CC BY
5
УДК
DOI10.24412/2411 -1945-2022-4-132-142
Зокиров Гулмахмад Нозимович,
д.и.с., профессори кафедраи сиёсатшиносии ДМТ Саидзода Шухрат Шукур, н.и.с., дотсент, мудири кафедраи сиёсатшиносии ДДХрСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Зокиров Гулмахмад Нозимович, доктор политических наук, профессор кафедры политологии ТНУ; Саидзода Шухрат Шукур,к.полит.н., доцент кафедры политологии ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Zokirov Gulmahmad Nozimovich, Dr. of
political sciences, Professor of the Political sciences department under _the Tajik National University; Tajikistan, Dushanbe Saidzoda Shuhrat Shukur, candidate of political sciences, Associate Professor, chief of the politology department under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: shuhratst@mail. ru
Масъалаи цойгоу ва нацши шаурвандон вобаста ба шароити низоми сиёсии демократы, ки халц уамчун сарчашмаи уокимият пазируфта мешавад, мавриди барраси царор гирифтааст. Дар шароити муосир вобаста ба рушди ууцуцу озодиуои инсон, ки уамаи шаурвандон ууцуци баробари иштирок дар уаёти сиёсиро соуиб мебошанд, тауцици масъалаи мацоми шаурвандон дар уаёти сиёсии цомеа ва дар пешрафти давлат ауамияти илми-амали дорад. Зикр шудааст, ки дар муцоиса нисбат ба низомуои сиёсии дигар шаурвандон дар цомеаи демократы соуиби ууцуци сиёси буда, рушди давлат аз дарацаи фаъолноки ва масъулиятшиносии онуо вобастагии зиёд дорад. Таъкид гардидааст, ки маърифатнокии сиёсии шаурвандон дар шароити низоми сиёсии демократы, рушди инернет ва цангуои иттилооти нисбат ба уар давраи дигар ауамияти махсус дорад. Баробари иштироки фаъолонаи шаурвандон дар уаёти сиёсии цомеа ва давлат, инчунин, огоуона царор цабул намудани онуо ва наафтодан ба фиреби сиёсии уар гуна созмону ташкилотуо ба уифзи суботу сиёсии цомеа таъсири назаррас дорад. Хулоса шудааст, ки чигунагии сатуи иштирок шаурвандон дар пешрафти давлат на тануо аз сатуи дониши онуо, инчунин аз он, ки то куцо низоми сиёси, режими сиёси ба фаъолнокии мардум дар дигаргунсози ва рушди цомеа манфиатдор аст, вобаста мебошад. Давлат метавонад бо цабул ва амали намудани барномаву стратегияуо сатуи дониши сиёси ва фаъолнокии шаурвандонро дар уаёти сиёси баланд бардошта, неруи созандаи онуоро барои рушди цомеа самаранок истифода намояд.
Калидвожахо: шаурванд, рушди уаёти сиёси, низоми сиёсии демократи, дониши сиёси, цанги иттилооти, Цумуурии Тоцикистон
МАЦОМ ВА ЦОЙГОХЦ ШАХРВАНД ДАР РАВАНДИ ХАЛЛИ МАСЪАЛАХрИ ХАЁТИ
СИЁСИ
МЕСТО И РОЛЬ ГРАЖДАНИНА В
ПРОЦЕССЕ РЕШЕНИЯ ПРОБЛЕМ ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЖИЗНИ
CITIZEN'S PLACE AND ROLE IN THE PROCESS OF A SOLUTION COCERNED WITH THE PROBLEM OF POLITUCAL LIFE
Обсуждается вопрос о месте и роли граждан в условиях демократической политической системы, когда народ принимается как источник власти. В современных условиях, связанных с развитием прав и свобод человека, когда все граждане имеют равные права на участие в политической жизни, исследование вопроса о статусе граждан в политической жизни общества и в развитии государства является актуальным и имеет научно-практическое значение. Отмечено, что по сравнению с другими политическими системами, граждане в демократическом обществе обладают политическими правами и развитие государства прямо зависит от уровня их активности и ответственности. Подчеркивается, что политическое сознание граждан в условиях демократического политического строя, развития Интернета и информационных войн имеет особое значение по сравнению с любой другой эпохой. Наряду с активным участием граждан в политической жизни общества и государства, их осознанным принятием решений, непопадание на политический обман какой-либо организации оказывает существенное влияние на защиту политического строя общества. Сделан вывод о том, что уровень участия граждан в развитии государства зависит не только от уровня их знаний, но и от того, насколько политическая система, политический режим заинтересованы в активности людей в преобразовании и развитии общества. Государство, принимая и реализуя программы и стратегии, может повысить уровень политических знаний и активности граждан в политической жизни, эффективно использовать их созидательный потенциал для развития общества.
Ключевые слова: граждане, развитие политической жизни, демократическая политическая система, политические знания, информационная война, Республика Таджикистан
The article dwells on the place and role of citizens in reference to the conditions of a democratic political system where the people is accepted as a source of power. Under today's conditions connected with the development of human rights and freedoms, where all citizens have equal rights for participation in political life, the research concerned with the status of citizens in the political life of the society and in state development is actual being of scientifico-practical importance. It is marked that in comparison with other political systems citizens in a democratic society enjoy political rights and state development depends on the standard of their activeness and responsibility. It is underscored that citizens' political consciousness under the conditions ofpolitical democratic frameworks, development of Internet and informational wars acquires special importance in comparison with any other epoch. Alongside with citizens' active participation in the political life of society and state, their conscientious adoption of solutions, evasion of political deception on the part of any organization exerts an essential influence over the defence of society's political frameworks. The conclusion is made that the standard of citizens' participation in state development depends not only o their knowledge level, but to what extent the political system, the political regime are interested in people's activeness, in transformation and development of society either. The state adopting and implementing programmes and strategics can elevate the level of political knowledge and people's activeness in political life, use effectively their creative potential for society's development.
Key-words: citizens, development, political life, democratic political system, political knowledge, informational war, Tajikistan Republic
Ба мохдяти хдр як падидаи и^тимой на аз руи он, ки одамон онро чй гуна дарк
мекунанд ва ба он чй гуна мyносибат доранд, балки аз руи асли зухур ва мухиммияти он бахо дода мешавад. Дар ин иртибот дарки ами;и сиёсат, на;ши он дар хаёти чомеа, ма;оми инсон дар сиёсат ва дуруст муайян намудани мохияту ма;сади асосии падидахои марбут ба сиёсат вазифаи муха;;и;они илмхои ичтимой, бахусус, сиёсатшиносон ба хисоб меравад.
Одамон вобаста ба дарачаи рушди сохахои хаёти чомеа ва сатхи маърифатнокиашон сиёсатро ба таври гуногун бахогузорй ва дарк мекунанд. Онхо дар раванди муносибатхои чамъиятй зери таъсири амалхо ва равандхои сиёсй ;арор гирифта, дар навбати худ ба хайси хам объект ва хам субъекти фаъол ва гайрифаъоли сиёсй дар рушди хаёти чомеа на;ши муассир мебозанд. Дар сатхи гуногун ба равандхои сиёсй таъсир мерасонанд. Навъ ва сатхи таъсиррасонии инсон ба сиёсат аз омилхои гуногун, аз чумла вазъи ичтимоиву и;тисодй ва чигунагии низоми сиёсии чомеа пайвасти ногусастанй дорад.
Сиёсат хамчун падидаи чамъиятй таърихи тулонй дошта, дар баробари сохахои ичтимоиву и;тисодй ва фархангии чомеа, дар рушди хар як умумияти сатхи гуногун, аз ;абили давлат на;ши назаррас мегузорад. Рушди хдёти чомеаро бе сиёсат тасаввур кардан номумкин аст. Сиёсат дар пайдоиш ба раванди ташаккул ва инкишофи чомеа ва муносибатхои чамъиятй пайвасти ;авй ва бевосита дорад. Дар баробари ин, дигаргунихои чомеа ва муносибатхои чамъиятй ба инкишофи сиёсат ва низоми тагйирпазирии он таъсири муассир мерасонад.
Дар бораи сиёсат: мохият ва хусусиятхои асосии он хануз муха;;и-;они замони ;адим хам дар кишвархои Шар; ва хам дар кишвархои Fарб андешахои мухталиф иброз намудаанд. Дар байни онхо ма;оми арзанда ва афзалиятхои гуногуну пайвастаро Арасту сохиб гардидааст. У яке аз аввалин мутафаккиронест, ки ба таври ма;саднок дар нисбати дарки ами;и падида дар доираи муносибати мохиятй амалхои шоистаро ба кор бурдааст ва дар фахми классикии сиёсат ма;оми махсусеро касб намудааст. Аз нигохи Арасту сиёсат воситаи мухимтарини таъмини хайрияти умум аст. Мафхуми «хайрият» дар фарханги забони точикй ба маънои хубй, некй; салох ва офият омадааст [17, с.419]. Яъне сиёсат дар хаёти чомеаи инсонй падидаест, ки тавассути он чомеа ба некй, хубй, салоху офият ва нихоят он барои ба саодат расидани одамон мусоидат менамояд. Чунин гузориши масъала хоси чомеаи мутамаддини Юнони бостон буд. Вале дар минта;ахои дигари олам, пеш аз хама, дар кишвархои Шар;и мусулмонй бештар сиёсатро ба маънои зуриву мачбурист истифода намудаанд. Чунин фахмиш ифодакунандаи вазъи муносибатхои чамъиятй ва ма;оми оммаи мардум дар хаёти чамъиятиро ифода менамояд. Дар ин маврид, дар китоби Г.Н. Зокиров зикр гардидааст: «Мардум, ки асрхои аср дар зери муносибатхои «хукмронию тобеъ», «итоатнамой» умр ба сар мебурданд, имконияти ру ба сиёсат оварданро надоштанд. Психологияи мардум низ чунин буд. Ба сиёсат олуда гаштанро раво намедонистанд. Онро кори хокимон мехисоби-данд» [5, с.9]. То хол дар байни насли чавон, махсусан, чавонони донишчу чунин фахмиш роич аст.
Дар во;еъ агар дуруст назар намоем, тарзи муносибати инсон нисбат ба хар як ашёву падидахои ичтимой аз руи тарзи фахмиш ва чигунагии истифодаи он дар хаёти рузмара сурат мегирад. Во;еан хам тарзи муносибати мо бо дониш, сиёсат, сарват, давлату хокимият ва хар чизи дигар аз он вобаста мебошад, ки мо чи гуна ин падидахоро мефахмем ва онхо кадом на;шро дар хаётамон ичро менамоянд. Пас, дарки дурусти мохияти хар як падидаву ашё, аз чумла сиёсат хамчун падидаи чамъиятй ва дар амалияи чамъиятй дуруст корбаст шудани он бисёр мухим мебошад.
Арасту дар асараш «Сиёсат» доир ба ало;амандии инсон бо сиёсат андешаронй карда, зикр менамояд, ки «...давлат ба оне, ки аз руи табиаташ зиндагй менамояд, тааллу; дорад ва инсон табиатан мавчудоти сиёсй мебошад. Ва нафаре, ки аз руи
табиати хеш, на аз руи вазъияти тасодуфй берун аз давлат зиндагй менамояд, у аз чиуати ахло;й рушднаёфта аст ва ё фав;улинсон мебошад» [2, с.9]. Аз нигоуи Арасту шахсе ки берун аз ;онун ва уу;у; зиндагй менамояд, аз уама бадтарин мавчудот аст.
Аз назари мууа;;и; А.Раунамо инсон дар меувари сиёсат ;арор дорад: "Агар инсон набошад, на сиёсат ва на давлат маъно ва ауамият надоранд"[1, с.36]. Пас, аз чониби мардум дарки ами;и сиёсату давлат ва муносибати дуруст намудан бо ин падидауои ичтимой бисёр мууим ба уисоб меравад. Махсусан, дар чомеаи демократй, ки уал; уамчун сарчашмаи уокимият унвон дорад, уар чи кадар сатуи огоуй ва маърифати сиёсии шаурвандон баланд бошад, уамон андоза моуияти рушди давлат ами; дарк карда мешавад. Дар чомеауои анъанавй, яъне он чомеауое, ки мардум, асосан аз руи рафтору муносибатуои чомеаи анъанавй доштанд, сатуи маърифати сиёсии одамон поён буда, уодисаву равандуои сиёсии чомеа, асосан тавассути иродаи роубарон ва умумиятуо ва гурууи бисёр хурди чомеа пеш мерафт. Дар чунин низом давлат зарурати баланд бардоштани маърифати сиёсии мардумро уатто зарур намедонад ва доираи хеле андак, хосатан аули дарбор нисбатан дарачаи баланди огоуии сиёсй доштанд ва барои баланд бардоштани дониши сиёсй ва худогоуии мардум дар чомеа ягон институти махсус ва низоми таъсиррасон амал намекард. Чунин мууити чомеа дар даврауои пеш уолати маъмулй уисобида шуда, тагйироти назаррас дар тарзу усули муносибатуои сиёсй ва идоракунии сиёсй, тануо дар уолати таъсири куввауои беруна, яъне дар уолати чангу табаддулоти уарбй ба миён меомад.
Пас маълум мегардад, ки уар чи кадар одамон аз маърифати баланди сиёсй бурхурдор бошанд ва дар чомеа арзишуои демократй эътироф ва эутиром карда шаванд, одамон низ ба сиёсату идораи давлатй фаъолтар ширкат менамоянд ва имконияти бештари ба равандуои сиёсии чомеа таъсир намуданро пайдо мекунанд. Аммо, то кадом андоза уавасманд будани давлат нисбати баланд бардоштани маърифати сиёсии шаурвандон аз шароити таърихй ва низоми сиёсии он вобаста мебошад.
Саволе ба миён меояд, ки вобаста ба шароити имрузаи таърихй ва вазъи сиёсиву геополитикии чауон то кучо барои шаурвандон аз худ кардани дониши сиёсй ва иштирок дар сиёсат мууим аст? Низои дохилй дар ибтидои солуои аввали соуибистиклолй дар Точикистон ва вазъи уассоси сиёсиву геополитикии чауони муосир, ки торафт шиддати бештар пайдо намуда истодааст, хоуу нохоу зарурати тауким бахшидани исти;лоли давлатй ва муттауидии кишварро ба миён овардааст. Дар чунин шароит барои иттиуоду сарчамъии мардум дарки дурусти сиёсат ва равандуои сиёсии замони муосир ва иштироки фаъолона дар уаёти сиёсии чомеа бисёр мууим мебошад. Махсусан, тачрибаи талхи низои дохилии солуои 90-уми асри гузашта моро уушдор медиуад, то иштибоууоро бори дигар такрор накунем ва манфиатуои миллиро аз уама гуна манфиатуои шахсиву гурууй боло гузорем. Буурони солуои аввали соуибисти;лолй ва шароити бисёр уассоси сиёсиву геополитикй, уамчунин фаъолгардии уизбу созмонуои ифротгаро зарурати баланд бардоштани донишуои сиёсии шаурвандон, махсусан насли чавонро такозо менамоянд.
Илова бар ин, дар чомеаи демократй зиндагй намуда, берун аз сиёсат будан номумкин аст. Хрдисаву падидауои сиёсии чомеа бавосита ва ё бевосита ба рафтору афкори шахс таъсири муайян мерасонад ва хоставу нохоста уар нафар зери таъсири он карор мегирад. Х,ануз Арасту майл ба сиёсат доштани шахсро як чизи табий шуморида, «инсонро мавчуди сиёсй» номидааст. Шахс дар чомеа зиндагй намуда, ё таъсири худро ба сиёсат мерасонад ва ё зери таъсири он карор мегирад. Махсусан дар низоми имрузаи чомеа мутоби;и санадуои меъёрии уу;у;ие, ки дар кишвар ;абул гардидааст, доираи уу;у;уои сиёсии шахс барои иштирок дар уаёти сиёсии чомеа бисёр фарох буда, шаклгирии уодисауои сиёсй то ба андозае аз рафтори уар
як узви чомеа вобастагй пайдо мекунад. Барои иштироки фаъолонаи мардум дар xаёти сиёсии чомеаи демократа, ки Точикистон дар самти тахкими он ;арор дорад, мутобики санадxои меъёрии xyKyKH ва санадxои байналмилалй xyкyкх0и зиёд муайян гардидаанд. Он конущо ба xар шахрванд, аз як тараф, имконияти иштирок дар хаёти сиёсии давлат фарохам оранд, аз тарафи дигар, масъулияти уро барои ;абули ;арорхои дурусти сиёсй бештар менамоянд. Бо назардошти ин, дар давлати демократа, барои иштироки фаъолонаи xар нафар ба сиёсат дониши муайяни сиёсй зарур аст, зеро, ноогоxй ва бемаърифатии сиёсй ба шахс имкон намедщад, ки карори дурусти сиёсй ;абул намуда, ба xодисаxои сиёсй таъсири чашмрас расонад. Гузашта аз ин, паст будани сатхи дониши сиёсй эхтимоли афтодани шахсро ба доми фиреби сиёсии созмонхои ифротй бештар менамояд.
Дар Ч,yмxyрии Точикистон масъалаи баланд бардоштани маърифати сиёсй бо вазъияти сиёсии дохил ва хоричи кишвар, масъалаxои таъмини суботу амният, xифзи истиклолияти сиёсй, ваxдати миллй, xимояи шаxрвандон аз гаравиш ба xизбy созмощои ифротгаро ва таъмини амнияти давлатй вобастагии ;авй ва хамешагй дорад. _
Имруз дар шароити рушди бомароми иттилоот, агар аз як чониб, омилxои инкишофдихандаи маърифати сиёсй зиёд бошад, аз тарафи дигар, мавчуд будани сарчашмаxои зиёди иттилоот ва идома ёфтани чанги иттилоотй байни кишварxои чаxон маводxои фиребандаву гайривокеиро зиёд намудааст, ки мардум дар xолати дониши дурусти сиёсй надоштан, ба фиреби сиёсии ощо афтоданашон аз эxтимол дур нест. Дар шароити чанги иттилоотии кишвархои абар;удрат ва торафт пурзур шудани на;ши ВАО дар ташаккули афкори чомеа, боло бардоштани и;тидори моддиву техникй ва кадрии рузноманигорон бисёр мухим аст. "Торафт вобастагии инсон ва макомоти давлатию чамъиятй аз ВАО бештар гардида, он ба яке аз яровдои муассир дар xаёти чомеа табдил ёфтааст"[13, с.119]. Ба ;авли муха;;и;он, имруз ВАО аз xадафи аввалияи худ, ки таъмини дастрасии чомеа ба иттилоот буд, хеле дур рафтааст ва ба як сохтори пуриктидори идеологй табдил ёфтааст. Bоситаxои ахбори омма имруз ба xайси аслиxаи пуриктидори таблиготи сиёсй ва воситаи хеле неруманди таъсиррасонй ба тафаккур ва рафтори одамон ба шумор меравад[18, с.339].
Дар шароити чанги иттилоотй тавонбахшии ВАО-и ватанй, xимоя намудани амнияти иттилоотии Точикистон ва, гузашта аз ин, ба мухотабон пешнщод намудани мухтавои чавобгу ба манфиатхои миллй метавонад ба тахкими суботи сиёсй ва инкишофи афкори солими сиёсии шахрвандон таъсири назаррас дошта бошад. Васоити ахбори омма тавассути фаъолияти худ метавонанд одамонро вориди сиёсат гардонида, дар xаёти рузмарраи онxо тагйироти куллиро ба амал оранд, ки дар ин чода сабти дурусткорй ва вокенигоронаи кормандони ВАО макоми баландро касб менамояд[3, с.138].
Чуноне ки мушохида мегардад, кишвархои абар;удрат бо ма;сади хифзи амнияти иттилоотй маблагхои зиёд сарф менамоянд ва бо ин рох бурди зиёди сиёсиву и;тисодй ба даст меоранд.
Дар шароити имрузаи рушди иттилоот таъсири манфии хизбу созмонхои ифротй ба афкори чавонон ба назар мерасад. Дар чунин шароит доштани маърифати баланди сиёсй ва зиракии сиёсй ба чавонон имкон медихад, ки ба доми фиреби хар гуна созмонхо наафтанд. Чуноне ки дар ин маврид Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон дар муло;от бо чавонони кишвар таъкид намудаанд: «Дар шароити имруза, ки талоши тамоми ;уввахои иртичоиву ифротй барои таъсиррасонй ба мафкураи чавонон ва моил сохтану истифодаи ;увваи бузурги онхо барои амалй намудани хадафхои мугризонаи худ равона шудааст, чавонони мо бояд бисёр хушёр бошанд, зиракии сиёсиро аз даст надиханд ва манфиатхои милливу давлатиро хатто як лахза хам фаромуш накунанд»[16].
Паст будани сатуи дониши сиёсй ва фаъолнокии сиёсй, инчунин мавчуд набудани механизмуои муассири уавасмандсозии шаурвандон барои иштирок дар коруои давлатй метавонад шахсро аз равандуои сиёсй дар канор нигоу дошта, майлу рагбати уро нисбати иштирок дар сиёсат коуиш диуад. Ба канор рафтан ва ё наздик шудани мардум ба уаёти сиёсии чомеа аз хусусиятуои рушди системаи сиёсй вобаста мебошад. «Мардум аслан на аз сиёсат, балки аз системаи мавчудаи сиёсй худро бегона ва дур уис мекунанд. Ин система ба шаурвандон на уамчун субъектуои масъули амалиёти сиёсй, балки чун истеъмолкунандагони гайрифаъол муносибат дорад» [4, с.237]. Набудани шароит барои иштироки шаурвандон дар уаёти сиёсии чомеа эутимолияти ра;обати сиёсии миёни уизбуои сиёсиро гайриимкон гардонида, оммаи мардумро аз сиёсат ва коруои давлатй дур месозад.
Дар шароити имруза дар аксарияти кишваруои дунё, аз чумла дар Точикистон низоми демократй бо эътирофи мардум уамчун сарчашмаи уокимият ба уар узви чомеа имконияти бевосита ва бавосита дар идоракунии давлатй иштирок намуданро фароуам намудааст. Чуноне ки дар моддаи 6-уми Конститутсияи Ч,умуурии Точикистон омадааст: «Дар Точикистон хал; баёнгари соуибихтиёрй ва сарчашмаи ягонаи уокимияти давлатй буда, онро бевосита ва ё ба воситаи вакилони худ амалй мегардонад. Ифодаи олии бевоситаи уокимияти хал; раъйпурсии умумихал;й ва интихобот аст»[6]. Мутоби;и моддауои 27,28,29,30,31-и Конститутсияи Ч,умуурии Точикистон ба шаурванд як ;атор уу;у;уои сиёсй муайян гардидааст.
Дар моддаи 21-уми Эъломияи умумии уу;у;и башар, ки Точикистон онро уамчун санади мууимми байналмилалй пазируфтааст, масъалаи уу;у;и иштироки шахс дар уаёти давлат махсус оварда шудааст: «Хдр як инсон уа; дорад, бевосита ё ба воситаи намояндагоне, ки озодона интихоб шуданд, дар идораи коруои кишвари худ ширкат намояд. Хдр як инсон дар кишвари худ ба хизмати давлатй уу;у;и баробар дорад»[19].
Чунин му;аррароти ;онунгузории дохилй ва санадуои байналмилалй ба шаурвандон аз чиуати уу;у; имкон медиуад, ки дар уаёти сиёсй ва дар идораи давлатй бевосита ва ё бо воситаи вакилон ширкат намоянд.
Иштироки сиёсии шаурванд дар идоракунии давлат дар низомуои демократй дар шаклуои зерин сурат мегирад:
1) уу;у;и интихоб кардан ва интихоб шудан дар ма;омоти намояндагии давлат бевосита ва ё бо воситаи намояндагон худ;
2) уу;у;и муттауид шудан дар ташкилотуои чамъиятй, аз чумла дар уизбуои сиёсй;
3) уу;у;и гузаронидани митинг, гирдиуамой ва чамъомадуо;
4) уу;у;и дастрасй ба иттилооти объективй тавассути воситауои ахбори оммаи озод;
5) уу;у;и мурочиат намудан ба ма;омотуои давлатй ва гайра[12]. Шаурванд тавассути узвият дар уизби сиёсй ва иштирок намудан дар интихобот
ба уаёти сиёсии чомеа таъсири муайян мерасонад. Чуноне ки сиёсатшинос А. Маумадов зикр намудааст: «Инсон дар фаъолияти сиёсии худ метавонад, ба муносибатуои чамъиятй таъсири амик расонида, онуоро мувофики уадафуои худ идора намояд. Аз ин ру, сохтори сиёсии чомеа ва тасвири олам бевосита ба инсон ва аз инсон вобастагй дорад» [9, с.27]. Во;еан уам, на;ши инсон, уамчун офаранда ва субъекти сиёсат, дар уаёти чомеа ва давлат бисёр назаррас мебошад. Хдма гуна дигаргуниуо ва тагйироти ичтимоиву сиёсй мауз зери таъсири иродаи шахс ва гурууи муайяни шаурвандон, аз чумла уизбуои сиёсй, махсусан сарварони сиёсй ва элитаи сиёсй, ки чомеа бештари ва;т зери таъсири иродаи онуо ;арор дорад, ба вучуд меояд.
Дар чомеаи демократй, ки меъёру доираи муносибати байни уокимият ва
шахрвандон ва байни дигар субъектонро асосан ;онун муайян менамояд, сатхи маърифати ху;у;й ва риояи ;онунхои дар чомеа амалкунанда бисёр зарур мебошад. Рушди сохахои хаёти чомеа ва давлат замоне имконпазир мегардад, ки шахрвандон ;онунхои дар кишвар ;абулшударо донанд ва риоя намоянд. Дар во;еъ, чомеаи демокративу ху;у;бунёд ва пешрафтаро танхо шахрвандони фаъол ва дорои маърифати баланди сиёсиву и;тисодй бунёд карда метавонанд.
Вобаста ба ин, ба андешаи бархе аз олимон яке аз вазифахои мухимми давлат ва чомеа тарбия кардани шахрвандон мебошад[20, с. 22,49,54]. Давлат дар асоси ;абул намудани барномаву консепсияхои мушаххас ва бо тахия намудани барномаи махсус дар тарбияи сиёсии шахрвандон на;ши назаррас мебозад. Мухайё намудани шароити мусоид барои инкишофи фаъолнокии шахрвандон иштироки ахолиро дар хаёти сиёсии чомеа асоснок менамояд, зеро махз ахолии фаъол ;одир аст, ба рафти чараёнхои сиёсй, хусусан ислохоти ичтимой-сиёсии чомеа, ки дар давраи гузариш ба миён меояд, таъсир расонад[15, с.82].
Дар Ч,умхурии Точикистон дар Консепсияи миллии тарбия масъалаи тарбияи сиёсии шахрвандон махсус ;айд шудааст: «Тарбияи сиёсй аз зарурати фаъолияти сиёсии шахрвандон дар хаёти чомеа ба миён меояд. Шахрванд дар фазои сиёсй хаёт ба сар бурда, бояд сохтор ва нерухои сиёсии чомеаро донад, аз ху;у;и худ барои иштирок дар идораи давлат истифода бурда тавонад, узви хизби сиёсй бошад ва ё ба иттиходияи чамъиятии дигар дохил шуда, дар хаёти сиёсии чомеа ширкат варзад, дар интихобот ба сифати интихобкунанда ва ё интихобшаванда иштирок намояд, аз тари;и мачлису гирдихамоихо ва намоишу рохпаймоихои ;онунй а;ида ва ё андешаи дигари сиёсии худро иброз дорад, аз ху;у;и озодии сухан ва дигара;идагй истифода барад»[10, с.22-23].
Мутоби;и Консепсияи мазкур тарбияи сиёсй баробари дигар навъхои тарбия бисёр мухим буда, он хам барои дуруст омухтани сиёсат ва давлат ва хам барои иштироки фаъолона намудан дар хаёти сиёсии мамлакат зарур мебошад.
Алхол рохи асосии таъсир расонидани шахрвандон ба хаёти сиёсй тавассути иштирок дар интихобот ва овоздихй имконпазир мебошад. Яке аз нишондихандахои иштироки шахрвандон дар сиёсат ширкат дар интихоботхои парлумониву президента буда, кадом хизби сиёсй голиб омаданаш дар интихобот аз овози шахрвандон вобаста мебошад.
Дар давлати демократй ташаккули инсони дорои маърифати баланди сиёсиву ху;у;й ва шахрвандоне, ки низому тартиботи сиёсии чомеаро пазируфта бошанд, вазифаи мухимми давлат ба хисоб меравад. Ба а;идаи Арасту агар шахрвандон тартибу низоми давлатдориро наомузанд ва дар рухияи чунин давлатдорй тарбия наёбанд, хатто бехтарин ;онунхое, ки хама давлатмардон ба як овоз ;абул кардаанд, ягон фоида надорад[21, с.58]. Пас, баланд бардоштани маърифати шахрвандон вазифаи мухимми давлат ба хисоб рафта, коркарди механизми дурусти тарбияи сиёсии шахрвандон дар зинахои тахсилот ба ин раванд мусоидат менамояд.
Тахкими исти;лоли давлатй ва рушди он аз болоравии сатхи маърифат ва фаъолнокии шахрвандон вобастагии зич дорад. Ба таври дигар, давлат дар хамон холат бо суръати баланд рушд мекунад, ки дар пешрафти он харчи бештар неруи шахрвандон истифода гардад.
Беш аз пеш доман пахн намудани идеологияхои сиёсии ифротй, тундгарой, терроризм, чангхои иттилоотй ва рушди технологияи иттилоотию коммуникатсионй давлатро ба баланд бардоштани сатхи маърифати сиёсии шахрвандон ва зиракиву хушёрии сиёсии онхо водор месозад, зеро, яке аз сабабхои ба доми фиреби сиёсии созмонхои ифротй афтодани шахрвандон ин хамон паст будани сатхи маърифати сиёсй мебошад. Ба андешаи муха;;и;он, дар мукобили чахл ва амалкарди бадхохон факат тавассути такя кардан ба илм, маърифат, усули шинохти аъмоли зиддимиллй,
уушёриву зиракии сиёси ва истодагарии максаднок голиб омадан мумкин аст[20, с.77].
Ва;те масъалауои сиёсй аз чониби шаурвандон уаматарафа ва дуруст дарк карда намешавад, он гоу фауми нокомили масъалауо ва ба фиреби сиёсй афтодани онуо имконпазир мегардад. Бинобар ин, уоло дар шароити Точикистон мавзуи таълими донишуои сиёсй ба шаурвандон, аз уарва;та дида мууимтар гардидааст, зеро, дар солуои аввали соуибисти;лолии кишвар сар задани низои доихилй ин иштибоуи сахти сиёсй буд ва точикон фирефтаи бегонагон гардиданд, ки дар натичаи он Точикистон даусолауо аз лиуози ичтимоиву и;тисодй ;афо монд ва чомеаи точик талафоти зиёди моливу чонй дод[14, с.99].
Аз ин чиуат низ омузиши фануои чомеашиносй, махсусан сиёсатшиносй мууим мебошад. Ба андешаи Маумадов А.Н. "сиёсатшиносй уамчун фанни муосир ва муназзами низоми уокимияту давлатдорй руз то руз мавкеъ ва нуфузи хешро мустаукам намуда, барои рушду инкишофи чомеа зарурияти кавй пайдо намудааст"[7, с.11].
Бо назардошти мууим будани омузиши донишуои сиёсй уоло дар тамоми мактабуои олй фанни сиёсатшиносй таълим дода мешавад. Донишчу уангоми омузиши фанни сиёсатшиносй на тануо бо он масъалауое ошно мешавад, ки дар оянда ру ба ру мегардад, балки уодисауои сиёсии гузаштаро аз руи категорияуо ва ;онуниятуои сиёсй дарк намуда, ояндаи уаёти чомеаро вобаста ба вазъи имрузаи сиёсии чомеа пешбинй менамояд. Донишуо ва мауоратуои сиёсй барои чавонони донишчу, ки дар оянда уамчун элитаи кишвар дар парламент, ма;омоти мауаллии уокимият, иттиуодияуои чамъиятй фаъолият пеш хоуанд бурд, зарурй ба уисоб меравад[8, с.211].
Гузашта аз ин, баланд будани сатуи маърифати шаурвандон ба пешрафти чомеаи демократй таъсири мусбат расонида, садди роуи ба вучуд омадани низоъ дар чомеа низ мегардад. "Мутоби;и маълумотуои сад кишвари чауон, ки дар панчоу соли охир чамъоварй гардидааст, асосан низоъ ба давлатуои аз чиуати маориф а;ибмонда хос мебошад"[11].
Ташаккули дониши сиёсии шаурвандон, уамчунин табдил додани онуо ба шаурванди соуибмаърифат ва иштирокчии фаъоли равандуои сиёсй имкон медиуад, ки шаурвандон аз руи донишу тачриба ва манфиатуои шахсй ва ма;оми узвияташон дар уизби сиёсй ба сиёсат бештар пайваста, ба уаёти сиёсии чомеа фаъолона ширкат намоянд. Хддафи дарки дурусти сиёсат низ мауз дар уамин маъно ифода меёбад, ки шаурвандон падидаи мазкурро дуруст дарк карда, дар роуи расидан ба ма;садуои хеш ва рушди чомеа талош намоянд. Сиёсатмадорон, ки та;дири миллату давлат аз онуо вобастагии зиёд дорад, и;тидору имконияти давлатро ба пуррагй ба нафъи чомеа истифода намоянд. Дар во;еъ мауз чунин сарварон рисолати аслии хешро ичро намуда, чомеаро ба самти рушди босубот сафарбар месозанд, зеро онуо хуб дарк намудаанд, ки бойигарии асосии давлат шаурвандони босавод буда, и;тидору ояндаи кишвар аз онуо вобастагии зиёд дорад. Дар асл уам чунин аст, ки мауз шаурвандони босаводу мутахассисони соуибкасб давлатро ободу пешрафта менамоянд.
Муносибати некбинонаи уар шахс ба сиёсат ва дарки ами;и моуияти он ба манфиати чомеа буда, он ба рушди фаъолияти уизбуои сиёсй, гуногунандешии сиёсй, таукими исти;лолият ва суботи сиёсй мусоидат намуда, ба сатуи иштироки шаурвандон дар рушди чомеа таъсири назаррас мегузорад.
Неруи шаурвандон дар уар шароит метавонад уам ба самти конструктивй ва уам деструктивии чомеа ва давлат сафарбар гардад. Аз нигоуи мо, фаъолгардии мардум дар чомеа хосияти конструктивй дошта бошад. Дар чунин уолат неруи шаурвандон уамачониба ба самти рушди давлат равона мегардад. Дар во;еъ уам, шаурвандон
замоне ба корхои созандагй ру меоранд, ки дониши хуби сиёсй ва маърифати шахрвандй дошта бошанд ва дар хаёти чомеа фаъолона ширкат намоянд. Махз маърифати баланди сиёсй имкон медихад, ки мардум падидаву ходисахои сиёсй ва паёмадхои амали худро дуруст дарк намоянд. Шахрвандон бо рохи дониши сиёсй, доштани тафаккури созанда ва ширкати фаъолонаашон дар хаёти сиёсии чомеа ва давлат худ ба таври автоматикй монеаи пахнгардии идеологияи ифротй ва амалан садди рохи таъсис ва фаъолияти созмонхои гайри;онунй дар чомеа мегарданд. Ва;те шахрвандон манфиати хешро дар хифзи тартибот ва рушди давлат мебинанд, созмону ташкилотхои ифротй имкони амалй намудани ма;садхои гаразноки худро пайдо нахоханд кард ва неруи фикриву чисмонии онхо ба самти корхои созандагй ва рушди давлат равона мегардад.
Дар хулоса хаминро бояд зикр намуд, ки дар баробари дигар сохахои хаёти чомеа сиёсат ба рушди ояндаи Точикистон таъсири фав;улода дорад. Бинобар ин баланд бардоштани сатхи дониши сиёсй ва фаъолнокии шахрвандон дар хаёти сиёсй, фарохам намудани шароити зарурй барои иштироки мардум дар равандхои сиёсии чомеа бисёр мухим буда, он ба рушди демократия, бунёди чомеаи шахрвандй ва пешрафти давлат на;ши назаррас дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоц, Р. Дидгоци давлатмецвар / Р. Абдуллоц. - [Матн]. - Душанбе: Эр-граф, 2021. - 248 с.
2. Аристотель. Политика / Аристотель. - [Матн]. Пер. с. др.-гр. С.А. Жебелева. -СПб.: Азбука, 2018. - 352 с.
3. Ахмедов, Ш.Р. Мацом ва нацши васоити ахбори омма дар сиёсат / Ш.Р. Ахмедов.
- [Матн] //Паёми ДМТ. - 2014. - №3-8. - С.137-140.
4. Девид, М. Сиёсат барои мардум / М. Девид. - [Матн]. - Душанбе, 1998. - 315 с.
5. Зокиров, Г.Н. Сиёсатшиносй / Г.Н. Зокиров. - [Матн]. - Душанбе: Эр-граф, 2010.
- 520 с.
6. Конститутсияи Цумцурии Тоцикистон. - [Матн]. - Душанбе: Ганц, 2016. - 135 с.
7. Маумадов, А.Н. Сиёсатшиносй / А.Н. Мацмадов. - [Матн]. - Душанбе: ДМТ, 2010. - 288 с.
8. Мирясова, О.А. Политическая социализация молодежи в процессе участия в протестных движениях / О.А. Мирясова. - [Матн] //Мониторинг общественного мнения. - 2010. - №5(99). - С. 216-220.
9. Мууаммад, А.Н. Инсон, сиёсат ва цомеа / А.Н. Муцаммад. - [Матн]. - Душанбе, Империал-групп, 2018. - 240 с.
10. Набицонова, М.Р. Консепсияи миллии тарбия - ифодагари арзишцои миллй / М.Р. Набицонова, С.Х. Давлатов, А. Гафуров. - [Матн]. - Хуцанд: Ношир, 2014. - 400 с.
11. Обеспечение мира через участие в политической жизни, общественное спокойствие и доступ к правосудию. - URL: http://gem-report-2016. unesco.org/ru/chapter (санаи муроциат: 01.04.2022). - [Манбаи электронй].
12. Обеспечение равного осуществления прав и равноправного участия в политической и общественной жизни. - URL: https://www.osce. org/files/f/documents/4/a/340626.pdf (санаимуроциат: 31.03.2022). - [Маводи электронй].
13. Рубчевский, К.В. СМИ и проблема развития личности / К.В. Рубчевский. -[Матн] // Философия и общество. - 2006. - №1. - С. 117-131.
14. Саидзода, Ш.Ш. Цавонон - омили цастии миллат ва тацкими давлат Ш.Ш. Саидзода. - [Матн]. - Хуцанд: Ношир, 2019. - 230 с.
15. Сафарова, М.Ш. Рафтори сиёсй ва баъзе хусусиятуои мууими он дар раванди ба даст овардани истицлолият /М.Ш. Сафарова. - [Матн] //Масъалауои актуалии равандуои сиёсии Тоцикистон. - Душанбе: Эр-граф, 2015. - С.80-84.
16. Суханронии Президенти Цумуурии Тоцикистон дар мулоцот бо цавонони кишвар. -URL: http://president.tj/node/25799 (санаи муроциат: 28.03.2022). - [Маводи электронй]
17. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. Цилди 2. - [Матн]. - Душанбе: Пажууишгоуи забон ва адабиёти ба номи Рудакй, 2015. - 945 с.
18. Фаттоузода, С.С. Давлат, сиёсат, цомеа / С.С. Фаттоузода, Б. Х,амдамов, С. Саидов. - [Матн]. - Хуцанд: Ношир, 2018. - 616 с.
19. Эъломияи умимии ууцуци башар. - URL: http://unicode. org/ udhr/d/udhr_tgk.txt (санаимуроциат: 31.03.2022). - [Маводи электронй]
20. Юлдошева, Ц. Тарбияи шаурвандию ууцуци / Ц. Юлдошева. - [Матн]. - Душанбе: Бухоро, 2013. - 184 с.
21. Ятимов, С. Хирадсолорй ва оини давлатдорй / С. Ятимов. - [Матн]. - Душанбе: Ганц нашриёт, 2019. - 208 с.
Reference Literature:
1. Abdullah R. State-Oriented View// R.Abdullah. - [Text]. - Dushanbe: Er-Graph. 2021. -248pp.
2. Aristotel. Politics// Aristotel. - [Text]. Translation from Ancient Greek by S.A.Zhebelev. -Spb: Alphabet. 2018. - 352pp.
3. Ahmedov Sh.R. MM Place and their Role in Politics // Sh.R.Ahmedov. - [Text] Bulletin of the Tajik National University (TNU). - 2014, ## 3,8. - pp. 137 - 140
4. David M. - Politics for the People. //M.David. - [Text]. - Dushanbe. 1998. - 315pp.
5. Zokirov G.N. Political Science// G.N.Zokirov. - [Text]. - Dushanbe: Er-Graph. 2010. -520pp.
6. Tajikistan Republic Constitution. - [Text]. - Dushanbe: Treasure. 2016. - 135pp.
7. Mahmadov A.N. Political Science// A.N.Mahmadov. - [Text]. - Dushanbe: TNU. 2010.-288pp.
8. Miryasova O.A. Political Socialization of Youth in the Process of Participation in ProtestMovements// O.A.Miryasova. - [Text]. Social Opinion Monitoring. - 2010, #5 (98). - pp. 216-220
9. Muhammad A.N. Man, Politics, Society // A.N.Muhammad. - [Text]. - Dushanbe: Imperial-Group. 2018. - 240pp.
10. Nabijonova M.R. National Conception of Upbringing as an Expressor of National Values. // M.R.Nabijonova, S.H.Davlatov, A.Gafurov. [Text]. - Khujand: Publisher. 2014 - 400pp.
11. Insurance of Peace through Participation in Political Life, Social Tranquillity and Access to Justice. - URL: http://gem-report-2016. unesco.org/ru/chapter (Date of appeal: 01.04.2022). - [Electronic resource].
12. Insurance of Equal Effectuation of Rights and Equal Participation in Political and Social Life. - URL: https://www.osce. orgfiles/f/documents/4/a/340626.pdf (Date of appeal: 31.03.2022). - [Electronic resource].
13. Rubchevsky K.V. MM and the Problem of Individual's Evolution // K.V.Rubchevsky. -[Text]. // Philosophy and Society. 2006, # 1. - pp. 117 - 131
14. Saidzoda Sh.Sh. Youth as a Factor of Nation's Being and State Consolidation // Sh.Sh.Saidzoda. - [Text]. - Khujand: Publisher. 2019. - 230pp.
15. Safarova M.Sh. Political Behavior and some of its most Important Peculiarities in the Process of Independence Acquisition// M.Sh.Safarova. - [Text]// Actual Problems of Political Processes in Tajikistan. - Dushanbe: Er-Graph. 2015. - pp. 80-84
16. TR President's Speech at the Meeting with Country's Youth. - [Text]. - Dushanbe: URL: http://president.tj/node/25799 (Date of appeal: 28.03.2022). - [Electronic resource]
17. Interpretation Dictionary of the Tajik Language . Volume 2.- [Text]. - Dushanbe: The Institute of Language and Literature named after Rudaki. 2015. - 945pp.
18. Fattohzoda S.S. State, Politics, Society.// S.S. Fattohzoda, B.Hamdamov, S.Saidov. -[Text].- Khujand: Publisher. 2018.- 616pp.
19. General Declaration of Human Rights. - URL: http://unicode. org/ udhr/d/udhr_tgk.txt (Date of appeal: 31.03.2022). - [Electronic resource]
20. Yuldosheva Dj. Civil-Legal Upbringing// Dj.Yuldosheva. - [Text]. - Dushanbe: Bukhara. 2013. - 184pp.
21. Yatimov S. Domination of Intellect and Traditions of Statehood // S.Yatimov. - [Text]. -Dushanbe: "Treasure" Publishing-House. 2019. - 208pp.
