CC BY
4MAHMUD ZAMAHSHARIYNING ADOLATLI JAMIYAT TO'G'RISIDAGI
QARASHLARI Aytbayev Mansurbek Yusupovich Gumanitar fanlar va huquq kafedrasi dotsenti, falsafa doktori (PhD), (ToshdAU)
https://doi.org/10.5281/zenodo.10886039
Haqiqat va adolat bilan to'g'ri siyosat yurgizmagan har bir rahbar va boshliq qattiq
azob-uqubat va baloga giriftor bo'lur.
Mahmud az-Zamahshariy
Adolatli jamiyat g'oyasini birinchi bo'lib faylasuflar, masalan, Jon Styuart Mill qo'llagan. Adolatli jamiyat g'oyasi bu faylasuf asarlarida turli nuqtai nazarlar, ya'ni insonlar boshqalarning huquqlarini poymol qilmasa, o'z hayotini davom ettirishga imkon berishdan tortib, jamiyat resurslarini birinchi navbatda, shu jumladan, eng munosiblarga taqsimlash kerak, degan talablarni ham o'z ichiga qamrab olgan. 1861 yilda Jon Styuart Mill " Utilitarizm " nomli maqolasini nashr etdi. Ushbu maqolada Mill qaror qabul qiluvchilar " umumiy manfaat " bilan bog'liq degan ikkinchi fikrni himoya qildi." Va bu faylasuf olim boshqa barcha fuqarolar boshqalarning farovonligiga hissa qo'shadigan jamoalar va dasturlarni yaratish uchun birgalikda ishlashlari kerakligini alohida ta'kidladi.
Adolatli jamiyat ozchiliklarning huquqlari murosasiz ko'pchilikning injiqliklaridan himoyalanadigan jamiyatdir. Adolatli jamiyat mamlakat boyliklarini to'liq baham ko'rmagan mintaqalar va guruhlarga yaxshiroq imkoniyatlar beriladigan jamiyat bo'ladi. Adolatli jamiyat yangi bilimlar va yangi texnikalarni qo'llash orqali uy-joy va ifloslanish kabi shahar muammolariga chek qo'yadigan tizimdir. Adolatli jamiyat bizning hind va eskimo xalqlarni o'z kelajagi uchun katta mas'uliyatni va yanada mazmunli teng imkoniyatlarni ta'minlaydigan siyosat orqali o'z fuqarolik huquqlarini to'liq egallashga da'vat etiladigan jamiyatdir. Bundan tashqari, adolatli jamiyat konsepsiyasi ijtimoiy adolat, fuqarolik huquqlari va bag'rikenglik tarafdorlari intiladigan idealdir.
Odil so'zi arab tilidan olingan bo'lib, "din, millat, rang, tur, boylik, mansab va qarindoshlikdan qat'i nazar, barcha jonzotga haqqini bermoq, so'zda va amalda teng bo'lmoq" degan ma'noni bildiradi. Adolat insoniy qadriyatlarning boshida turgani uchun Islom dini barcha musulmonlardan adolat talab qilgan. Musulmon xarakterining eng muhim qismi "Adolat"dir, chunki adolat tushunchasi juda keng va unda o'rin yo'q, u iymonda, ibodatda, so'zda va hatto inson tafakkurida zarurdir. Shuning uchun ham Mahmud Zamahshariy qarashlarida adolat yuqori o'rin tutadi. Hech bir shaxs yoki jamiyat adolatsiz yuksaklikka erisha olmaydi. Adolat haqidagi qarama-qarshi tushuncha "yomonlik" bo'lib, adolat talab qilinadigan joyda topilmasa, u yerda yovuzlik muqarrar bo'ladi, shuning uchun adolatning foydasi yomonlik oqibatlarini ham o'z ichiga oladi.
Zamahshariy fikricha, Adolat ulug' fazilat, uning ulug'vorligi - U Allohning go'zal ismlaridan biri "Al-Adl" (Adolat), Alloh taoloning insoniyatga bergan adolati mo'min va kofirni to'ydirgan, ko'plab payg'ambarlar yuborgan, kitoblar nozil qilgan, unga yeshik ochgan. Dinimiz adolat o'rnatishga katta ahamiyat beradi, adolatni hech kimga qoldirmaydi, balki har bir kishini, ayniqsa, hukmdorni juda yehtiyotkor bo'lishga majbur qiladi, deydi Alloh taolo Qur'oni karimda. Zamahshariy fikricha, axloqning o'ziga xos ko'rinishi bilimdir. Chunki o'qimishli odam aqlli bo'ladi. Aql zulmatdagi chiroqqa o'xshaydi. Alloma axloqsiz ishlardan ham ogohlantiradi. Ular:
yolg'on gapirish, qo'sh gap, ichkilikbozlik, qo'pollik, yomonlik, ochko'zlik, achchiq til. Bu insonning boshiga tushishi mumkin bo'lgan eng yomon narsalar.
Umuman, alloma inson kamoloti yo'llarini belgilab beradi. Uning barcha ko'rinishlari misralarda bayon qilinib, sifat xususiyatlari jamlangan. Zamahshariy fikricha, insonning qadr-qimmati ilm va aqldir. Darhaqiqat, Alloh taoloning ijodida buyuk hikmat bor. Bunday jonzotni o'z xohishi bilan qo'yib yubormasdan tartibli saqlash uchun maxsus tizim kerak edi. Bu borada Zamahshariy Tangri taolo insoniyatni yaratibgina qolmay, balki Muqaddas Kitobimizda hayot tarzimiz, odamlar bilan yaxshi munosabatda bo'lish, osoyishta, osoyishta hayot kechirish, o'zgalarga ziyon yetkazmasdan, xalq birligini buzmagan holda davlatni to'g'ri yuritishning asosiy tamoyillarini aniqlab berdi.
Zamahshariy fikricha, odamlar o'rtasidagi tenglik tamoyili Qur'onning har qanday musulmon jamiyatining keyingi rivojlanishiga sezilarli ta'siridir. Shu munosabat bilan islom ulamolari butun insoniyat bir Odam Ato va Momo Havodan kelib chiqqan degan yuqoridagi oyatni ilgari surdilar. Qur'on arablar tomonidan yozilgan bo'lsa-da, ularning tili, rangi, millati jihatidan boshqa xalqlardan farqi yo'qligi haqida aniq oyatlar bor. Shu bilan birga, Qur'on mazmuni millatchilik, sinfiy jamiyat, bo'linish va mubolag'alikka qarshidir. Chunki Qur'on butun insoniyatga nozil qilingan yagona buyuk kitob bo'lib, u musulmonlar o'rtasidagi muvozanat va millatchilikni yo'q qilishning tamal toshidir. Bugungi kunda ko'pchilik musulmonlarning Qur'onga asoslangan tenglik tamoyiliga amal qilishlari buning dalilidir.
Mahmud Zamahshariy o'z qarashlarida davlatning idora tizimi, uning poraxo'rlik asosida inqirozga yuz tutishi haqida shunday yozadi: "pora faqat nohaqligu zolimlarga yordam bergusidir". Zamahshariy o'z davrining mashhur siyosat arbobi saljuqiylar vaziri Nizomulmulk bilan yaqin munosabatda bo'ladi. Nizomulmulkning davlat boshqaruvidagi o'rni, davlat ishlarini boshqarish san'atidan, siyosiy sahnadagi nufuzidan kelib chiqib unga atab qasida yozadi. Vazirning davlatning nufuzini oshirishdagi o'rni haqida alloma shunday xulosaga keladi: "Har bir vazir qaychi misolidir (agar qaychining bir tayanchi bo'lmasa, ikkinchi tomoni hech narsaga qodir bo'lolmaydi), chunonchi Muso payg'ambar vaziri Xorun bilan mukkammal bo'lgan". Mahmud Zamahshariy dushmanlarni ichki sirlardan habardor bo'lmasligi kerakligi shunday yozadi: "Sening qilayotgan ishingdan dushmaning zinhor ogoh bo'lishi, - deydi u, - senga ilon chaqqandan ko'ra ham zararli va mashaqqatli bo'ladi".
Alloma har qanday e'tiqodli inson avvalo xushxulk va odamiylik ziynatiga ega bo'lishi lozim degan xulosaga keladi. Va bu haqida shunday yozadi: "Go'zal sifat va xushxulqlik siyratlari bezamagan kishini hech qanday chiroyli kiyimlar ko'rkam qilolmas, gunoh va xatolardan saqlanmagan kimsaning qalbi sira aybdan forig' bo'lmas".
Mahmud Zamahshariy hukumdorlarni haqiqat va adolat tamoyillari asosida ish yuritishi kerakligini shunday izohlaydi: "Tog'ning eng tepasiga (cho'qqisiga) chiqqan kishi undan yiqilishdan g'oyat ko'p ogoh bo'lmog'i lozim. Haqiqat va adolat bilan to'g'ri siyosat yurgizmagan har bir rahbar pirovardida qattiq azob-uqubat va baloga giriftor bo'lgusi". Mahmud Zamahshariy o'zining "Rabi' ul-abror va nusus ul-axyor" asarining "Adolat, insof va tenglik" bobida adolat va adolatsizlik haqida gapirar ekan, Arastuning: "Adolat go'zallikdir, u barcha go'zalliklar sababi, shuning uchun har narsaning o'rtasi go'zaldir; adolatsizlik razillikdir, u barcha razilliklar sababi, shuning uchun har narsada haddan oshish razillikdir" va Suqrotning: "Xotirjam qalb inson xursandchiligining manbai, odil podsho olim shodligining masdari, bezovta qalb inson g'am-g'ussasining manbai bo'lsa, adolatsiz podsho olim qayg'usining sababidir", degan fikrlarini e'tirof
etadi. Mahmud Zamahshariy adolat va haqiqat haqida fikr yuritib, xatto o'ziga bu fikri zarar keltirsada bor haqiqatni aytishga harakat qiladi. Shu boisdan ham allomaning zamondosh shoiri Rashiduddin al- Vatvot uning bu ma'naviy jasorati haqida shunday yozadi: "U hatto o'ziga zarar bo'lsada, doimo adolat yuzasidan ish tutar edi".
Mahmud Zamahshariy "Atvoq uz-zahab" (Oltin Shodalar) asarida rahbarlik maqomidagi kishilarga shunday nasihat qiladi: "Ey, sen ко'р xizmatchilarga amr etuvchi boshliq mutasaddi! Xizmatchilaring erishgan zafarlar seni mag'rur etmasin! Ularning sening amringga muntazir bo'lmoqlari, oldingdan va orqangdan muntazam ergashuvchi suvoriylarning tez sur'at ila yugurishlari (qo'l ostingdagilar oldingda qo'rqib, qaltirab turishlari, amr-farmoningta itoat etishlaridan va bir ishning tezroq bajarilishini istaganingda qo'l ostingdagilar uni tez va to'liq bajarishlaridan sen kibr va g'urur hosil qilma. Sening buyuk ishlar qilishga mohirliging, muazzam-buyuk zafarlarni qo'lga kiritishing ham seni g'ururlantirmasin. Unutmagilki, sening ustingda sendan buyukroq bir saltanat sohibi bordirki, mavjud iqtidor va azamatliging, Uning iqtidori va azamatligi oldida hech Ьо'НЬ qoladi. Amir va yasoqlaring ^'shin^ring) ustidan asl bir sohib-rahbar bordirki, sening amirlaring va qo'shinlaring uniki oldida hech narsa bo'lmay qoladi. Sening xizmatingda oz fursat Ьо'^яЫяг qochib ketishi mumkin, lekin sen Uning qahridan qocholmaysan, Uning oldida yuzingni surkashning, tazallul va tavozu' bilan о^^ш hokisor qilib te'reatganing ham foyda bermaydi. Allohning azamati, kuch-qudrati oldida takabburligining qirilib (vayron Ьо'НЬ), Uning irodasi oldida sening irodang juda ojizligini, biror ishga yaramasligini, hamma ishlar faqat Uning istagicha Ьо'^Ыш tushunishga ojizlik qilasan".
REFERENCES
1. Утилитаризм = Utilitarianism (1861) / Пер. с англ. А. С. Земерова. — Ростов н/Д.: Донской издательский дом, 2013. — 240 с.
2. Çelebi, ílyas, "Nazar", DÍA, c. XXXII, ístanbul 2006, ss. 444-446.
3. ^аранг. Болтаев А. Махмуд Замахшарийнинг ижтимоий-сиёсий карашлари. (дис 66-бет)
4. А.Болтаев. Аз-Замахшарийнинг сиёсий карашлари // Мулокот. Т.: 2003. №4. 44-бет.
5. У.Уватов. Хоразмлик 6уюк аллома. Т.//«Янги аср авлоди» 2006. 67 бет.
6. Махмуд Замахшарий. Рабъе-ул-аброр ва нусусу-ул-ахёр. Багдод. 1982. 176 бет.
7. УДориев ва МДакимжонов. "Арабу ажамлар устози". //Узбекистон Адабиёти ва санъати.
В. Махмуд Замахшарий. Олтин шодалар 52-макома. 52 бет
45В
