CC BY
3
УДК 329
DOI10.24412/2411-1945-2022-3-137-142
МАЦОМИ БИСЁРХДЗБЙ ДАР Саидова Малика Абдурасуловна, НИЗОМИ СИЁСИИ ЗАМОНИ муаллимаи калони кафедраи
МУОСИР сиёсатшиносии ДДХрСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
РОЛЬ МНОГОПАРТИЙНОСТИ В Саидова Малика Абдурасуловна, СОВРЕМЕННЫХ ПОЛИТИЧЕСКИХ старший преподаватель кафедры
СИСТЕМАХ политологии ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Saidova Malika Abdurasulovna, senior THE ROLE OF MULTIPARTY lecturer of Political Science Chair under the SYSTEM IN MODERN POLITICAL Tajik State University of Law, Business and
SYSTEMS Politics (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: saidova-malika@internet.ru
Калидвожа^о: цизб, низоми бисёрцизби, цокимияти сиёси, манфиатцои сиёси, гуруццои ицтимои, барномаи цизби, коалитсияи цизби, афкори умум
Масъалаи бисёрцизби дар шароити муосир мавриди барраси царор гирифтааст. Зикр карда шудааст, ки низоми бисёрцизби дар кишварцои дорои режими мухталиф дошта ба таври ба худ хос ба роц монда шуда, ташаккул ва рушди он яке аз аломатцои муцими самаранокии низоми сиёсии цомеа, омили муцими мустацкамсозии хусусияти демократии давлат, таъмини цуцуц ва озодицои шацрванд мебошад. Муаллифон бар он назаранд, ки муносибати байни цизбцои сиёси дар доираи низоми цизбии кишвари алоцида бо иштироки кулли цизбцо ба роц монда мешавад. Цизбцои сиёси шаклгирии раванди сиёсиро дигаргун сохта, имконияти таъсиррасонии шацрвандонро ба цокимият афзудаанд. Фаъолияти онцо ба рушди ницодцои цомеаи шацрванди мусоидат менамояд. Муаллифон зуцури цизбцои сиёсиро ба ташаккули табацацои нави ицтимои, инчунин ницоди идоракунии намояндаги алоцаманд менамоянд. Мацз ин омилцо ба ташаккули аввалин цизбцои сиёсии оммави цамчун ницоди алоцида мусоидат карданд. Ташаккули цизбцои сиёси ба раванди модернизатсия, ташаккули давлатцои милли, рушди ницодцои цомеаи шацрванди алоцаманд дониста шудааст. Цизбцои сиёси цамчун намояндагии манфиату талаботи сиёсиву цамъиятии одамон дар асоси мафкурави муттацид шуда, мацсади ба даст овардани цокимияти давлатиро барои цифзи манфиатцо ва амали намудани талаботи гуруци муайян пеш мебаранд.
Ключевые слова: партия, многопартийность, политическая власть, политические интересы, социальные группы, партийная программа, партийная коалиция, общественное мнение
Рассматривается вопрос многопартийности в современных условиях. Отмечено, что многопартийность в странах с различными режимами устанавливается по-своему, и ее формирование и развитие является одним из важных признаков эффективности политической системы общества, укрепления демократических институтов государства, обеспечения прав и свобод граждан. Высказано мнение, что отношения между политическими партиями устанавливаются внутри партийной системы конкретной страны с участием всех партий. Политические партии изменили формирование
политического процесса и увеличили возможности для влияния граждан на политическую власть. Их деятельность способствует развитию институтов гражданского общества. Появление политических партий связывается с формированием новых социальных классов, а также института представительного управления. Эти факторы способствовали формированию первых массовых политических партий как самостоятельного образования. Считается, что формирование политических партий связано с процессом модернизации, формированием национальных государств, развитием институтов гражданского общества. Политические партии как представители политических и социальных интересов и требований людей, объединяются на основе идеологии и преследуют целью завоевание государственной власти для защиты интересов и реализации требований определенной группы.
Key words: party, multi-party system, political power, political interests, social groups, party
program, party coalition, public opinion
The issue of multi-party system under modern conditions is considered. It is noted that the multi-party system in countries with different regimes will be established in its own way, and its formation and development are ones of the important signs of effectiveness of the political system of society strengthening democratic institutions of the state, ensuring rights and freedoms of citizens. The author believes that relations between political parties are established within the party system of a particular country with participation of all other parties. Political parties change a shaping of political processes and increase the opportunities for citizens to influence political power. Their activities contribute to the development of civil society institutions. The author associates an emergence of political parties with formation of new social classes, as well as with an institution of a representative government. These factors contributed to the formation of the first mass political parties as independent entities. It is believed that formation of political parties is associated with the processes of modernization, formation of national states, development of civil society institutions. Political parties, as representatives of political and social interests and demands of the people, unite on the basis of ideology and pursue the goal of acquiring state power in order to protect the interests and realize the demands of a certain group.
Дадсоладои охири асри ХХ ба таърихи чадонй дамчун мардилаи тагйиротдои бузурги сиёсй ворид гардидааст. Дар ин радиф омузиши масьаладои мухталифи сиёсй, ки бо гузариши тарддои нидодии демократии сохтори сиёсй ва ташаккули низомдои нави сиёсй дар чомеадои тагйирпазир алокаманд мебошанд, мудим ва саривактй гардиданд. Дар як катор долатдо ин раванд бо як сатди муайян амалй гардид, ки бо хусусиятдои фардангй ва аньанадои нидодии кишвари алодида алокаманд буд. Дар кишвардое, ки дигаргунидои нидодй бе назардошти хусусиятдои фардангиву сиёсии мадаллй амалй гардиданд, бо гузашти вакти муайян рад намудани нидоддои нави сиёсй ё ивазнамоии ондо бо амалиядои гайрирасмии сиёсй ба миён омаданд. [3,7].
Дар ин самт, яке аз масьаладои мудим - масъалаи бисёрдизбй ба дисоб меравад, ки дар сатддои мухталиф дар кишвардои гуногун падн гардидааст. Пайдоиш ва падншавии нидоди бисёрдизбй яке аз аломатдои вежаи самаранокии низоми сиёсии чомеа, омили мудими тадкими хусусияти демократии давлат, таьмини дукук ва озодидои шадрванд ба дисоб меравад. Бо иштироки дизбдои сиёсй макомоти намояндагй ва конунгузории докимияти давлатй - парламент ташаккул меёбад.
Рушди бисёрдизбй ба ифодаи манфиат ва иродаи сиёсии интихобкунандагон ва шаклгирии сиёсии чадорчубаи интихоботй мусоидат менамояд. Х^избдо кисми мудими
низоми алокадои чавобй байни макомоти намояндагии докимият ва адолии кишвар ба дисоб мераванд. Бе мавчудият ва фаъолияти дизбдои сиёсй амалй намудани сиёсати аксарият ва димояи мавкеи акаллиятдо гайриимкон мегардад.
Низоми дизбй унсури мудими низоми сиёсй ба дисоб меравад. Низоми дизбй мачмуи муносибатдои байни дизбдои сиёсии расман амалкунанда мебошад, зеро низоми бисёрдизбй танзими муносибати дизбдои сиёсиро дар содаи докимияти сиёсй талаб менамояд. Ин муносибатдо дар асоси принсипдои зерин ба род монда мешаванд:
- ракобат дар мубориза барои таъсиррасонии сиёсй, барои докимияти сиёсии давлатй;
- мухолифат ва бархурд;
- бетарафй, муътадил гардидани муносибатдо;
- фаъолияти якчоя дар амалинамоии докимияти давлатй [2,331].
Муносибати байни дизбдои сиёсй дар доираи низоми дизбй, ки тамоми дизбдои мавчударо дар кишвар фаро мегирад, ба род монда мешавад. Низоми дизбй ин принсипдои асосй, конуният ва коидадои муносибатдои тарафайн ва таъсирасонии байни дизбдои сиёсй дар кишвари алодида ба дисоб меравад. Низоми дизбй иттидодияи дизбдои ба дам алокаманд мебошад, ки ба татбик ва нигоддории докимияти сиёсй кушиш ба харч медиданд.
Дар низоми дизбй мавкеи марказиро дамон дизбдои сиёсй ишгол менамоянд, ки бевосита имконияти бадастории докимияти сиёсиро дар алодидагй ё дар дамкорй бо дигар нидоддои сиёсй доранд. Сатди камолоти сиёсии гуруддои гуногун, муносибати ондо, урфу одатдои мавчуда, восита ва роддои дукмронй ва муборизаи куввадои сиёсй, маданияти сиёсй ва шуури сиёсй фаъолияти низоми дизбиро муайян мекунанд. Хднгоми ошкор кардани хусусиятдои фаъолияти низоми дизбй сохти сиёсии чамъият, микдори куввадои сиёсй, ки дар мамлакат барои ба даст овардани докимияти сиёсй мубориза мебаранд, ба назар гирифтан лозим аст.
Дизбдои сиёсй чадони сиёсатро дигаргун намуда, имконияти нави таъсиррасонии шадрвандонро ба докимият бунёд намудаанд. То пайдоиши дизбдои сиёсй дукуки интихоботй бо анчоми интихобот ба итмом мерасид, номзади интихобгардида ба ходиши интихобкунандагони худ тобеъ намегардид. Чунин номзади голиб тандо намояндаи чомеа ба дисоб мерафт. Бо пайдоиши дизбдои сиёсй намояндаи интихобгардида овоздои худро ба дизб месупорад ва ба дастгирии он такя менамояд. Ба хотире, ки дизбдо муташаккил буда, фаъолияти ондо дар самти масъаладои сафарбарнамоии афкори умум, намояндагй ва ба амал чорй кардани манфиатдои сиёсии гуруддои мухталифи ичтимой самаранок аст, дар чадон дар муборизаи сиёсй бедтар аз дизб нидоде вучуд надорад.
Х^изби сиёсй ташкилоти муайяни дамфикрон мебошад, ки манфиати шадрвандон, гуруддои ичтимой, синфдоро намояндагй намуда, ичрои ондоро тавассути ба даст овардани докимияти давлатй ё иштирок дар татбики он максади асосии худ карор додааст.
Дар муайян намудани модияти дизбдои сиёсй теъдоди зиёди муносибатдои илмй мавчуданд: якум, кобили кабул шуморидани дизби сиёсй дамчун гуруди алодидаи одамон, ки доктринаи ягонаи идеологиро пайравй менамоянд; дуюм, дизби сиёсй дамчун ифодакунандаи манфиати синфдои муайян; саввум, дарки нидодии дизби сиёсй дамчун ташкилот, ки дар низоми давлат амал менамояд [5,92].
Накш ва адамияти дизбдои сиёсй дар чомеадои, ки дар сатддои мухталифи рушди иктисодй, ичтимой ва фардангй, аньанадои мушаххаси таърихй ва миллй карор доранд, ягона нест. Лекин, метавон як катор вазифадои умумии дизбдои сиёсиро чудо намуд. Вазифаи нисбатан мудими дизбдои сиёсй мувофикнамой ва баррасии манфиатдо ва талаботи мухталифи гуруддо ва инфироддои гуногун ба дисоб меравад. Чунин манфиатдои чамъбастгардида дар барномадо, талабот, шиордо ташаккул ёфта, то ба сохтордои докимият расонида мешаванд, ки дар доираи вазифаи намояндагй амалй карда мешавад. ^избдо дар коркард, истифода ва чорй намудани коидадои дамкоридои нидоддои сиёсй
иштиpoк карда, вазифаи «хyкyмaтй»-po ^po менaмoянд. ^изб^oи cиëcй иpoдa ва манфиати гypyххoи и^тиш^ю пешнихoд ва ифoдa менaмoянд ва oR^opo ба мa;oмoти хoкимият мерасснанд ва 6o ин васила вазифаи poбиIaвиpo ^po менaмoянд, яъне агок;амандии хoкимият ва чoмеapo таъмин мекyнaнд. Тарщи вocитaхoи aхбopи умум apзишхo ва ^лаб^и муайяни paфтоppo ташви; намуда ^изб^и cиëcй вазифаи ичтишишавии œëœ, яъне интищли тачриба анъана ва фарханги cиëcиpo ба нacлхoи минбаъда ^po менaмoянд. Нoмзaдхoи бехтapинpo ба вазифа^и poхбapикyнaндa интихoб намуда хизбхoи cHëœ ба бехтаргардии cифaтии таркибии элитаи cиëcй мycoидaт менaмoянд[7,148].
Дар шapoити aфзyдaни на;ши хизбхoи raërâ дар paвaндхoи cиëcй на;ш ва таъетри хизбх0и парламентй ба раванди ташаккули давлати демoкpaтй ва ;абули ;apopхoи cиëcй ба таври нaзappac бoлo рафтааст. Хдр як хизби cиëcй дар интихoбoт бapoи бaдacтopии мa;caдхoи худ, ки ба барвдмаи oнхo вopид карда шудаанд, мyбopизa мебарад. nac аз интихoбoт, хизби F0либ хyкyмaтpo ташаккул медихад ва кушиш мекунад, ки cиëcaти хyдpo дар acocи вaъдaхoи пешaзинтихoбoтй торкард нaмoяд[8,132].
Дар шapoити тaFЙиpпaзиpии низoми cиëcй дар фaзoи пacoшypaвй яке аз мacъaлaхoи мураккаб ва пypихтилoф чустучуи шaклхoи нави мyнocибaтхoи тарафайн хoкимият ва хизбх0и cиëcй хамчун иштиpoккyнaндaгoни калидии paвaндхoи cиëcй ба хиотб меравад. Ин мacъaлa мaхcycaн дар шapoити ташаккул ва инкишoфи низoми хизбй, ки хануз нoycтyвop ва заиф аст, мухим мегардад.
Пацдоиши хизбхoи cиëcй 6o ва^ъ гардидани ху;у;и интихoбoтй ва муташаккил гардидани фaъoлияти хapaкaтхoи кopгapй аш;аманд аст. Махз ин oмилхo ба пацдоиши аввалин хизбхoи cиëcии oммaвй хамчун нихoди aлoхидaи cиëcй мушидат намудаанд. Метaвoн ;айд намуд, ;и пaйдoиш ва тахаввулоти хизбхoи œëœ аз хycycиятхoи рушди ичтимoй- œëœ ва мapхилaхoи aлoхидaи чунин тахаввулот бapмеoяд. Тахлил нишoн медихад, ки гушгунии нa;шхo ва нихoдхoи œëœ зери тaъcиpи талаботи мавчудаи низoми cиëcй амалй мегарданд. Храмин тари;, хизбхoи cиëcй хамчун нихoди агохдцаи низoми cиëcй тaнхo 6o пад^иши талаботи фyнкcиoнaлй ба мавчудияти oнхo ташаккул ëфтaaнд.
Як ;атор мyaллифoн пaйдoиши тахаввулотии хизбхoи cиëcиpo 6o раванди тачдид (мoдеpнизaтcия), ташаккули дaвлaтхoи миллй, 6o рушди нихoдхoи чoмеaи шахрвандй аго;аманд менaмoянд. Илoвa бар ин, метaвoн пaйдoиши хизбхoи œërapo 6o ташаккули cинфхoи нави ичтимoй, инчунин нихoди идopaкyнии нaмoяндaгй aлo;aмaнд намуд [4, 74].
Бoяд гуфт ки, мyнocибaт ба фaъoлияти хизбхoи cиëcй хycycияти манфй дoшт. Мacaлaн, Т.Гoббc чунин мешyмopид, ки мавчудияти хизбхoи cиëcй ба шуриш ва иcëнхo oвapдa меpacoнaд. ^.Вашингтон бoшaд, ;айд намудааст, ки хизбхo метaвoнaнд вocитaи Facби X0кимияти давлатй аз тарафи гурухи aлoхидa гардад, ки ба татби;и пpинcипи coхибисти;лoлии хал;й халал меpacoнaд [6, 87]. Лекин, ба ин нигох накарда, як ;атор мyaллифoн нoгyзиp будани фа^лияти хизбхoи cиëcиpo ;айд менамуданд. Мacaлaн, Ч. Мэдиcoн хycycияти oбъективй ва нoгyзиpии мавчудият ва фaъoлияти хизбхoи cиëcиpo зикр намудааст. Имкoниятхoи o;ибaтхoи манфии фaъoлияти хизбхoи œëœpo oшкop намуда, Ч.Мэдитон пешнихoд намудааст, ки як ;атор нихoдхo ва пpинcипхoи рафъкунандаи чунин чaнбaхoи манфии фaъoлияти хизбхoи cиëcй чopй карда шаванд. А. Тoквил низ xycyc^ra oбъективии мавчудияти хизбхoи cиëcиpo эътиpoф намуда, ;айд кардааст, ки хизбхoи cиëcй yнcypи зарурии идopaкyнии демoкpaтй мебoшaнд, зеpo плюрализми aфкop ва мaнфиaтхopo таъмин менaмoянд ва ба рафъи Facби хoкимият мycoидaт менaмoянд [8, 88].
Храмин тарщ, дар шapoиIи имруза, хизбхoи отеш гурухи ихтиëpии чамъиятй мебoшaнд, ки узвият дар oнхo ба таври ихтжрй амалй мегардад. Чунин мешумрем, ки мавчудияти мacъaлaхoи ичтишии халшшуда ва мавчудияти идеoлoгияи муайян хамчун oмилхoи муттахидшавии oдaмoн дар гypyххoи aлoхидa бapoмaд менaмoянд. Махз диди мyaммoхo, poххo ва вocитaхoи халли
масъаладои мухталифи ичтимой муттадидии ондоро дар фаъолияти сиёсй таъмин менамояд. Мадз дизбдои сиёсй дар тадлилу баррасии масъаладои ичтимой ва роддои далли ондо накши мудим доранд. Храмин тарик, докимияти сиёсиро зарур аст, ки чунин мавкеъ ва муносибатдоро дар раванди тадия, кабул ва амалинамоии карордои сиёсй ба инобат гирад.
Фаъолияти шумораи зиёди дизбдои сиёсй дар кишвардои алодида нишон медидад, ки одамон манфиатдои мухталиф дошта, вокеиятро ба таври гуногун кабул менамоянд ва роддо ва воситадои далли масъаладои мавчударо ба таври худ мебинанд. Азбаски низоми яккадизбй ба фарогирии манфиати тамоми кишрдои адолй кушиш менамояд, пас ин ба таври ногузир ба фишороварй ба одамон ва чомеа оварда мерасонад. [1,152]. Аз ин хотир, дар асоси биниши мухталифи масъала, дар асоси манфиатдои мухталифи ичтимой ва сиёсй, дизбдои сиёсии гуногун ташаккул меёбанд.
Хизбдои сиёсй, дар асоси идеология ташаккул ёфта, манфиатдои одамони муайянро ифода мекунанд ва амалй гардонидани докимияти сиёсиро максади асосй карор медиданд. Мавчудияти микдори зиёди дизбдо дар кишвари алодида ба дизби алодида имконият намедидад, ки докимияти сиёсиро содиб гардад. Аз ин хотир, дизбдои сиёсие, ки аз руи барномаи фаъолият ба якдигар наздиканд, барои амалй намудани докимияти сиёсй иттидодияи коалитсиониро бунёд менамоянд. Илова бар ин, дизбдои нисбатан хурд ва камтаъсир кушиш менамоянд, ки бо дизбдои пешбар созиш намоянд, то ки дар амалинамой ва таксими ваколатдо ва захирадои докимият, инчунин, амалй намудани он иштирок намоянд [10, 46].
Дар натичаи тадлили масъалаи мазкур хулосадои зерин ба миён омаданд:
- дар асоси обрую эътибор ва нуфуз ва тасиррасонй дизбдои сиёсй дар сатддои мухталифи рушд карор дошта, барои амалй намудани максади худ, барои ифода намудани манфиати гуруди муайяни одамон, барои иштирок намудан дар амалинамой ва таксими ваколат ва захирадои докимият дизбдои сиёсй метавонанд муттадид шуда, дар якчоягй мубориза баранд.
- дизбдои сиёсй, ки дар доираи низоми дизбй амал карда, муносибати байни халк ва давлатро таъмин мекунанд, мардум дар доираи фаъолияти адзоби сиёсй нуктаи назари худро оид ба мушкилот, роду воситадои далли ондо баён мекунанд, дизбдо бошанд, дамчун миёнарав ин маълумотро ба нидоддои давлатй мерасонанд ва дар ин замина ба тадияи карордои гуногуни давлатй таъсири амик мерасонанд;
- ифодаи манфиату талаботи гуруди муайян яке аз раванддои мураккаби даёти сиёсй буда, барои ифодаи манфиатдо дамгирой ва дамбастагии ин гурудро таъмин кардан зарур аст. Аз ин ру, нидоди дизбй ки манфиатдои мазкурро ифода мекунад, бояд фаъолияти максаднок анчом дидад ва манфиатдои мавчударо дар шакли талабот ташаккул дидад.
- дизбдои сиёсй, ки манфиату талаботи гуруди муайянро ифода мекунанд, тадричан ондоро ба барномаи худ дохил менамоянд ва дар фаъолияти худ кушиш мекунанд, ки ба татбики талаботи барномавй ноил шаванд, то макомоти давлатй дангоми кабули карордои мудим ин талаботро ба назар гиранд.
- дизбдои сиёсй дамчун намояндагии манфиату талаботи сиёсиву чамъиятии одамон дар асоси мафкуравй муттадид шуда, максади ба даст овардани докимияти давлатиро барои дифзи манфиатдо ва амалй намудани талаботи гуруди муайян пеш мебаранд ва дар ин замина афкори чамъиятиро дар бораи фаъолияти макомоти давлатй ташаккул медиданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Андреев С.С. Теория политической деятельности / С.С. Андреев. - Москва, 1995.- 212 с.
2. Барабанов М. В. Роль и место политических партий современной России в
формировании государственной власти / М.В. Барабанов // Социально-гуманитарное
знание. - 2006. - № 5. - С. 330-338.
3. Гельман В.Я. Институциональное строительство и неформальные институты в современной российской политике / В.Я. Гельман //Полис. - 2003. -№ 4. - С. 6-26.
4. Заславский С. Е., Коргунюк Ю. Г. Российская многопартийность: становление, функционирование, развитие / С.Е. Заславский. - Москва, 1996. - 385 с.
5. Политические партии. Политологический словарь-справочник / под ред. Г.В. Полуниной. - Москва, 1996. - 622 с.
6. Политический процесс: основные аспекты и способы анализа: сборник учебных материалов / Под. ред. Мелешкиной Е.Ю. — Москва: Издательский Дом ИНФРА-М, Издательство «ВесьМир», 2001. -375 с.
7. Растимешина Т. В., Епифанов А. С. Политические партии: основные подходы к определению понятия, природа и функции / Т. Растимешина, А. Епифанов // Экономические и социально-гуманитарные исследования. - 2017. - № 1. - С. 148-158.
8. Сафаров Л.Ш. Избирательная система в Таджикистане: проблемы и перспективы ёе совершенствования / Л.Ш. Сафаров // Таджикистан и современный мир. - 2012. - №1. (30) - С. 130 - 140.
9. Сартори Дж. Партии и партийные системы: Рамки анализа // Партии и выборы: Хрестоматия. Ч.1. -Москва,2004. - 472 с.
10. Усанов В. Многопартийность как необходимое условие парламентаризма и основа конституционного строя //Законодательство и экономика. - 2006. - № 7. -С. 45-56.
Reference Literature:
1. Andreyev S.S. The Theory of Political Activities I S.S.Andreyev. -M., 1995.-212pp
2. Bazanov M.V. The Role and Place of Political Parties of today's Russia in State Power Formation I M.V. Baranov I Social-Humanitarian Knowledge. - 2006, №5.-pp. 330 - 338
3. Gelman V.Ya. Institutional Building and Informal Institutes in Contemporary Russian Politics I V.Ya. Gelman I Polis. - 2003,№4-pp. 6-26
4. Zaslavsky. S. Ye., Korgunyuk Yu. Y. Russian Multiparty system: Formation, Functioning, Development I S,Ye.Zaslavsky.-M.,1996-385pp.
5. Political Parties. Polilological Reference DictionaryI under the editorship of Y.V. Polunina .-M., 1966-622 pp.
6. Political Process: Major Aspects and Ways of Analysis. Collection of educational materialsI Under the editorship Meleshkina Ye.Yu.-M.:<<INFRA-M>> Publishing-House, <<Entire World>>.2001.-375pp.
7. Rastimeshina T.V., Yepifanov A.S. Political Parties: Principal Approaches to the definition of a Concept Nature and Functions I T.V.Rastimeshina, A.S. Yepifanov I Economic and Social -Humanitarian Explorations.-2017,№1.-pp. 148-158
8. Safarov I.Sh. Electoral System in Tajikistan : Problems and Perspectives of its Improvement I I.Sh.Safarov I <<Tajikistan and Contemprorary World>>.2012,№1(30).-pp,130-140
9. Sartori Dj. Parties and Party Systems: Frames of Analysis I Parties and Elections : Chrestomathy.V.1 .-M.,2004-472 pp.
10. Usanov V. Multiparty System as a Necessary Condition of Parliamentarism and Foundation of Constitutional Frameworks I Legislation and Economics. 2006, № 7.-pp. 45-56
