Научная статья на тему 'МАДАНИЯТ МУАССАСАЛАРИ ТУШУНЧАСИ, МОҲИЯТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ'

МАДАНИЯТ МУАССАСАЛАРИ ТУШУНЧАСИ, МОҲИЯТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
147
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маданият муассасаси / бадиий мулоҳаза / завқ. / cultural institution / artistic reflection / pleasure.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Узаков, Жамолиддин Эркинович

Мазкур мақолада маданият муассасалари ҳақида баьзи мулоҳазалар ёритилган. Биз кундалик фаолиятимизда, айниқса, ижтимоий, илмий, санъат ва маданият соҳасидаги фаолиятимизда одатда кўп ишлатадиган мавзуларимиздан, аниқроғи термин-атамаларимиздан бири – бу маданият муассасаларидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCEPT, ESSENCE AND DUTIES OF CULTURAL INSTITUTIONS

This article covers some comments about cultural institutions. Cultural institutions are one of the topics that we usually use a lot in our daily activities, especially in our social, scientific, artistic and cultural activities.

Текст научной работы на тему «МАДАНИЯТ МУАССАСАЛАРИ ТУШУНЧАСИ, МОҲИЯТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

МАДАНИЯТ МУАССАСАЛАРИ ТУШУНЧАСИ, МО^ИЯТИ ВА

ВАЗИФАЛАРИ

Узаков Жамолиддин Эркинович

"Aqua trio" масъулияти чекланган жамияти тижорат буйича директори

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада маданият муассасалари уацида баъзи мулоуазалар ёритилган. Биз кундалик фаолиятимизда, айницса, ижтимоий, илмий, санъат ва маданият соуасидаги фаолиятимизда одатда куп ишлатадиган мавзуларимиздан, аницрози термин-атамаларимиздан бири - бу маданият муассасаларидир.

Калит сузлар: маданият муассасаси, бадиий мулоуаза, завц.

ABSTRACT

This article covers some comments about cultural institutions. Cultural institutions are one of the topics that we usually use a lot in our daily activities, especially in our social, scientific, artistic and cultural activities.

Key words: cultural institution, artistic reflection, pleasure.

Одатда бу суз бирикмасига шунчалик оддий караймизки, гуёки, улар билан бир умрлик танишлардекмиз. Амммо, унинг мохиятини хар доим хам чукур англаб етавермаймиз. Шу нуктаи-назардан хам мазкур маколамизда маданият муассасаларининг таърифи, тушунчаси, мохияти, вазифалари ва турларини чукур илмий ёритишга харакат киламиз.

Умуман олганда, маданият муассасалари — бу бошкарув, ижтимоий-маданият ва бошка нотижорат вазифаларни амалга ошириш максадида тузилган ташкилотлардир. Ушбу фаолиятнинг хам субъекти ва хам объекти шахс ва жамиятдир. Бошкача айтадиган булсак, маданият муассасаларининг иши шахс ва жамиятнинг аклий, маданий, рухий кучини руёбга чикаришга ва маънавий эхтиёжларини кондиришга каратилган. Маданият билан шугулланадиган давлатнинг ваколатли органи (вазирлик, агентлик, кумита ва хоказолар) уз навбатида шахс ва жамиятни ватанпарварлик рухида тарбиялаш, уларнинг маданий онги ва савиясини юксалтиришга хизмат килади, бу борадаги давлат сиёсатини амалга оширади.

Барча давлатлар тарихида булганидек, Узбекистонда хам маданият муассасалари кадимдан мавжуд булганлигини, уларнинг купчилиги таълим даргохлари шаклида, баъзилари оммавий томошаларни ташкил килиш

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

ва намойиш килувчи гурухлар шаклида, баъзилари эса хукмдорларнинг кунглини хурсанд килиш учун томошалар ёки мусикий тадбирлар намойиш килувчилар шаклида ва хоказолар булганлигини алохида кайд этиш лозим. Кейинчалик, Марказий Осиёнинг Чор Россияси томонидан истило килиниши натижасида минтакага европа-рус маданияти ва уни таргиб киладиган маданият муассасалари кириб келиши жадал руй бера бошлади. Бу холат таълим, театр, опера-балет ва бошка куринишларда кенг кириб келган булса, минтакада Совет хокимиятининг урнатилиши билан боглик жараёнларда коммунистик мафкурани чукур сингдириш ва оммалаштиришга булган эхтиёж туфайли мамлакатимизда турли маданий муассасалар куплаб ташкил килина бошланди. Уларнинг купчилиги шаклан Европача маданият муассасалари булсаларда, лекин уз фаолиятида махаллий анъаналарни хисобга олган холда, чукур таргибот-ташвикот ишларини олиб борар эди. Шу билан бирга, собик иттифок уз мавжудлигининг илк кунларидан бошлаб, маданият сохасини хам жуда каттик назоратга олди ва унинг фаолиятидаги тижорий характерга чек куйди. Энди уларнинг барчаси факатгина давлат топширикларини бажарар ва факат давлат томонидан молиялаштирила бошланди. Аксарият холларда, уларнинг узлари тижорий фаолият юритишларига йул куйилмаган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мамлакат мустакилликни кулга киритгандан сунг албатта уз миллий маданият ва санъат сохасини ривожлантириш йулидан борди ва мамлакатда минглаб йиллар давомида шаклланган маданий меъросни тиклаш билан боглик ишлар давлат сиёсати даражасида жадал олиб борилди. Ушбу вазифалар каторида албатта собик иттифокдан колган маданий меъросни хам асраб-авайлаш масалаларига алохида эътибор каратилди. Бунда, музейлар, театрлар, концерт-томоша муассасалари, уюшмаларни ривожлантириш, уларни миллий анаъаналаримизнинг, жахон маданияти билан интеграциялашувининг мухим омилига айлантириш борасида мухим стратегик вазифалар амалга оширилди.

Айникса, мамлакатнинг бозор иктисодиёти йулини танлаши билан боглик жараёнларда маданият муассасаларининг хам тижорий-иктисодий фаолиятига кенг йул очиб берилди. Бунинг хам узига хос сабаби булиб, жамиятнинг бир тизимдан иккинчи бир тизимга трансформациялашуви жараёнида вужудга келадиган ижтимоий-маданий ва маънавий эхтиёжларни кондириш, янги миллий маданият намуналарини яратиш ва халкка такдим этиш, шу билан бир каторда, жахон микёсида руй бераётган маданий жараёнлардан бебахра колмаслик ва улар билан интеграциялашув, хамкорлик килиш каби вазифалар даврнинг энг долзарб масалалари сифатида майдонга чиккан эди. Шу нуктаи-

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

назардан хам маданият муассасаларининг ишини давр рухига мос тарзда йулга куйиш ва ривожлантириш, жамият ва давлатнинг маданий эхтиёжларини, савиясини доимий устириб боришда хам ушбу муассасалар фаолияти доимий такомиллаштириб борилди.

Маълумки, бозор муносабатларининг шаклланиши ва ривожланиши билан боглик жараёнларда тадбиркорлик институти мухим роль уйнайди. Мана шу омиллардан келиб чиккан холда, шунингдек, ривожланган хорижий мамлакатларда маданият ва санъат сохасининг жуда сердаромад соха эканлигини чукур англаган шароитда Узбекистонда хам маданият ва санъат сохаси учун хам тадбиркорликни жорий килиш масалаларига кенг шароит яратилди. Бугунги кунга кадар, маданият ва санъат муассасалари томонидан уз-узини молиялаштириш, хужалик фаолиятини йулга куйиш ва ривожлантириш билан боглик бозор механизмларини яратишга хам имконият берилганлиги натижасида сохада бозор муносабатлари жорий килинган ва бу ишлар жадал давом эттирилмокда.

Хрзирги вактда, барча жахон мамлакатларидаги сингари Узбекистондаги маданият муассасалари иш фаолиятининг хам асосий йуналишлари куйидагиларда намоён булмокда :

• Тарихий-маданий обидаларни ва ёдгорликларни топиш, мухофаза килиш, фойдаланиш ва тиклаш;

• Бадиий адабиёт, кино, театр, мусика санъати, фотосанъат, архитектура, дизайн ва бошкалар;

• Халк хунармандчилиги ва устачилик;

• Тиллар, шевалар ва номоддий маданий меърос намуналари; урф-одат ва анъаналар;

• Тарихий топонимлар; бадиий, фольклёр фаолият ва бошкалар.

Умуман олганда, юкорида келтириб утганимиздек, маданият

муассасаларининг хам хилма-хил турлари булиб, улар ичида;

• Коллекция фаолияти ва музейлар иши;

• Китоблар чоп килиш, кутубхоначилик, архив иши кабилар алохида ажралиб туради;

Яна шуни алохида кайд этмок лозимки, халкаро тажрибадан ва мамлакатимиздаги маданий фаолиятдан келиб чиккан холда, аслида маданият муассасаларининг асосий фундаментал иш йуналишлари каторига куйидагиларни хам киритиш мумкин:

• радио, телевидение ва бошка аудиовизуал воситалар ёрдамида маданий кадриятларни оммалаштириш;

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

• маданият сохасида ахолининг эстетик билимдонлигини ошириш ва тарбиялаш, бадиий таълим, педагогик фаолиятни ривожлантириш;

• маданият сохасида маърифий ва илмий-тадкикот фаолияти;

• халкаро маданий алмашинувлар ва маданий дипломатия;

• маданий кадриятлар яратиш, саклаш, таркатиш ва узлаштириш учун фойдаланиладиган материаллар, жихозлар ва бошка воситалар тайёрлаш;

• мамлакат маданий меъросини яратиш ва саклашга каратилган бошка фаолият намуналари.

Турли илмий адабиётларда замонавий маданият муассасаларининг турли классификацияси ишлаб чикилган булиб, уларнинг аксарияти ижтимоий функцияларига караб куйидаги белгилар асосида турларга ажратилади:

• маданият муассасалари (клублар, музейлар, вернисажлар, кутубхоналар, парклар);

• санъат муассасалари (театрлар, филармониялар, ижодий жамоалар, фольклёр гурухлари ва хоказо);

• таълим муассалари (маданият сохасидаги олий таълим муассасалари, урта махсус таълим муассасалари, болалар санъат мактаблари, маданият ва санъат сохаси ходимларининг малакасини ошириш муассасалари).

Бугунги кунда барча сохалар каторида юз бераётган тараккиёт жараёнлари маданият сохасига хам тегишли булиб, унда турли боскичдаги узгаришлар жараёни, фаолият намуналари ва йуналишларини куриб чикдик ва энди айнан маданият муассасаларининг мулкчилик шаклларини хам билиб олишимиз даркор. Дунё микёсида, шунингдек, мамлакатимизда маданият муасасаларининг куйидаги турлари мавжуд дейишимиз мумки:

• давлат маданият муассасалари (марказий, худудий) ва ташкилотлари (шу жумладан, идоравий мансублиги буйича хам);

• худудий ташкилотлар;

• хусусий ташкилотлар.

Шу билан бир каторда, хорижий юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек, халкаро шартномаларга мувофик, халкаро ташкилотлар томонидан хам (бундай турдаги ташкилотлар кам учрайди) томонидан таъсис этилган маданият ташкилотларини хам алохида ажратиб курсатиш мумкин.

Маданият муассалаларининг турлари ва уларнинг функциялари масаласини чукурлаштирган холда, уларнинг номланиши, категориал ахамияти ва иш услублари хакида хам куйида зарурий маълумотларни бериб утсак:

Маданият саройлари - хажми, жихозланиши ва штат бирликлари сони буйича юкори характеристикага эга булган маданий дам олиш маскани.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

Ахолига урнашган жойи буйича хизмат курсатишга каратилган. Ушбу турдаги маданият муассасаси ташкил килиниши тугрисидаги карор кабул килиниши учун асосий мезон - бу Таъсисчининг молиявий таъминотидир. Бундай маданий муассасалар туман марказлари ва шахарларда жойлашган булади. Одатда бундай муассасалар юридик шахс макомига эга булади ва бир вактда идоравий мансублик тоифасидаги муассасалар учун методик марказ вазифасини утайди. Фаолиятининг асосий мазмуни турли жанрларда ижодий жамоаларнинг ишларини ташкил килиш ва худуд, тармок ва идораларнинг буюртмаларига асосан ижтимоий-маданий ва турли байрамлар учун кунгилочар тадбирлар билан таъминлаш хисобланади.

Маданият уйлари - катталиги ва салохияти, шунингдек, таъминоти ва штат бирлиги жихатдан Маданият саройидан кейинги уринда турадиган маданият ва хордик чикариш муассасаси хисобланади. асосий белгиси ва фарки хизмат курсатиш худудининг кенгайтирилганлиги ва филиалларининг мавжудлигидир. Маданият уйлари нафакат узи жойлашган худуд ахоли пунктларини, балки стационар бирликлар, кишлок клубларига нисбатан методик марказлар мавжуд булмаган бошка ахоли пунктларига хам хизмат курсатади. Катта кишлоклар, шахарлар ва туман марказларида жойлашади. Ахолининг хордик чикаришини таъминлаш, халк ижодиёти ва санъат гурухларининг ривожланиши учун шароит яратиш, ахолининг ижтимоий-маданий ташаббуслари ва ватанпарварлик тарбияси учун ташкил килинади.

Халк ижодиёти уйлари - ахолининг барча жанрлардаги номоддий маданий меъросини ва этник хусусиятларини саклаш, шунингдек, анъанавий ижодий куникмаларни замонавий ижодий жараён билан интеграциялашувининг методикаларини ишлаб чикиш, ижодий жараёнларни замонавий ахборот технологияларга мослаш ва бу жараёнларни методик таъминлаш, халк байрамларини, халк ижодиёти фестивалларини ва хаваскор санъат тадбирларини ташкил килиш ва утказиш максадида ташкил килинган маданий-хордик чикариш муассасаларидир. Идоравий тармок учун методик марказ хисобланади ва бошка мезонлар буйича у Маданият уйларига мос келади.

Музейлар - (кадимги грек тилидаги. ^ошеюу — саклаш уйи) эсдалик, хотира, меърос предметларини йигиш, урганиш, саклаш ва табиий тарихий ашёларни, моддий ва маънавий маданият намуналарини ва бошка катор экспонатларни намойиш килиш, шунингдек, маърифий илмий ишларни оммага танитиш билан шугулланувчи муассаса хисобланади. Дастлаб музей деганда санъат, тарихий ва илм-фан экспонатлари ва предметлар коллекцияси назарда

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

тутилган ва XVIII асрлардан бошлаб у экспонатларни уз багрида сакдайдиган бино ва иншоотларни хам камраб ода бошлаган. XIX асрларда музейларда утказиладиган илмий-тадкикот ишлари хам тобора оммалашиб борган. XX асрнинг 60-йилларига келиб музейлар билан боглик педагогик фаолият хам йулга куйила бошланганки, у ерда болалар ва усмирлар, шунингдек, турли категориядаги одамлар учун махсус укув лойихалари йулга куйилган. Бугунги кунга келиб, бундай курс ва лойихалар Япония, Корея, Х,индистон ва Европанинг куплаб давлатларида тобора оммалашиб бораётганлигига гувох булиб турибмиз. Узбекистонда тарих, амалий санъат, табиат, соха ва тармоклар музейлари, ижодкор ва шоирларнинг, саркардаларнинг уй ва оммавий музейлари мавжуд. Шунингдек, интернет

ва ахборот технологияларининг ривожланиши билан боглик жараёнлар дунё микёсида виртуал музейларнинг хам пайдо булишига ва тараккий этишига замин яратди. 1946 йил дунё музейлари халкаро ташкилоти ICOM (инглизча International Council of Museums) ташкил топди. Унинг асосий вазифаси сифатида музейларни куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш хисобланади ва уз ичига дунёнинг 115 мамлакатидан 27500 та музейни бирлаштирган холда, ЮНЕСКО ва бошка халкаро ташкилотлар билан хамкорлик килади.

Музей-курикхоналар - маълум бир худудларни камраб оладиган ва урнатилган конунлар асосида уша худуддаги диккатга сазовор жойларни тарихий-маданий курикхона тарзида ташкил этилган муассаса. Курикхоналар ов, кадимги ёдгорликлар, табиатнинг гузал манзаралари, дарёлар ва бошкаларни уз ичига оладиган худудларда ташкил килинади ва аксарият холларда юридик шахс макомида булади. Бугунги кунда Узбекистонда хам маданий муассасаларнинг бундай шакллари хам мавжуд булиб, улар турли тарихий худудларда ва экологик мувозанат асраб-авайланиши лозим булган жойларда ташкил килинади.

Кутубхоналар - ахборий, маданий, маърифий ташкилот ёки муайян бир ташкилотларнинг тузилмавий кисми булиб, унда ахолига маърифий хизмат курсатиш оркали уларнинг маданий савиясини оширишга хизмат килади. Бугун Узбекистонда маданий муассасаларнинг бундай шаклари турлича булиб, улар марказий, идоравий, тармокли ва худудий шаклларда ташкил топган.

Хунармандчилик марказлари - муайян бир худудда ва тармоклараро ташкил килинадиган нотижорат ташкилот булиб, турли хунармандларни бирлаштириш, куллаб-кувватлаш ва рагбатлантириш учун ташкил килинаган ва ишлаб чикаришнинг ноёб турларини саклаб колишга каратилган муассаса. Шу билан бирга, ташриф буюрадиган сайёхлар, бошка худудлардан келадиган

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

мехмонларга ахборот-маслахат хизматларини курсатиш, уларни маълум бир хизматларга ургатиш билан боглик эхтиёжларни кондириш учун ташкил килинади.

Куптармокли кучиб юрадиган маданият марказлари - клуб шаклидаги маданият ташкилотлари булиб, ностационар маданий хордик, кутубхона, ахборот, кургазма хизматларини ташкил килиш, шунингдек, оммавий тадбирларни, ватанпарварлик кечаларини, таълим-тарбия ва бошка дам олишга каратилган хизматлар учун ташкил килинадиган муассасалар. Бундай муассасалар купфункционал, юкори технологияли вазифаларни бажариб, ахолига турли томошалар, кино ва спектакллар ташкил килишга каратилган. Шунингдек, мамлакатнинг турли минтака ва худудларига маданий хизматларни, уларга методик тавсиялар курсатиш, ахолига турли маданий тадбирларни ташкил килишга доир хизматлар курсатади.

Умуман олганда, бугунги кунда Узбекистонда хам жахоннинг ривожланган барча мамлакатлари сингари Узбекистонда хам маданият муассасаларининг турли шакллари кенг ривожланиши руй бермокда. Уларнинг барчаси давлат томонидан хар томонлама куллаб-кувватланаётганлиги, ривожлантириш учун барча имкониятлар яратилаётганлиги, турли тадбирларни ташкил килиш ва уларнинг молиявий жихатлари доимий давлат томонидан рагбатлантирилаётганлиги соха тараккиётини янги боскичга олиб чикмокда.

Хулоса урнида айтиш лозимки, утган 6-7 йиллик даврда олиб борилган маданият сохасидаги хам самарали сиёсат оркали сохада янгиланишлар ва ривожланиш руй бермокда. Маданият ва санъат сохасига берилган эътиборнинг узи бутун жамоатчилик томонидан эътироф этилмокда. Утган йилнинг 2 февралида маданият ва санъат сохасини янада ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисидаги имзоланган карор барча маданият ва санъат вакиллари томонидан ижлбий кутиб олинди. Чунки унда маданият ва санъатнинг барча йуналишлари тилга олиниб, уларни тизимли тарзда ривожлантириш кузда тутилган. Шу билан бир каторда, 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясининг "Инсон кадрини улуглаш ва фаол махалла йили"да амалга оширишга оид давлат дастурига мувофик 2022-2023 укув йилидан бошлаб таълим муассаларида укувчи ва талабаларнинг мусикий билим ва куникмаларини ошириш, уларнинг калбида миллий маданиятга булган мухаббатни шакллантириш, ёш истеъдодларни аниклаш ва куллаб-кувватлашга каратилган чора-тадбирларнинг белгиланганлиги эса юртимизда маданият ва санъат сохасидаги ислохотларнинг накадар изчиллигини курсатиб бермокда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.