CC BY
7
23 00 00 СИЕСАТШИНОСЙ 23 00 00 ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ 23 00 00 POLITICAL LAW
23.00.02 ПОЛИТИЧЕСКИЕ ИНСТИТУТЫ, ПРОЦЕССЫ И ТЕХНОЛОГИИ 23 00 02 POLITICAL INSTITUTES, PROCESSES AND TECHNOLOGIES
УДК 316.3 ББК 60.561.3
ИЦТИМОИГАРДОНИИ Зохидов Очил Хоцибоевич, д.и.ф., профессори
СИЁСЙДАР ТОЦИКИСТОН: кафедраи фануои цамъиятии ДДХрСТ; Саидзода МАСЪАЛАХОИНАЗАРИЯВЙ Шухрат Шукур, н.и.с., дотсенти кафедраи
ВА АМАЛИИ ОН сиёсатшиносии ДДХрСТ (Тоцикистон, Хуцанд).
ПОЛИТИЧЕСКАЯ Зохидов Очил Хаджибаевич, д-р филос. наук,
СОЦИАЛИЗАЦИЯ В профессор кафедры общественных дициплин
ТАДЖИКИСТАНЕ: ТГУПБП; Саидзода Шухрат Шукур, канд. полит.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И наук, доцент кафедры политологии ТГУПБП ПРАКТИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ (Таджикистан, Худжанд)
POLITICAL Zohidov Ochil Khojibaevich, Dr. of Philosophy, SOCIALIZA TION IN Associate Professor of the department of social sciences TAJIKISTAN: THEORETICAL under the TSULBP; Saidzoda Shuhrat Shukur,
AND PRACTICAL ISSUES candidate of political sciences, Associate Professor of
the politology department under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: shuhratst@mail.ru
Калидвожахо: ицтимоигардонй, ицтимоигардонии сиёсй, моделуои ицтимоигардонии сиёсй, Цумуурии Тоцикистон, давлати демократй, цомеаи шаурвандй, ууцуцу озодщои инсон
Циуатуои назариявию амалии масъалаи ицтимоигардонии сиёсй дар Тоцикистон мавриди тащил царор гирифтааст. Мазмун, моуият ва пайдоиши мафуумуои «ицтимоигардонй», «ицтимоигардонии сиёсй» уамчун категориями илмй, ки дар илмуои цомеашиносй истифода бурда мешаванд, баррасй гардидааст. Навъуо ва таърифуои гуногуни ицтимоигардонии сиёсй, ки дар осори мууаццицон дучор мешаванд, шаруу тавзеу дода шудаанд. Дар навбати худ, таърифи муаллифии мафууми мазкур пешнщод гардидааст: ицтимоигардонии сиёсй раванди мацсадноки интицол додани арзишуои ицтимоиву сиёсй, мутобицсозии шахс ба мууити низоми сиёсии цомеа бо роуи уифзи тартибот ва рушди устувори давлат мебошад. Масъалаи даврауои ицтимоигардонии сиёсй, институту ва агентуои ицтимоигардонии сиёсй, аз руи кадом модел пеш рафтани ицтимоигардонии сиёсии шаурвандон, ки он бо сатуи маърифатнокии сиёсй, маданияти сиёсии шаурвандон ва рушди уаёти сиёсии давлат алоцмандии зич дорад, инъикос гардидаанд. Моделуои ицтимоигардонии сиёсии тобеиятй, гайримуташаккил ва рагбатнокй вобаста ба шароити низоми сиёсии демократии Тоцикистон мавриди таулил царор гирифта, бо назардошти ру овардани кишвар ба бунёди цомеаи шаурвандй, ки дар
маркази он ^уцуцу озодщои инсон царор дорад, модели рагбатноки мууим ва афзалиятнок унвон шудааст.
Ключевые слова: социализация, политическая социализация, модели политической
социализации, Республика Таджикистан, демократическое государство,
гражданское общество, права и свободы человека
Анализируются теоретические и практические аспекты политической социализации в Таджикистане. Понятие, сущность и происхождение терминов «социализация», «политическая социализация»рассматриваются в качестве научных категорий, которые используются в общественных науках. Объясняются различные типы и определения политической социализации, используемые в работах исследователей. В свою очередь высказан авторский взгляд на проблему политической социализации: она охарактеризована как целенаправленный процесс передачи социально-политических ценностей, адаптации личности к политической системе через защиту образования и устойчивое развитие государства. Отражены также периоды политической социализации, её институты и агенты, модели политической социализации граждан, которая тесно связана с уровнем их политического образования и культуры и с развитием политической жизни государства. Также анализируется модель политической социализации, приемы дезорганизации и стимулы применительно к условиям демократической политической системы Таджикистана. Принимая во внимание приверженность страны построению гражданского общества, основанного на правах и свободах человека, модель стимулов названа важной и приоритетной.
Key-words: socialization, political socialization, models of political socialization, Tajikistan
Republic, democratic state, civil society, rights and freedoms of man
The authors of the article analyze theoretical and practical aspects of political socialization in Tajikistan. Notion, essence and origin of the terms "socialization", "political socialization" are considered as scientific categories used in social sciences. The authors give explications of different types and definitions of political socialization used in the works of researchers. The problem of the latter is presented through the author's view: it is characterized as a targeted process of conveyance of social-political values, individual's adoptation to political system through protection of education and sustainable development of the state. The article reflects also the periods of political socialization, its institutes and agents, models of citizens' political socialization; the latter being closely connected with the standard of political education and culture and with a development of state's political life. The models of political socialization, devices of disorganization and stimuli respective of the conditions of democratic political system of Tajikistan are analyzed as well. Taking into consideration the country's adherence based on man's rights and freedoms the model of stimuli is called as important and prior.
Мафхуми "сотсиалгоатсия", ки ба забони точикй то ба имруз "ичтимоисозй", "сотсиаликунонй", "ичтимоикунонй", "ичтимоъгарой" ва гайра тарчума шудааст, аслан истилохи илми сотсиология мебошад. Муаллифи мафхуми «сотсиализатсия» сотсиологи амрикой Г. Гиддингс аст. У соли 1887 дар китоби «Назарияи сотсиализатсия» истилохи сотсиализатсияро ба маънои «рушди табиати ичтимой ва характери фард», «омодашавии инсон ба хаёти ичтимой» истифода намудааст[9, с.13]. Бо гузашти як аср тахдиди масъалаи
"сотсиализатсияи сиёсй" руи кор омад ва бори аввал соли 1959 аз чониби намояндаи мактаби илми сиёсии Амрико Герберт Хдйман мавриди истифода ^арор гирифт. У сотсиализатсияи сиёсиро ба маънои «аз чониби инсон аз худ кардани меъёрхои ичтимой, ки бо сохтори чомеа ва мав^еъхои ичтимоии у ало^аманд аст» маънидод намудааст[21, с.25]. Баъдан дар соли 1968 аз чониби Ассотсиатсияи сиёсатшиносони Амрико самти илмии «сотсиализатсияи сиёсй» муайян карда мешавад, ки он барои тахдщи минбаъдаи масъалаи мазкур заминаи боэътимод мегузорад. Храмин тавр, мафхуми "сотсиализатсияи сиёсй" дар таркиби лугати сиёсй чой пайдо намуд ва он то ба имруз аз тарафи мухавдщон мавриди корбурд ^арор дорад.
Хрло дар адабиёт таърифхои гуногуни сотсиализатсияи сиёсй истифода мегардад. Мухавдщон барои ифодаи масъалаи раванди аз чониби шахс аз худ намудани арзишхо ва меъёрхои ичтимоиву сиёсии чомеа, тарзи рафтор, принсипу ^оидахои низоми сиёсй дар адабиёти сиёсии ватанй мафхумхои ичтимоигардонии сиёсй, ичтимоишавии сиёсй, чомеапазирии сиёсй, ичтимоикунонии сиёсй, ичтимоисозии сиёсй ва сотсиаликунонии сиёсиро истифода намудаанд.
Ба а^идаи мо барои ифодаи мафхумхои "сотсиализатсияи сиёсй"-и русй ва "political socialization''-и англисй истилохи точикии ичтимоигардонии сиёсй мувофи^тару созгортар менамояд. Истифода мафхуми ичтимоигардонии сиёсй аз он чихат дурусту мувофи^ аст, ки шахс дар ин раванд бо таъсири субъектони раванди ичтимоигардонй, чихатхои ичтимоиву сиёсии худро ташаккулу инкишоф медихад ва ба як узви комили чомеа мубаддал мегардад. Ба таври дигар гуем, чанбахои ичтимоии шахс ташаккул ёфта, дар баробари инкишофи холати биологй хамчунин чихатхои ичтимоии у инкишоф меёбад. Бинобар ин, бо назардошти бештар аз чихати мазмуну мохият наздик будани мафхуми ичтимоигардонии сиёсй дар ин ма^ола мафхуми мазкур ба кор бурда мешавад. Аммо, хангоми и^тибосоварй мафхумхои истифодабурдаи мухавдщон дар шакли асл оварда мешавад.
Хрло дар сарчашмахо таърифхои мухталифи ичтимоигардош ва ичтимоигардонии сиёсй ба назар мерасад. Дар китоби «Сотсиология» мохияти ичтимоигардонии шахс ба таври зайл ифода ёфтааст: «Раванди ичтимоикунонии инсон тавассути тачрибаи гурух сурат мегирад. Хднгоми гузоштани ^адамхои аввалини худ ба хаёт инсон орй аз тасаввури «ман»-и хеш аст. Танхо баъдан тавассути фар^гузорихояш аз предметхои атроф у ^обилияти фар^ кардани худро аз соири ходисот пайдо мекунад»[2, с.50]. Ин чо мухавдщон ичтимоигардониро бо ташаккули шахсияти инсон, яъне «ман»-и у маънидод намудаанд. Ба андешаи онхо, инсон зери таъсири мухит хештанро хамчун фарди алохидаи чомеа дарк менамояд ва дар натича у ба дарачаи шахсият мерасад.
Пажухишгарон барои ифодаи мафхуми ичтимоигардонии сиёсй мафхуми чомеапазирии сиёсиро низ истифода намудаанд: «Воридшавии инсон ба чахони сиёсат дар асоси аз худ намудан ва ичрои меъёр ва шаклхои рафтори анъанавй амалй мешавад. Ч,араёни аз чониби инсон азхудкунии талаботи статусии рафтори арзишхои фархангй, ташаккулёбии шахс мутобщан ба низоми сиёсй ва ичрои функсияхои муайян чомеапазирии сиёсй номида мешавад»[2, с.151-152]. Дар ин чо чомеапазирии сиёсй хамчун муродифи мафхуми ичтимоигардонии сиёсй омадааст. Меъёру арзишхои пазируфтаи шахс метавонад, дар мархилаи баъдинаи ичтимоигардонии сиёсй бознигарй шуда, рад ва ё ба меъёру арзишхои тоза иваз гарданд. Ин ходисаи раванди ичтимоигардонии сиёсиро олимон бо истифодаи мафхумхои «гайриичтимоигардонии сиёсй» ва «ичтимоигардонии такрории сиёсй» шарх додаанд.
Мудавдщ Ятимов С. оид ба ицтимоигардонии шахс чунин зикр намудааст: «Оила дар ташаккули шахсияти инсон адамияти аввалиндараца дошта, нахустин зинаи ицтимоишавии шахс ба дисоб меравад. Мадз дар дамин мудит фард аз нишонадои аввалин даёти ицтимоии цомеа хабардор гашта, ба низоми муносибатдо ворид мегардад»[19, с.128]. У дар баробари шард додани мафууми ицтимоигардонии шахс на^ши оиларо, дамчун институти мудимми цомеа дар ин раванд мудим арзёбй менамояд.
Дар шароити имруза дар робита ба низоми сиёсии демократй, ки на^ши шадрвандон дар раванди дигаргунидои даёти цомеа торафт меафзояд, мудавдщон мафдуми «ицтимоигардонии шадрвандй»-ро низ мавриди истифода ^арор додаанд. Барои мисол, мудавди^и рус Крапивенский С.Э. менависад: «Ицтимоигардонии шадрвандй раванди аз цониби дар як фард аз худ намудани низоми муайяни донишдо, меъёрдо, арзишдо ва анъанадо дар содадои фаъолияти меднатй, сиёсй ва ду^у^й мебошад, ки он баамал намудан ба дайси узви баробарду^у^и цомеа имкон медидад»[7, с. 299]. Ин цо мафдуми «ицтимоигардонии шадрвандй» ба маънои раванди ташаккули шахс ба сифати шадрванд ифода гардидааст. Хамчунин сухан дар бораи амали бевоситаи шахс ба дайси субъект меравад, ки барои пайдо намудани ма^оми зарурй арзишдои маъмули цомеаро аз худ менамояд.
Мудавдщ Комилова М.Д. низ бо назардошти адамияти бештар пайдо намудани масъалаи тадкими маърифати шадрвандй «ицтимоигароии шадрвандй»-ро мавриди истифода ва тадлил ^арор додааст: «Ицтимоигароии шадрвандиро дамчун дамкории махсуси мактаб ва цомеа дар асоси донишдои муштараки шадрвандй, меъёрдо ва арзишдо муайян кардан мумкин аст»[5, с.72.]. У дар тад^и^оти хеш ма^оми мактабро дар ташаккули сифатдои шадрвандии хонандагон баррасй карда, на^ши омузгоронро дар ицтимоигардонии насли наврас ва таргибу таълими бедтарин арзишдои милливу давлатй мудим арзёбй намудааст.
Мудавдщони илми сиёсй низ дар асардои хеш мафдуми ицтимоигардонии сиёсиро истифода карда, онро ба таври гуногун шард додаанд. Сиёсатшиноси тоцик Зокиров Г.Н. дар бораи масъалаи ицтимоигардонии сиёсй сухан ронида, мафдуми сотсиаликунонии сиёсиро истифода кардааст: «Сотсиаликунонии сиёсии шахс равандест басо мудим ва мураккаб дар олами сиёсат. Он равандест оид ба ташаккули сиёсии шахс, ворид гардидани шахс ба дунёи сиёсат, омодагй ва пайдоишу инкишофи муносибати он ба докимияти сиёсй»[1, с.111]. Мудавдщ ицтимоигардонии сиёсиро бевосита яке аз масъаладои илми сиёсатшиносй дисобида, раванди мазкурро воситаи ташаккули цидатдои сиёсии шахс, воридшавии у ба муносибатдои сиёсй ва докимияти сиёсй унвон намудааст. Дар раванди ицтимоигардонии сиёсй шахс на тандо донишдои сиёсй пайдо менамояд, балки вориди муносибатдои сиёсй гардида, ба раванддои сиёсии даёти цомеа таъсир мерасонад.
Савол ба миён меояд, ки мафдуми ицтимоигардонии сиёсиро дар тад^и^и илмй дар кадом мавриддо истифода бурдан мумкин аст? Ба андешаи мудавдщи амрикой Ф. Гринштейн, онро дангоми тад^и^и масъаладои зерин метавон истифода намуд: дар ва^ти омузиши тамоюлдои сиёсй дар кудакон(1); дар тад^и^и меъёрдо ва ^оидадои дар цомеа афзалиятдошта(2); таъсири назариядои гуногуни сиёсй ба шадрванд дар дамаи даврадои даёт(3); дар ва^ти мушодида бурдан ба фаъолияти институтдои ицтимоигардонй, ки каналдои таъсирррасони цомеа ба шахс мебошанд(4) [20, с.190-191].
Дар раванди ицтимоигардонии сиёсй самти инкишоф ва рафтори шахс дамчун модели ицтимоигардош баромад мекунад. Ч,идатдои сиёсии шахс мадз зери таъсири мудити
ицтимой-сиёсии цомеа ташаккул ва инкишоф меёбад. Мудавдщони илми сиёсй Д.Истон ва Ч,. Деннис ицтимоигардонии сиёсиро дамчун таъсири цомеа ба шахс бо ма^сади дар у ташаккул додани муносибати мусбат ба низоми сиёсй муайян намудаанд [4, с.79]. Дар консепсияи мазкур шахс дамчун субъекти гайрифаъол баромад карда, меъёрдо ва стандартдои рафтори сиёсии дар цомеа маъмулро ^абул менамояд. Чунин раванди таъсиррасонй ва назорати шахс аз тарафи давлат имкон медидад, шахс дамчун субъекти мутоби^шаванда ба мудити сиёсй ташаккул ёбад. Чунин модел асосан хоси низомдои сиёсии авторитарй ва тоталитарй мебошад, ки докимият барои пурра зери таъсири худ нигод доштани мардум раванди ицтимоигардонии сиёсй шахсро дар рудияи комилан тобеъ будан ба низоми сиёсй ба род мемонад. Мутоби^и консепсияи Д.Истон ва Ч.Деннис, ицтимоигардонии сиёсй раванди таълими модели ицтимой-сиёсй ба шахс буда, тавассути ицро намудани тарзи рафтори муайяни сиёсй шахс вориди низоми сиёсии цомеа мегардад. Дар ин консепсия зарурати муста^илона ^абул гардидани низоми сиёсй, ^оида ва ^онундои он аз тарафи шахс муайян намешавад. Дар ин робита адамияти институтдои ицтимоигардонии сиёсй - оила, мактаб, муассисадои динй, ки дар ташаккули тарзи рафтори шахс бо низоми сиёсй на^ши мусбатро ицро менамоянд, боло меравад
Хамин тавр, ицтимоигардонии сиёсй на тандо раванди омухтану мутоби^ гардидани шахс ба низоми сиёсии цомеа мадсуб мешавад, балки воситаи пайдо намудани мав^еи муайяни сиёсй ва ба субъекти фаъол табдил ёфтани шахс низ мебошад. Ба таври дигар гуем, ицтимоигардонии сиёсй раванди мураккаб ва дуру дароз мебошад, ки шахс арзишу меъёрдои цомеаро тавассути фаъолияти институтдои ицтимоигардонии сиёсй ^абул намуда, вориди дунёи сиёсат мегардад ва дамчун субъекти сиёсат метавонад ба раванди сиёсй таъсири муайян расонад.
Оид ба даврадои ицтимоигардонии сиёсй шахс а^идадои гуногун мавцуд мебошанд. Аммо, бештари мудавдщон ба он андешаанд, ки он аз давраи таваллуд то ба охири даёти шахс давом меёбад. Чуноне ки мудавдщи рус Шестопал Е.Б. зикр менамояд: «Ицтимоигардонии сиёсй бо гирифтани шиноснома ба анцом намерасад. Он дар давоми даёти инсон идома меёбад.. .»[16, с.4].
Аз цониби мудавдщон чор давраи ицтимоигардонии сиёсй муайян карда шудааст:
1) аз давраи таваллуд то мактабравй; 2) давраи тадсил дар мактаб; 3) мардилаи фаъолияти меднатй; 4) баъди ба анцом расидани фаъолияти меднатй[17, с.496]. Яъне, дар давраи нафа^ахурй низ шахс вобаста ба ма^оми ицтимоиаш арзишу меъёрдои ба худ хосро касб менамояд ва дамчун субъекти цомеа метавонад ба раванддои ицтимоиву сиёсй таъсир расонад.
Масъалаи аз руи кадом навъ пеш рафтани раванди ицтимоигардонии сиёсии шадрвандон бисёр мудим мебошад, ки он ба сатди маърифати сиёсй, фаъолнокй, тарзи маданияти сиёсй ва ояндаи цомеа таъсири назаррас дорад. Мудавдщон барои шарди хусусияти ицтимоигардонии сиёсии шахс дар давлат мафдуми моделро истифода намудаанд. Модели ицтимоигардонии сиёсй тарзи муносибати байни шахс ва докимиятро муайян менамояд.
Аз назари мудавдщон интихоби ин ва ё он модели ицтимоигардонии сиёсиро фарданги сиёсии дар цомеа дукмрон муайян мекунад. Он модели муайяни муносибати байни докимият ва шахсро му^аррар менамояд[10, с.244]. Дар навбати худ чигунагии фарданги сиёсии шадрвандон аз режими сиёсй ва низоми сиёсии мавцуда вобаста мебошад.
Баъди содибисти^лолии давлатй дар Тоцикистон баробари дигар кишвардои шуравй
зарурати бознигарии масъалаи ичтимоигардонии сиёсии шахрвандон пеш омад, зеро бо иваз шудани низоми сиёсй низоми арзишхои сиёсии пешина ба талаботи замони нав мутобик набуд. На танхо кишвар (Иттщоди Шуравй - С.Ш.) хамчунин пояи он чахонбиние, ки одамон дар хамкорй бо чомеа, ташкилоти давлат ва истехсолй, бо хамкорон, дустон, бо хамсоягон ва бо тамоми олами атроф такя менамуданд, фано ёфт[14, с.21].
Дар чунин шароит масъалахои нав ба миён омаданд. Ба монанди: ичтимоигардонй кадом максадро бояд пайгирй намояд? Тарзи рафтор ва арзишхои сиёсй аз насли пешина ба насли чавон чй гуна интикол дода шавад ва г. Мушкилии кор дар он буд, ки арзишхои сиёсй ва рафтори наслхои пешина ба шароити муосир мувофик набуд ва арзишхои нави сиёсй бошанд, бинобар чанги шахрвандй хеле суст ташаккул меёфтанд.
Аз ин ру, танхо баъди ба эътидол омадани вазъи сиёсии кишвар ба чунин масъалахо таваччухи Х^укумат бештар гардид. Дар чанд барномаву консепсияхои давлатй масъалаи боло бурдани маърифати сиёсии шахрвандон махсус зикр ёфт. Аммо, ин хам барои халли масъалаи ичтимоигардонии сиёсй кофй нест. Ичтимоигардонии сиёсй танхо аз маърифату дониши сиёсй вобаста набуда, дар он накши омилхои гуногун, аз забили ичтимой-иктисодй, сиёсиву фархангй, режими сиёсй ва гайра назаррас мебошад.
Зикр намудан зарур аст, ки низоми демократа нисбат ба дигар низомхои сиёсй дар ташаккули чанбахои ичтимоиву сиёсии шахс ва ичтимоигардонии сиёсии шахрвандон бештар мусоидат менамояд. Зеро мардум сарчашмаи хокимият ба хисоб рафта, хокимият тавассути иштироки бавосита ва ё бевоситаи онхо идора карда мешавад. Дар низоми сиёсии демократа хукуку озодихои инсон ва плюрализми сиёсй ба фаъолнокии шахрвандон ва боло бурдани сахми онхо дар рушди чомеа заминаи мусоид фарохам меорад.
Ташаккул ва инкишофи давлати миллй дар самти сиёсати дохилй масъалахои зиёдро пеш мегузорад, ки яке аз онхо самаранокии раванди аз насл ба насли дигар интикол ёфтан арзишхои милливу динй ва маданияти сиёсй ба хисоб меравад. Кабул кардани арзишхои ичтимоиву сиёсй ва фархангй дар рухияи давлати нави миллй ва низоми демократй дар назди наврасону чавонон масъалахои навро пеш мегузорад.
Раванди ичтимоигардонии сиёсй дар Точикистонро аз руи якчанд модел мавриди тахлил карор дода, вобаста ба шароити муосири кишвар ва рушди ояндаи он модели лозимаро пайдо намудан мумкин аст:
Якум, модели тобеиятй. Дар модели мазкур шахс зери тобеияти пурраи давлат карор гирифта, на танхо мустакил нест, балки аз худ кобилияти ташаббускорона ба сиёсат машгул шуданро зохир намесозад. Чунин модел бештар дар режимхои тоталитарй ва авторитарй пахншуда ба хисоб меравад. Раванди ичтимоигардонии сиёсй аз боло ба поён сурат мегирад. Давлат хамчун субъекти сиёсй тарзи рафтор ва раванди аз худ кардани арзишхои сиёсии шахрвандонро мукаррар намуда, онхоро ба самти муайян сафарбар менамояд. Манфиатхои шахсй тобеи манфиатхои давлатй буда, чй тавр ва чй гуна аз худ кардани арзишхо ва тарзи маданияти сиёсии шахрвандонро махз худи давлат муайян менамояд. Дар чунин низоми сиёсй шахрванд хамчун субъекти сиёсй фаъолият бурд наметавонад. Шахс тавоной ва кудрати таъсир расонидан ба хаёти сиёсй ва равандхои сиёсиро надорад. Шахс ба объекти сиёсй табдил ёфта, аз хукуку озодихои сиёсии худ махрум мебошад. Дар чунин шароит идора намудани шахрвандон ва бо рохи механизми таъсиррасонй дар холати гайрифаьол нигох доштани шахрвандон ба манфиати режимхои тоталитарй ва авторитарй мебошад.
Дар модели мазкур тарзу усул ва раванди ичтимоигардонии сиёсии институтхо ва агентхои ичтимоигардонии сиёсй аз чониби давлат муайян карда мешавад. Ичтимоигардонии сиёсии шахрвандон тавассути идораи маъмурй-фармонфармой ва аз руи идеологияи мутеъ будан ба низоми сиёсй сурат мегирад. Дар тамоми зинахои ичтимоигардонии сиёсй идеологияи ягона хукмрон буда, он хамаро фарогир мебошад. Васоити ахбори омма пурра аз руи барномаи тархрезишуда фаъолият намуда, идеяи ягонаро пешбарй менамояд. Намунаи барчастаи он тачрибаи давлати шуравй ба хисоб меравад. Модели ичтимоигардонии сиёсии тобеиятй нисбат ба дигар моделхо самараноктар буда, он аз руи максади ягона пеш меравад. Ин модел тавоноии бештари хамаро фарогиранда дорад. Дар шароити имруза имкони пурра ба рох мондани чунин модел хеле кам аст. Рушди хукуку озодихои инсон ва шахрванд ва ба иборае «табдил ёфтани чахон ба дехаи хурдакак» намегузорад, ки чунин модели пурра идеологишуда руи кор ояд.
Гарчанде аз давраи шуравй модели ичтимоигардонии сиёсии тобеиятй аз худ нишонахо бокй мондааст, аммо он ба талаботи замони имруз чавобгу намебошад.
Дувум, модели гайримуташаккил. Мувофики тахлили мухаккикон чунин модел дар бисёри кишвархо амал менамояд. Инкишоф наёфтани низоми сиёсии демократй, ноустувории идораи давлатй, суннатгарой ва пеш нарафтани иктисодиёти давлат сабаби асосии ташаккул ёфтани модели ичтимоигардонии сиёсии гайримуташаккил мегардад. Дар чунин чомеахо раванди ичтимоигардонии сиёсй ба таври максаднок ташкил ва ба рох монда нашудааст ва шахрвандон вобаста ба шароити сиёсии бамиёнаомада рафтор менамоянд. Хдр шахс вобаста ба максадхои худ ва нисбат ба он, ки зери кадом гурухи сиёсй карор мегирад, ба ичтимоигардонии сиёсй фаро гирифта мешавад. Хдр як институт ва агентхои ичтимоигардонии сиёсй аз руи диди худ ба ичтимоигардонии сиёсии шахрвандон мепардозанд ва бинобар набудани модели ягонаи ичтимоигардонии сиёсии шахрвандон, маданияту афкори сиёсии наврасону чавонон вобаста ба арзишхои махалли худ ташаккул меёбанд. Раванди ичтимоигардонии сиёсй гайримаксаднок пеш рафта, он на аз руи идеология ва ё анъанахои чомеа, балки аз руи манфиатхои гурухи муайян ва тачрибахои касбнамудаи онхо ба вучуд меояд. Махз ташаккул наёфтани низоми сиёсии чомеа ва инкишофи анъанаи давлатдорй боиси ба рох монда шудани модели гайримуташаккили ичтимоигардонии сиёсй мегардад.
Дар кишварамон дар солхои 90-уми асри гузашта аз сабаби сар задани чанги шахрвандй , аз байн рафтани идеологияи ягонаи давлатй, паст будани шароити ичтимоиву иктисодй ва фалач шудани пояхои хокимияти сиёсй раванди ичтимоигардонии сиёсй дар муддати муайян аз руи модели номуташаккил пеш рафт. Хдр шахс ва гурух аз руи манфиатхои махаллй ва доираи хурд ин ё он арзиш ва маданияти сиёсиро мухим арзёбй намуда, бо тарзхои гуногун бо хаёти сиёсй ва равандхои сиёсй бархурд карданд.
Севум, модели ичтимоигардонии сиёсии «рагбатнокй» (интерес) мебошад. Модели мазкур асосан хоси давлатхои низоми демократидошта мебошад, ки хукуку озодихои инсон арзиши олй ва мардум хамчун сарчашмаи хокимият пазируфта шудааст. Модели ичтимоигардонии сиёсии «рагбатнокй» ба хар шахс имкон фарохам меорад, ки вобаста ба максадхо ва манфиатхои хеш мустакилона муносибати худро бо чомеа ва давлат муайян намояд. Ба андешаи олимон, дар раванди ичтимоигардонии сиёсй инсон на танхо ба талаботи хокимият тобеъ мешавад, зиёда аз ин онро бо манфиатхои шахсй ва максадхои умумии одамон мутобик намуда, рафтор менамояд[8, с.133]. Дар мукоиса бо дигар
моделдои ицтимоигардонии сиёсй дар модели мазкур шахс ба цомеа дастрасии назаррас дошта, ба он осон мепайвандад ва ма^ом пайдо менамояд. Яъне, назару мав^еи цомеа дар ^абули ^онундои адамияти миллидошта барои давлат мудим гардида, он тавассути цонибдорй ва раъйи шадрвандон ^абул карда мешавад. Дар давраи содибисти^лолй мо инро дар мисоли ^абули Крнундои Чумдурии Тоцикистон «Дар бораи танзими анъана ва цашну маросимдои миллй» ва «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» дида метавонем. Пеш аз ^абули ^онундои мазкур дар тамоми шадру нодиядои мамлакат таклифу пешнидоддои шадрвандон дам ба таври шифодй ва дам хаттй ^абул карда шуданд.
Чуноне ки мудавдщ Идиев Х.У. зикр менамояд: «Чамъияти Чумдурии Тоцикистон дар шароити муосир аз нигоди гузариш аз як низоми муносибатдои цамъиятй ба муносибатдои нави имруза дучори дигаргунидои густурдае дар содадои гуногуни фаъолияти амалй мебошад, ки омилдои таъсиррасон ба ондо марбут ба падидадои дохилй ва берунй аст. Дар мадори ин дигаргунидо одамон кушиш менамоянд, ки даёти худро ба во^еияти нав мутоби^ созанд ва дар амали ицтимоияшон арзишдою меъёрдои низоми нави ицтимоиро дадафмандона татби^ намоянд»[3, с.67]. Ин шароити нави бамиёномада аз дар шадрванд баробари аз худ кардани меъёру арзишдои цомеа, махсусан аз цидати сиёсй содиби маърифати баланд ва зиракиву душёрии сиёсй буданро та^озо менамояд. Чуноне ки Пешвои миллат мудтарам Эмомалй Радмон таъкид намудаанд: «Вазъи имруза ва хатардои афзоянда бояд шадрвандон, аз цумла цавонони моро душёр созад, ки ба дар гуна даракату гуруддои тундрав дамрод нагарданд ва зиракии сиёсиро аз даст надода, барои дифзи давлатдории миллиамон кушиш намоянд ва Ватани азизамонро чун медри модар му^аддасу гиромй доранд»[ 18].
Ба андешаи пажудишгарон, такомули низоми сиёсии цомеа бояд дар фародам овардани шароитдои таъминкунандаи даёти шоиста ва инкишофи озодонаи дар фард равона гардад ва тари^и устувор, пайгирона ва ма^саднок инкишоф ёбад[11, с.12]. Таъмини ду^у^у озодидои шадрвандон ва имконияти баробари шадрвандон дар идоракунии давлатй боиси тадкими докимияти давлатй ва дифзи суботу амнияти миллй мегардад. Гузашта аз ин, эътимоди мардум нисбати давлату докимият бештар гардида, ба амалй гардидани низоми демократй ва инкишофи цомеаи шадрвандй заминадои во^ей ба вуцуд меоянд[13, с.141-142].
Тоцикистон дар самти рушди принсипдои демократия ва таъмини ду^у^у озодидои инсон пеш^адам набошад дам, солдои охир барои таъмин намудани ду^у^у озодидои шадрвандон ва манфиатдои ицтимоиву и^тисодии ондо кордои чашмрас, аз цумла ^абули барномаву консепсиядо оид ба баланд бардоштани маърифати сиёсиву ду^у^й, инкишофи демократия ва цомеаи шадрвандй кордои назаррас анцом дода шудаанд, ки ивдомдои мазкур метавонад ба раванди босамари ицтимоигардонии сиёсй ва боло рафтани на^ши шахс дар даёти цомеа таъсир назаррас гузорад.
Дар давраи содибисти^лолй дар баробари давлат, дамчунин дизбдои сиёсй, васоити ахбори омма дар самти ицтимоигардонии сиёсии адолй таъсири муайяни худро расонида истодаанд. Бахши цомеаи шадрвандй баробари давлат дар рушди даёти ицтимоиву и^тисодй ва фардангии цомеа фаъолнокй нишон дода, дар дамкорй бо институтдои давлатй дар далли муаммодои мавцуда мусоидат менамояд.
Модели рагбатнокии ицтимоигардонии сиёсй барои инкишофи шадрванд ва рушди гуногуна^идагй дар цомеа шароит фародам оварда, ба ташаккули озодбаёнии шадрвандон
муосидат менамояд. Аммо то кадом андоза низоми идорй тахаммули андешаи интикодии шахсони алохида ва гуруххои сиёсиро дорад, аз анъанаи сиёсй ва режими сиёсй вобаста мебошад. Аммо, барои устувории давлат ва рушди низоми сиёсй гуногунандешй шарти мухим буда, ба ракобати сиёсии байни хизбхои сиёсй ва баланд гардидани сатхи фаъолнокии шахрвандон мусоидат менамояд.
Дар давлатхои демократй бахши чомеаи шахрвандй дар раванди сиёсии шахрвандон аз мавкеи назари модели рагбатнокй баромад менамояд. Шахрванд дар чунин низом бо дарназардошти манфиатхои шахсй ва гурухй дар хаёти сиёсй иштирок намуда, барои ба максадхои хеш расидан хамчун субъекти сиёсй рафтор менамояд. Дар модели мазкур тарзи бархурди шахрванд ба ходисахо ва падидахои сиёсй бо дарачаи хавасмандии у алокаманд аст.
Гарчанде дар чомеаи демократй бахши чомеаи шахрвандй дар раванди сиёсй накши назаррас дорад, аммо ба ин нигох накарда давлат тавассути низоми маориф, ба кабули конунхои муайян ва сохтору макомоти худ таъсири муайян мерасонад. Дар раванди сиёсй манфиатхои аксарият ва умуман чомеа ба эътибор гирифта мешавад. Махз тавассути имконият ва манфиатхои чомеа шахс ба раванди сиёсй фаро гирифта шуда, манфиатхои мардум бо давлат наздик карда мешаванд.
Яке аз шароитхои хифзи суботи чомеа низ махз тавассути сиёсй имконпазир мебошад, ки дар натича шахс ба низоми сиёсии мавчуда мутобик мегардад[12, с.111]. ^ифзи суботи сиёсй ва амнияти миллй манфиати хар давлат ба хисоб меравад, ки бидуни он амалй намудани хар гуна барномаву стратегияхо гайриимкон мебошад. Аз чониби дигар, мутобик нагардидани манфиатхои шахс ба низоми сиёсй метавонад, ба авзои сиёсии чомеа таъсири манфй расонад. Аз назари мухаккикон, яке аз сабабхои ру овардани бархе аз чавонон ба харакатхои ифротй мутобик нагардидани онхо ба мухити чомеа мебошад. Чуноне ки мухаккик Ятимов С. зикр менамояд: "Эхсоси бегонагй, напазируфтани меъёрхои умумиэътирофшудаи ичтимоию маънавй, ворид шуда натавонистан ба мухити ахлокию маънавй ва сиёсию ичтимоии чомеа нишонахо ва мукшлоте мебошанд, ки шахсро дар раванди ичтимоишавии он хамрохй менамоянд"[19, с.187].
Модели рагбатнокй дар он кишвархое бештар имкони амалй шуданро дорад, ки хукуку озодихои инсон ва шахрванд таъмин карда мешавад ва он дар доираи салохияти давлат ва бахши чомеаи шахрвандй сурат мегирад. Зеро, аз тарафи давлат эътироф гардидани макоми институтхои чомеаи шахрвандй накш ва сахми онхоро дар раванди сиёсии ахолй афзун намуда, бори гарони давлатро низ камтар менамояд. Ташкилотхои чамъиятй, бинобар дар байни чомеа кору фаъолият намудан, мушкилоту камбудй ва манфиатхои онхоро хуб дарк менамоянд ва метавонанд, дар байни чомеа макоми муайянро сохиб бошанд. Имруз аз байни ташкилотхои чомеаи шахрвандй иттифокхои чавонон ва иттифокхои касаба нисбатан фаъол буда, дар ин самт ба раванди сиёсии шахрвандон таъсири муайян расонида истодаанд.
Дар шароити Точикистон, ки рохи бунёди давлати демократй ва чомеаи шахрвандй пеш гирифта шудааст, аз байни моделхои зикршуда модели рагбатнокй вобаста ба шароити замони муосир манфиатбахш ба назар мерасад. Модели мазкур ба рушди принсипхои демократия, бунёди чомеаи шахрвандй ва инкишофи давлат бештар мусоидат мекунад. Дар ин иртибот соли 2013 дар Точикистон Консепсияи максадноки миллии илмию тахкикотй оид ба масъалахои рушди инсон, таъмини минбаъдаи принсипхои
демократй ва рушди цомеаи шадрвандй барои солдои 2013-2028 ^абул карда шудааст. Чуноне ки дар му^аррароти умумии Консепсия зикр гардидааст: «Консепсияи мазкур масъулияти давлат, цомеаи шадрвандиро нисбат ба шахсият ва шахсро нисбат ба давлат ва цомеа, эътирофу эдтироми волоияти ^онун, арзишдои волои демократй ва масъулияти инсонро ба ояндаи цомеа муайян менамояд»[6]. Хадафи ^абули дуццати мазкур рушди инсон, принсипдои демократия ва цомеаи шадрвандй ва аз дама мудим сохтани шароит барои зиндагии шоистаи инсон мебошад.
Хулоса, сиёсй раванди мак;садноки инти^ол додани арзишдои ицтимоиву сиёсй, мутобик;созии шахс ба мудити низоми сиёсии цомеа бо роди дифзи тартибот ва рушди устувори давлат мебошад. Бинобар ин, тавонбахшии фаъолияти институтдо ва агентдои сиёсй ва ба род мондани барномаи мукаммал оид ба баланд бардоштани маърифати сиёсй ва фаъолсозии шадрвандон яке аз масъаладои мудими самаранокии сиёсй ва рушди устувори системаи сиёсй ва давлат ба шумор меравад. Вобаста ба шароити замони муосир идеяи миллй, ки цавобгу ба манфиатдои шадрванд, цомеа ва давлат бошад, мудим ба назар мерасад. Чуноне ки мудавдщ Хайдаров Р. зикр намудааст: «Миллате, ки идеяи миллй надорад, ^урбонии тацовузгарони хорицй гашта, ру ба олами фано ходад овард»[15]. У ваддати миллй ва ватандустиро шодсутуни идеяи миллии тоцикон бадо медидад. Мо чунин медисобем, ки идеяи миллй бояд тарзе му^аррар карда шавад, ки он ифодакунандаи манфиати дамаи ^ишрдои цомеа ва таъминкунандаи ваддату ягонагии мардум бошад. Хатто шадрвандони берун аз Тоцикистон мудимиияти онро дарк намуда, барои амалй кардани он садмгузор ва манфиатдор бошанд. Дар ин самт истифодаи имконияту тавоноии ма^омоти давлативу институтдои цомеаи шадрвандй зарур мебошад. Дар шароити давлати демократй мадз шеваи дамкорй ва истифодабарй аз неруи дамдигар шанси давлатро барои дифз намудани суботу оромии цомеа боло карда, ба боз дам устуворона пеш рафтани он мусоидат менамояд.
Пайнавишт:
1. Зокиров Г.Н. Сиёсатшиноси. - Душанбе: Эр-граф, 2010. - 520 с.
2. Идиев Х., Самиев Б.Ч., Гиёев КХ Сотсиология. - Душанбе: Деваштич, 2006. - 159 с.
3. Идиев Х.У. Тоцикистон дар масири тагйироти ицтимои. - Душанбе: Дониш, 2016. - 119 с
4. Истон Д., Деннис Дж. Дети в политической системе: основа политической законности // Вестник МГУ. Серия 18. Социология и политология. - 2001. - №3. - С. 76-97.
5. Комилова М.Д. Цамъияти шаурвандии цавонон дар шароити цомеаи тагирёбандаи тоцик. - Душанбе: Таминотчи, 2018. - 148 с.
6. Консепсияи миллии тарбия дар Цумуурии Тоцикистон. К^арори Хукумати Цумуурии Тоцикистон аз 3 марти соли 2006, №94. - Душанбе, 2006.[Манбаи электрони]. URL: http://www.adHa. tj/show_doc.fwx?rgn=31987 (санаи муроциат: 16.07.2021)
7. Крапивенский С.Э. Социальная философия. -М. : Владос, 2003. - 416 с.
8. Морозов С.И., Черных Н.С. Политические технологии и механизмы социализации/ресоциализации студенческой молодежи в условиях реализации национальной модели модернизации России // Вестник Волгоградского государственного университета. Сер 4. Ист. 2012. - №2 (22). - C.132-139.
9. Мудрик А.В. Социализация человека: учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений / А.В. Мудрик. 3-е изд., испр. и доп. - М.: Издательство Московского психолого-социального института, 2011. - 736 с.
10. Мухаев Р.Т. Политология: учебник для вузов. Издание второе. - М., 2001. - 432 с.
11. Мууаббатов А. Демократия ва гуногунандеши - асоси маънавии ташакули системаи бисёруизби дар Тоцикистон // Масъалауои актуалии равандуои сиёсии Тоцикистон. Цисми IV. - Душанбе: Эр-граф, 2016. - С. 9-19.
12. Песков А.Е., Кленина Е.А. Роль политической социализации молодежи в сохранении демократического потенциала общества // Вестник АГТУ. - 2014. - №2(58). - С.110-113.
13. Саидзода Ш.Ш. Сотсиализатсия - яке аз роууои баланд бардоштани маърифати сиёсии шахрвандон // Ахбори ДДХрСТ. - 2018. - №3(76). - С.135-143.
14. Тощенко Ж.Т. Фантомы современного российского общества // Гуманитарий Юга России. - 2014. - №1. - С.12-24.
15. Гайдаров Р. Ваудати милли ва ватандусти шоусутуни идеяи миллии тоциконанд. Сурогаи эл.: https://jumhuriyat.tj/index.php?art_id=44762 (санаи муроциат: 15.08.2021)
16. Шестопал Е.Б. Личность и политика. Критический очерк современных западных концепций политической социализации. - М. : Мысль, 1988. - 203 с.
17. Шляхун П.П. Политология /П.П. Шляхун. - Киев: Либидь, 2002. - 576 с.
18. Раумон Эмомали. Суханрони дар тацлили Рузи дониш, дарси сулу ва огози соли нави таусил. Сурогаи элек.: http://president.tj/node/12908 (санаи муроциат: 09.08.2021).
19. Ятимов С. Хирадсолори ва оини давлатдори. - Душанбе: Ганц нашриёт, 2019. - 208 с.
20. Grenstein, F. A note on the ambiguity of political socialization: definitions, criticism and strategies of inquiry / F. Grenstein // The civil culture revisited. Ed. Almond and Verba. -Boston, 1980. - 237р
21. Hyman, H. Political Socialization. A Study in the Psychology of Political Behavior / H. Hyman. - Glencoe: The Free Press, 1959. - 175 p.
Reference Literature:
1. Zokirov G.N. Politology. - Dushanbe: Er-Graph, 2010. - 520 pp.
2. Idiev H., Samiyev B.Ch., Ghiyoev K.H. Sociology. - Dushanbe: Devashtich, 2006. - 159 pp.
3. Idiev H. U. Tajikistan on the Way of Social Changes. - Dushanbe: Knowledge, 2016. -191 pp.
4. Iston D., Dennis Dj. Children in Political System: Political Legality Base //MSU Bulletin. Series 18. Sociology and Politology. - 2011, №3. - pp. 76 - 97.
5. Komilova M.D. Civil Society of Youth under the Conditions of Changing Tajik Society. -Dushanbe: Taminotchi, 2018. - 148pp.
6. Telic Scientific-Research Conception on the Problem of Man's Development, Further Insurance of the Principles of Democracy and Civil Society Evolution for 2013 - 2028. Enactment of Tajikistan Republic from 02.07.2013, №228 [Electronic resource]. URL: http://www.adHa. tj/show_doc.fwx?rgn=31987 (Date of appeal: 16.07.2021).
7. Krapivensky S.E. Social Philosophy. - M., Vlados, 2003. - 416pp.
8. Morozov S.I., Chernykh N.S. Political Technologies and Mechanisms of Socialization // Resocialization of Student Youth under the Conditions of Realization of National Model Aimed at Modernization of Russia // Bulletin of Volgograd State University. - 2012, №2(22). Series 4. - pp. 132 - 139.
9. Mudrik A.V. Socialization of Man: educational text-book for the students of higher educational establishments // A.V. Mudrik. The 3-d edition, revised and enlarged. - M.: Publishing-House of Moscow Psychologico-Social Institute. 2011. - 736pp.
10. Mukhaev R.T. Politology: manual for higher schools. The 2 nd edition. - M., 2001. - 432 pp.
11. Mukhabbatov A. Democracy and Political Pluralism as Moral Foundation of Multi-Party System in Tajikistan. Part IV. - Dushanbe: Er-Graph, 2016. - pp. 9 - 19.
12. Peskov A.Ye., Klenina Ye.A. The Role of Political Socialization of Youth in Preservation of Democratic Potential of Society // Bulletin of AGTU. - 2014, №2(58). - pp. 110 - 113.
13. Saidzoda Sh.Sh. Socialization as one of the Ways of Elevation of Citizens' Political Enlightenment //Bulletin of TSULBP. - 2014. Series of Social Sciences. - 2018, №3. - pp. 135 -143.
14. Toshchenko Zh.T. Phantoms of Contemporary Russian Society. Humanitarian of the South of Russia. - 2014, №1. - pp. 12 - 24.
15. Khaydarov R. National Unity and Patriotism as Principal Pillars of Tajiks' National Ideas. [Electronic resource]. URL: https://jumhuriyat.tj/index.php?art_id=44762 (Date of appeal: 15.08.2021).
16. Shestopal Ye.B. Individual and Politics. Critical Essay of Modern Western Conceptions of Political Socialization. - M. : Thought, 1988. - 203 pp.
17. Shyakhun P.P. Politology //P.P. Shlyakhun. - K.: Libid, 2002. - 576pp.
18. Rahmon, Emomali. Speech on the Day of Knowledge, Lesson of Peace and School Year Beginning Celebration [Electronic resource]. URL: http://president.tj/node/12908 (Date of appeal: 09.08.2021).
19. Yatimov S. Prudence and Tradition of Governing. - Dushanbe: Publishing-House "Ganj" (Treasure), 2019. - 208 pp.
20. Grenstein, F. A note on the ambiguity of political socialization: definitions, criticism and strategies of inquiry / F. Grenstein // The civil culture revisited. Ed. Almond and Verba. -Boston, 1980. - 237pp
21. Hyman, H. Political Socialization. A Study in the Psychology of Political Behavior / H. Hyman. - Glencoe: The Free Press, 1959. - 175 pp.
