорт ходисалар каби йул шароити билан боглик маълумотлардан келиб чикган холда тугри карор кабул килиш ва муаммога дуч келмаслик учун фойдаланувчилар ва тизимнинг бошка кисмларига хам узатилади.

Бу тизим оркали транспорт инфраструктураси ва транспорт воситаларига жорий этилган коммуникацион технологиялар воситасида уз вактида маълумот етказиб, самарали ва кулай транспорт тизимини таминлаб беради.

Автомобиль конструкциясининг яхшиланиши, унинг урта ва максимал тезликларининг ошиши, йул харакатидаги интенсивлик хамда автомобиллар сонининг ошиши харакат хавфсизлигига катта эътибор беришни талаб килади.

Хрзирги кунда электроника саноатининг ривожланиб, барча сохаларга кенг тадбик этилиши оркали жамиятда янги сохалар ва шу билан боглик атамаларни учратмокдамиз. Масалан: интеллектуал транспорт тизимлари бу -ишлаб чикаришни аник ва самарали интегратсиялашган холда бошкариш имконини беради. Аклли транспорт сохасини куллаш: аэропорт, стансия, йуловчи ташиш тизими, шахарда харакатланишда автоматлаштирилган аклли диспетчерлик тизими, автомобилларни бошкариш учун автоматлаштирилган

April 21-22

125

^^peciaiists^n^heFieidOfTransPorM

бошкарув тизими, автомобилларни автоматик бошкариш тизими ва бошкалардир.

Мутахассислар автотранспорт йуллари уйгунлиги билан транспортнинг самарадорлигини бахолашда турли йул шароитларини хисобга олиб яъни, йул тусигини бартараф этиш, йул тармокларининг имкониятларини ошириш, йул-транспорт ходисаларини камайтириш, интеллектуал транспорт сохасида энергия сарфини камайтириш ва атроф-мухит ифлосланишини олдини олишга эътибор каратишмокда.

Интелектуал транспорт саноатининг хусусиятлари:

Аклли махсус транспорт сектори иккита хусусиятга эга: улардан бири транспорт маълумотларини кенг куллаш ва хизмат курсатишга каратилган, иккинчиси эса мавжуд транспорт воситаларининг фаолият самарадорлигини оширишдир.

Аклли махсус транспорт - бу транспорт учун замонавий электрон ахборот технологиялари асосида хизмат курсатиш тизимидир. Маълумотларнинг тупланиши, кайта ишлаши, чикарилиши, алмашинуви, тахлил килиш, турли хил хизматларни такдим этиш оркали транспорт иштирокчилари учун асосий йуналиш сифатида бугунги кунда "Интеллектуал транспорт" саноати деб бутун дунё эътироф этмокда.

Аклли махсус транспорт сектори барча транспорт бошкарув тизимига самарали интегратсиялашган замонавий алока технологиялари, бошкарув технологиялари ва компютер технологияларини реал вакт режимида кенг куламли, куп киррали эканлиги билан ахамиятлидир.

Умумий техник тизим билан таккослаганда, "Интеллигент Транспортацион Индустрй" - аклли транспорт сохасини куришнинг умумий талаблари катъий. Бу бутунлик куйидагича ифодаланади:

1) Тармоклараро хусусиятлар. Аклли махсус транспорт инфратузилмасини барпо этиш куплаб сохаларни камраб олади ва кенг камровли ижтимоий иштирок этувчи мураккаб кенг куламли тизим мухандислигини хосил килади.

2) Техник характеристикалари. Маълумоиларни транспорт сектори синтез килади. Транспорт мухандислиги, ахборот мухандислиги, назорат мухандислиги, алока технологиялари, компютер технологиялари каби куплаб илмий соханинг натижаларида намоён булади.

3) Хукумат, корхоналар, илмий-тадкикот институтлари, коллеж ва университетлар биргаликда иштирок этишлари,

April 21-22

126

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-124-129

p

ort

тегишли уринларни жойлаштириш ва вазифаларни таксимлаш тизимни самарали жойлаштиришнинг мухим шарти хисобланади.

4) Интеллектуал транспорт сектори асосан мобил алока, кенг полосали тармок, RFID (radio frequency identification - радио частотасини аниклаш), сенсорлар, замонавий хисоблаш ва бошка янги авлод ахборот технологиялари, Интеллектуал Транспорт Саноатининг ахолининг амалий эхтиёжлари, ишонч даражаси такомиллаштирилиши [4].

Юкорида таъкидлаб утганимиздек, мамлакатимиздаги соха тармокларини интегратсия килишда синергетика атамаси кулланилмокда. Синергия - бу фойдали узаро хамкорлик, унинг самараси хар бир инсон якка холда килган харакатлари йигиндисини олиб караганимизда янада купрок хисобланади. "Синергия" сузи грек тилидан таржима килинганида айнан "хамкорлик, узаро муносабат" маъноларини билдиради.

Синергия - куп кисмлардан иборат мураккаб тизимнинг кисмлари уртасида узаро мувофик равишда керакли жараённи ташкил этиш имконини очади (1-расм). Махсус транспорт воситалар турли йул шароитларида харакат хавфсизлигини ташкил этиш жараёнини хавфсиз ва самарали ташкил этиш учун унга таъллукли жуда куп ва турли омиллар ичидан хал килувчи ахамиятга эга булган тартиб прараметрини аниклаш имконини беради.

ХХ аср охирида Герман Хакен (Германия, Штутгарт) мураккаб тузилмаларда юз берувчи уз-узини ташкиллаштириш жараёнларини урганувчи фанни "Синергетика" деб атади ва унга асос солди.

Уз-узини ташкиллаштириш жараёни - биз урганаётган турли йул шароитида хавфсиз харакатни ташкил этиш ва шунга ухшаш бошка вазифаларни бажариш учун зарур меъёрлар тургунлигига эришиш зарур. Ушбу тургунликни саклаш учун тизим динамик холатда булиши ва ташки мухитга нисбатан очик булиши талаб килинади.

Интеллектуал транспорт тизимларини мамлакатимиз йулларида куллаш учун куйидаги алока тармоги булиши кераклиги ва унда 4 та секторлар: мобил, транспорт воситаси, марказий бошкарув тизими ва йул ёкаларидаги инфратузилмаларни яратилиши билан ушбу тизим амалга оширилади (1-расм).

April 21-22

^^pecialists^n^heFie/doiTtantSotM

1-расм. Интеллектуал транспорт тизимларинининг синергетик секторлари.

Автомобиль инфратузилмасининг синергиясини бахолашда автотранспорт воситаларининг сифати жихатидан хавфсизлик яхшиланиши ва турли йул шароитларда харакат хавфсизлигининг такомиллашиши назарда тутилади. Такомиллашиб келаётган интеллектуал транспорт тизимларининг синергияси таъминланишида транспорт воситаси билан куп функциали тизимнинг симсиз алока оркали эришилмокда. Автотранспорт воситаларининг бир-бири билан маълумотлар алмашиниши учун 15-20 йил вакт сарфланди. Интелектуал транспорт тизимлари бу уз-узидан яратилиб колинмайди. Чунки, бу тизимни мамлакат буйлаб амалга ошириш учун факат битта транспорт воситаларини ривожлантириш яъни такомиллаштириш билан масала хал этилмайди. Бунинг учун шахарларнинг, вилоятларнинг бир суз билан айтганда худудларнинг инфраструктурасини такомиллаштириш керак.

2-расм. Махсус автотранспорт воситасининг ахборот алмашиш технологияси

V2V: Vehicle - to - Vehicle (Махсус транспорт воситаси билан автомобиль);

April 21-22

128

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-124-129

p

ort

V2P: Vehicle - to - Pederstrain (Махсус транспорт воситаси билан пиёда);

V2I: Vehicle - to - Infrastucture (Махсус транспорт воситаси билан инфраструктура);

V2N: Vehicle - to - Network (Махсус транспорт воситаси билан сервер) .

Интелектруал махсус транспорт воситалари тизимларида асосан "network" тизимида ишлаб, барча объектлар билан симсиз алока алмашадиган даражада электронлаштирилиши керак булади. Ушбу жараёнда автотранспорт тизимларининг 4 та объектлар билан синергиясини амалга оширишни таклиф киламиз. Бизнинг мамлакатимизда етарли шарт-шароитлар борлигини инобатга оладиган булсак, бу узаро хамкорлик автомобиль йулларида харакат хавфсизлигини таъминланишида ушбу тизим келажакда кенг тадбик этилишини кузатишимиз мумкин (2-расм).

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки хозирги кунда дунёда содир булаётган йул-транспорт ходисаларини камайтириш долзарб муаммолардан бири саналади. Чунки хар йили йуллардаги бахтсиз ходисалар туфайли 20-50 миллион киши жарохатланади, урта хисобда 1,2 млн киши вафот этади [5]. Бу эса умумий улим сабабчилари орасида йул-транспорт ходисалари кучли бешликка кириб борди. Йул-транспорт ходисаларини олдини олиш чораларини ишлаб чикишда транспорт воситалрига иннавоцион тизимларни жорий этиш катта натижалар бериши жахон амалиётида кенг жорий этилган ва кутилган натижаларга эришилган. Бизнинг максадимиз хам юртимизда содир булаётган йул-транспорт ходисаларни сонини ва бундай бахтсиз ходисалар окибатида инсонланинг улими ва жарохатланишини камайтириш каратилган тизимларни жорий этиш оркали кутилган яхши натижаларга эришилади.

REFERENCES

1. Азизов К^.Х. Хдракат хавфсизлигини ташкил этиш асослари. Дарслик. -Тошкент: "Ёзувчи" нашриёти. 2002. -182 бет.

2. Иноятходжаев Ж.Ш. Нейрон тармоклари оркали двигателни автомобиль мехатрон тизими билан интеграция килиш усулларини ишлаб чикиш. Техника фанлари доктори (DSc) диссертацияси автореферати. Тошкент. 2017. -54 бет.

3. Prof. Sadko Mandzuka, PhD. INTELLIGENT TRANSPORT SYSTEM. Selected Lectures. Zagreb, 2015. -115 ps.

4. http: //srcyrl .touchexpo .net/news/intelligent-transportation-

Хулоса

line-is-the-transpo-9092393.html

April 21-22

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.