Научная статья на тему 'ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИНИ МАҲАЛЛИЙ ШАРОИТДА ҚЎЛЛАШНИНГ СИНЕРГЕТИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИНИ МАҲАЛЛИЙ ШАРОИТДА ҚЎЛЛАШНИНГ СИНЕРГЕТИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
312
72
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
синергетика / интеллектуал транспорт тизими / фрактал ўлчов / тартиб параметри / мослашувчан параметри.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Сарварбек Юсупов, Жамшид Иноятходжаев, Баҳодиржон Асқаров

Ушбу мақолада интеллектуал транспорт тизимларини маҳаллий шароитда қўллашнинг синергетика принциплари асосида янгича ёндашуви баён этилган. Автомобиль ва инфратузилмадан иборат мураккаб тизимни бошқариш учун зарур тартиб ва мослашувчан параметрлар орқали интеллектуал транспорт тизимларидан фойдаланиб, автомобиллар ҳаракатини тартибга солишда юқори энергия-ресурс тежамкорлигини ва минимал зарарларни таъминлаш усуллари кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИНИ МАҲАЛЛИЙ ШАРОИТДА ҚЎЛЛАШНИНГ СИНЕРГЕТИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Ж

TDSHKEIMT DAVLAT TRANSPORT UNIVEHSITETI

Ташкентский гссударстмнчый транспортный университет

"Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий на транспорте" АВРИИТТ-2021 ^Республиканская научно-техническая конференция (Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)

жадвалда берилган мивдорларга мос ^ийматларнинг купро^ ^исмини узида мужассамлаштирган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Kovalerchuk B., Vityaev E. Data Mining in Finance: Advances in Relation and Hybrid methods. -Kluwer Academic Publishers, 2000. - P. 308.

2. https://xb.uz/uz/interactive/rates/2018-04-03.

3. Беркинов Х., Беркинова А., Султонов Б., Холдоров Х. И^тисодий масалаларда корреляцион-регрессион та^лил моделлари татби^и. // У^увуслубий ^улланма. Тошкент. «IQTISOD-MOLIYA». 2008. - Б. 108.

4. Воронцов К.В. Оптимизационные методы линейной и монотонной коррекции в алгебраческом подходе к проблеме распознавания // ЖВМ и МФ. - 2000. - Т.: 40, № 1. - С. 166-176.

5. Насритдинов Г. Эконометрика.1. // У^ув ^улланма. «IQTISOD-MOLIYA». 2008. - Б. 252.

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ТРАНСПОРТ ТИЗИМЛАРИНИ МА^АЛЛИЙ ШАРОИТДА КУЛЛАШНИНГ СИНЕРГЕТИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Сарварбек ЮСУПОВ,

(PhD) таянч докторант, Тошкент давлат техника университеты,

Тошкент, Узбекистон E-mail: sarvarbek.83@mail.ru Жамшид ИНОЯТХОДЖАЕВ, т.ф.д., профессор, Тошкент ша^ридаги Турин политехника университети,

Тошкент, Узбекистон E-mail: info@polito.uz Бацодиржон АСКАРОВ, ф.-м.ф.н., доцент, Андижон^машинасозлик институти, Андижон, Узбекистон E-mail: info@andmiedu.uz DOI: https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-0-1-pp191-195

Аннотация: Ушбу мацолада интеллектуал транспорт тизимларини ма^аллий шароитда цуллашнинг синергетика принциплари асосида янгича ёндашуви баён этилган. Автомобиль ва инфратузилмадан иборат мураккаб тизимни бошцариш учун зарур тартиб ва мослашувчан параметрлар орцали интеллектуал транспорт тизимларидан фойдаланиб, автомобиллар ^аракатини тартибга солишда юцори энергия-ресурс тежамкорлигини ва минимал зарарларни таъминлаш усуллари курсатиб берилган.

Калит сузлар: синергетика, интеллектуал транспорт тизими, фрактал улчов, тартиб параметри, мослашувчан параметри.

КИРИШ

Транспорт самарадорлигини ошириш ва хавфсизлигини таъминлашнинг асосий йуналишларидан бири со^ада транспорт интеллектуал тизимларини шакллантириш ва интеллектуал технологияларни жорий этиш билан богливдир.

ж

ТОЙНКЕЫТ ОАУ1_ДТ ТЙДЫЁРйЙТ иЬНУЕЙЙНГП

Ташкентский государственный транспортный университет

"Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий на транспорте" АВРИИТТ-2021 1-Республиканская научно-техническая конференция (Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)

Х,аракатни бош^ариш, йул ;аракати хавфсизлиги, шунингдек, йул ;аракати ^атнашчилари ва транспорт жараёнининг потенциал субъектлари учун ахборот хизматларини курсатишнинг ^уйи тизимларини ягона техник ва технологик комплексга бирлаштирган бундай агрегат тизими бугунги кунда "Интеллектуал транспорт тизими" деб номланмовда.

Интеллектуал транспорт тизимлари (ИТТ) ва интеллектуал технологиялар (ИТ) - бу нафа^ат транспорт со;асида ишлайдиган автоматлаштирилган бош^арув тизимлари томонидан амалга ошириладиган маълумотларни туплаш, та;лил ^илишни автоматлаштириш, шунингдек , мавжуд вазиятни ;исобга олган ;олда жараённи моделлаштиришга ва "инсон омили"ни минималлаштиришга, ани^ бош^арув ^арорларини таклиф ^илишга (ёки ^абул ^илишга) имкон берадиган махсус услубий таъминотга асосланган [1].

ИТТнинг операцион вазифаси - барча транспорт субъектларининг мослашиш тамойиллари буйича реал ва^тда автоматлаштириш, автоматик узаро таъсирини амалга ошириш ва ^уллаб-^увватлашдир (1-расм).

тураржойи Акллн беюп

1-расм. Интеллектуал транспорт тизимидаги ахборот окимларининг

бошкарув йуналишлари Асосий кисм. ИТТга э;тиёж автомобиль йулларида тирбандликнинг купайиб бориши ва ахборот технологиялари ;амда ало^а тармо^ларининг мураккаблиги ва улар синергетик богланмаганлиги туфайли юзага келадиган ^ийинчиликлар билан белгиланади. Синергетика принциплари ва ^онунлари универсал булиб, нафа^ат ани^ фанлар, балки техника ва бош^а барча фан со;аларида ;ам а;амиятга эга булиб, унинг ^улланилиш со;алари кенгайиб бормовда. Синергетика илгари сураётган усуллар мураккаб тизимлардаги тартиб ва тартибсизликнинг узаро нисбатини ани^лаш имконини беради. Масалан, йуллардаги транспорт ^атнов о^имлари интенсивлигининг узгариши ;аракат хавфсизлигига таъсир курсатади. Интенсивликнинг критик ^ийматларида йуллардаги тирбандликлар ва авариялар каби ;алокатли ;олатларнинг юзага келишини синергетика курсатади. Шунингдек, уларни ;исоблаб топиш моделларини ва назарияларини таклиф ^илади. Синергетика

1fr

TDSHKENT DAVLAT TRÄN SPORT UNItf ERSlTETI

Ташкентский гссуларственчый транспортный университет

"Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий на транспорте" АВРИИТТ-2021 !-Республиканская научно-техническая конференция (Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)

транспорт тизимларининг муаммоларини *ал ^илиш учун ИТТ ор^али ма^аллий шароитлардан келиб чи^иб , мавжуд технологияларни мослаштиради [2-3].

ИТТга хос булган муаммоларни *ал этишда синергетика му^им а^амият касб этади. ИТТни кенг жорий этишда автотранспорт воситаларининг замонавий электрон ^урилмаларига эга эканлиги му^имдир. У уз ичига автомобилсозлик ва электроника со^аларини ^амраб олиб, керакли инфратузилма ва ресурсларни *ам талаб этади. Замонавий ра^амли техника ва технологиялар транспорт тизимларини бош^аришда му^им булган электрон бош^арув блок (ЭББ)лардан иборат. Бундай ЭББлар мехатроника принципларига асосан транспорт тизимларида реал вазиятда содир булаётган жараёнлар ^а^идаги бошщарувчи ёки кирувчи параметрларни турли масштабда ^абул ^илиш, тизимнинг алгоритмидаги эталон параметрлар билан ^иёслаш ва чи^увчи параметрларни *осил ^илиш ор^али ушбу тизимга ^уйилган функционал вазифаларни бажаради [4].

2-расмда ИТТнинг иеархик структураси акс эттирилган булиб, ушбу тизимда ва^т буйича узгаришларни ^айд этувчи ва са^ловчи ^урилмалар интеллектуал транспорт тизимларининг ^уйи бос^ичини ташкил этади ва уларнинг асосий ^исми катта ^ажмдаги ахборот (Big йАТА)ни са^ловчи электрон хотира мажмуаларидан ташкил топади [5-6]. ИТТ нинг иеархик структурасининг иккинчи бос^ичини эксперт тизимлар ташкил этади. Бугунги кунда бундай эксперт тизимлар сунъий интеллект концепцияси асосида шакллантирилмовда. Ушбу бос^ичда ^уйи бос^ичдан бирламчи маълумотлар олинади ва ^айта ишланади. ^айта ишлаш алгоритмлари билимлар базаси ва автоматизациялаштирилган сунъий интеллектнинг дастурий таъминоти асосида реал ва^т режимида ^арор ^абул ^илиш вазифасини амалга оширади. Мазкур ма^оланинг асосий ишланмаси синергетика принциплари асосида мураккаб тизимнинг тартиб параметрини ани^лаш ва унинг ёрдамида ^арор ^абул ^илиш жараёнини амалга оширишдан иборат. Сунгги учинчи бос^ичда ^арор ^абул ^илишда бевосита инсон иштирок таъминланади. Автотранспорт ^айдовчиси интеллектуал транспорт тизими таклиф ^илаётган ^арорни ^улай, тезкор ва ишончли тарзда ^абул ^илиш воситалари билан жи^озланган. Бундай жи^озлар жойланиши ну^таи назардан *ам ^улай шаклда булиши талаб этилади. Х,усусан, ^айдовчи учун зарур маълумотлар *ам бугунги кунда кенг ^улланилаётган автомобиль электроникаси ёрдамида унга етказилади. Синергетик концепция ушбу уч бос^ичнинг узаро ало^ада ишлашини таъминлашга ^аратилган.

ИТТ ночизи^ли, бир-бири билан таъсрлашувчи куп ^исмдан иборат булган мураккаб тизимларда буладиган жараёнларни урганиш имконини беради. Демак, синергетика урганилаётган объект куп ^исмлардан иборат булишлигини ва улар уртасида мавжуд узаро ночизи^лик богланиш туфайли ^исмларни узаро интеллектуал транспорт тизимларининг уйгунликдаги фаолиятини таъминлайдиган ^онунларни уз ичига олади.

ж

ТОЙНКЕЫТ ОАУ1_ДТ ТЙДЫЁРйЙТ иЬНУЕЙЙНГП

Ташкентский государственный транспортный университет

"Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий на транспорте" АВРИИТТ-2021 1-Республиканская научно-техническая конференция (Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)

Уч боскичдан иборат интеллектуал тизим (мураккабтизим)

Бошкарилувчи объектлар

2-расм. ИТТнинг иеархик структураси.

Синергетик хусусиятда мураккаб тизимга таъсир этувчи омиллар куп булишига ^арамасдан унинг тартиб параметрини топишга ёрдам беради. Масалан, йулнинг конфигурациясидан келиб чи^иб, ани^ланган фрактал улчов а (1,2; 1,5; 1,7) 1 дан катта 2 дан кичик булиши моделни бошщариш учун битта тартиб параметри етарли эканлигидан далолат беради [7]. Фрактал улчовнинг каср ^исми тасодифий жараёнларнинг мавжуд эканлигини курсатади. Агар а нинг кичик ^иймати буйича танланган йуналишда автомобиль ;аракати йул улчами билан богли^ булганлиги учун бу йуналишдан бир неча бор ;аракатланишда моделга киритилган йулнинг ^иймати узгармайди. Агар моделга тезлик параметри киритилиб, турли тезликларда, турли тухташлар билан ;аракатланганда ёнилги сарфига таъсир курсатиши маълум булади. Белгиланган йуналишларда автомобилнинг тухташлар сони бош^арилаётган автомобилга, йулдаги транспорт о^имига ва бош^а омилларга богли^. Биз буларни узгартира олмаймиз, чунки таш^и му;итда ва инфртузилмада автомобилларнинг ;аракатланиши учун етарли шарт-шароитлар таъминланган. Биз бош^араётган автомобиль ;аракатланиш жараёнида ушбу му;итга тезда мослашиши керак деб ;исоблаймиз. Автомобиль йулларда инфратузилма билан узаро уйгун тарзда таъсирлашиб, мослашиб ;аракатланиши учун интеллектуал транспорт тизимлардан реал ва^т режимида янги параметрлар автомобилга узатилиш керак булади. Бу жараёнда автомобиль инфратузилма билан мослашиши учун синергетика принципига буйсуниши зарурдир. Синергетикада жараёнларнинг тезкор булиши му;им а;амият касб этади. Демак, ю^оридаги фикрлардан келиб чи^адиган булсак, автомобилларда ;аракат йуналишини танлаш учун тартиб параметри киритилган булса, инфратузилма (светофор, йул белгилари, йул булаклари ва ;.к.) билан уйгунлашувда тезкорлик билан мослашиш жараёнини характерловчи параметр ^абул ^илинади. Бунда тартиб параметри (йулнинг узунлиги, кенглиги, белгилар ва бош^а инфратузилма элементлари билан боглиф секин узгарувчи булиб,

1fr

TDSHKEIMT DAVLAT TRÄN SPORT UN1VERSITETI

Ташкентский гссударстоенчый транспортный университет

"Актуальные вопросы развития инновационно-информационных технологий на транспорте" АВРИИТТ-2021 I-Республиканская научно-техническая конференция (Ташкент, 24-25 ноября 2021 года)

мослашувчанлик параметрига эса тез узгарувчи (автомобиль тезлиги, ^аракат о^ими ва бош^а динамик ^аракатдаги объектлар)лар киради. Мослашувчанлик параметри бу синергетикада тезкор узгарувчи параметрлар гуру^ини характерлайди. Бунда автомобилдаги мавжуд интеллектуал тизимлар билан инфратузилма элементлари уртасидаги узаро уйгунлик таъминланади. Масалан, автомобиль светофорнинг ^изил чирогида ва тирбандликларда тухтаб турганда ёнилги сарфини тежаш ^амда чи^инди газларнинг ташщи му^итга салбий таъсирини сезиларли даражада камайтириш учун унинг салт ишлаш режимида двигателни автоматик учириб ^уйиш ва ^айта ишга туширишда инфратузилма элементларидан тезкор ахборот олиш керак булади.

Яъни тартиб параметри таш^и му^ит билан , мослашувчанлик параметри эса автомобилнинг узи билан богли^ , деган хулоса келиб чи^ади. Параметрлар узгариш тезлигига ^араб тез узгарувчи - мослашувчанлик ва секин узгарувчи -тартиб параметрларига ажратилади. Бу ^абул ^илинаётган ^арор сифатга ижобий таъсир утказади.

Хулоса. ИТТдан бизни ма^аллий шароитда фойдаланиш бошланган , лекин етарли даражада эмас. Я^ин келажакда ушбу тизимлар кенг оммалашади. Шу ну^таи назардан, илмий-тад^и^от ишлари олдинда юришини ^исобга олиб, "Инновацион интеллектуал транспорт тизимларини ма^аллий шароитда синергиясини асослаш" мавзусини тад^и^ ^илдик. Олиб борилаётган илмий-тад^и^от ишимиздан кутилаётган натижалар автомобиль тарнспортида юфри энергия-ресурс тежамкор технологияларни ^уллаш, экологияга салбий таъсир минималлигини таъминлаш ва бош^а долзарб муаммоларни ечишга физмат ^илади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Сембаев Н.С., Ставрова Н.Д. Интеллектуальные транспортные системы. Учебное пособие. - Павлодар.: Кереку, - 2016. - С. 99.

2. Хакен Г. Синергетика 30 лет. // Вопросы философии, 2001. - №3. - С. 55.

3. Володина Е.Е., Девяткин Е.Е., Суходольская Т.А. Анализ развития интеллектуальных транспортных систем. // Экономика и качество систем связи. -2017. - № 3. - С. 40-46.

4. Иноятходжаев Ж.Ш. Нейрон тармо^лари ор^али двигателни автомобиль мехатрон тизими билан интеграция ^илиш усулларини ишлаб чи^иш. Техника фанлари доктори (DSc) диссертацияси. - Т.: 2017. - Б. 160.

5. Юсупов С.С., Иноятходжаев Ж.Ш. Интеллектуал транспорт тизимлари хизматларида маълумотларнинг роли. "Фан ва техника тараэдиётида интеллектуал ёшларнинг урни". // Республика илмий-техникавий анжумани тезислар туплами. - Т.: ТошДТУ, 2020. - Б. 243-245.

6. Batty M. Big data, smart cities and city planning. / Dialogues in Human Geography. 2013. -Vol. 3(3). - PP. 274-279.

7. Юсупов С.С., Иноятходжаев Ж.Ш., Аскаров Б. Интеллектуал транспорт тизимларини бош^аришнинг фрактал геометрия асосида синергетик моделлаштириш. // Машинасозлик илмий-техника журнали. ISSN 2181-1539. -2021. - №3(4). - Б. 78-83.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.