Научная статья на тему 'МАҚОМ АСАРЛАРИДА ЭСТЕТИК ЗАВҚ ВА КАТАРСИС МАСАЛАСИ'

МАҚОМ АСАРЛАРИДА ЭСТЕТИК ЗАВҚ ВА КАТАРСИС МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

33
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мақом / мусиқа / донишманд / амалдорлар / цукмдор / мамлакат / асар / фозил / мисра / тафаккур / makam / music / wise / officials / ruler / country / work / virtue / praise / contemplation

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Зулхумор Сидоматовна Нуруллаева

Ушбу ѐзилган маколада ўрта асрлар мақом свнъати марказий Осиѐ халқлқри хаѐтида нақадар муҳим ўрин эгаллагани ѐртилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article highlights the significance of the medieval status of poppies in the life of the peoples of Central Asia.

Текст научной работы на тему «МАҚОМ АСАРЛАРИДА ЭСТЕТИК ЗАВҚ ВА КАТАРСИС МАСАЛАСИ»

МА^ОМ АСАРЛАРИДА ЭСТЕТИК ЗАВЦ ВА КАТАРСИС МАСАЛАСИ

Зулхумор Сидоматовна Нуруллаева

Узбекистан Миллий университети ижгимоий фанлар факултети

докторант (PhD student)

АННОТАЦИЯ

Ушбу ёзилган маколада урта асрлар маком свнъати марказий Осиё халклкри хаётида накадар мухим урин эгаллагани ёртилган.

Калит сузлар: маком, мусика, донишманд, амалдорлар, цукмдор, мамлакат, асар, фозил, мисра, тафаккур.

ABSTRACT

This article highlights the significance of the medieval status of poppies in the life of the peoples of Central Asia.

Keywords: makam, music, wise, officials, ruler, country, work, virtue, praise, contemplation

Х,ар кандай бадиий асарнинг композициясида кульминацион нукталар мавжуд. Айникса муссика санъатида товушлар оркали яккол намоён булади. Маком санъатида хам хар бир ижро этилаётган макомда авж пардалари мавжуд. Куйнинг авж даражалари комилликка эришиш чуккиларидир[1]. Макомларда кенг кулланиладиган авжлардан бири бу "Авжи турк" деб номланади. Макомда авжларни бадиий адабиётдаги кульминацияга киёслаш мумкин. Асарнинг кульминациясидан кейин инсонда форигланиш яъни катарсис юз беради.

Эстетик, тажрибанинг мохияти билан бевосита боглик булган мухим эстетик категория, уни якуний амалга ошириш катарсис (юнонча катарсис -тозалаш) тушунчасидир. Демак, эстетикада эстетик муносабат, умуман эстетик идрок, санъатнинг инсонга эстетик таъсирининг энг юкори ёки макбул, маънавий хиссий натижаси белгиланади. Узининг эстетик маъносидаги атама кадимги маданиятдан келиб чикади. Пифагорчилар рухни зарарли эхтирослардан (газаб, нафс, куркув, рашк ва хк.) махсус танланган мусика (мусиканинг ахлокий функцияси деб аталмиш - "этос"га таъсир килиш - таъсир килиш оркали таъсир килиш оркали тозалаш) назариясини ишлаб чикдилар. кайфият, хулк-атвор ва бошкалар - киши). Пифагоралар мусика ёрдамида одамларни нафакат рухий,

April, 2022

428

балки танадаги касалликлардан хам "тозалаб" олганлиги хакида афсоналар булган. Антик "Риторика" муаллифлари суз санъати хам катартик таъсирга эга деб хисоблашган. Мисол учун А.Навоийнинг "Муножот" газалини олайлик. Бу газал мумтоз кушикчилигимизда ута машхур «Муножот» куйига солиб айтилади. «Муножот» куйининг огир-босиклиги, гам изтироб рухига мойиллиги билан газал мазмунидаги ошикнинг ёр васлига етолмаганидан чекаётган гам-изтиробларни тушунмасдан куйласа унда маком уз жозибасини йукотади. Агарда хар бир маком куйлайдиган хонанда нима хакида куйлаётгани, шоир бу газали билан нима демокчи эканлиги, мазмун мохиятини тушуниб англаб куйлаган такдирдагина куйнинг дарди хам узгача булади. Афлотун катарсисни санъат билан богламаган, уни рухни хиссий интилишлардан, танадаги хамма нарсадан тозалаш, гоялар гузаллигини яширувчи ва бузиб ташлаш деб тушунган. Платоник катарсис хакидаги тушунчани Плотинус, сунгра патристика ва Урта асрларда тасаввуф эстэтикасида янада ривожлантирилди.

Аристотел катарсис тушунчасини бевосита санъатга куллаган. "Сиёсат"да у мусика ва ашула таъсирида тингловчилар рухияти хаяжонланаётганини, унда кучли таъсирлар (ачиниш, куркув, гайрат) пайдо булишини, натижада тингловчилар "узига хос покланиш ва таскин топишини" ёзган бажонидил ...". "Поэтика" асарида у фожианинг катартик харакатини курсатиб, уни "эхтирос ва куркув оркали бундай эхтиросларни тозалайдиган хикоя эмас, балки харакат оркали таклид килиш харакатнинг узига хос тури" деб таърифлаган. Ушбу формуланинг маъносининг ноаниклиги Х1Х-ХХ аср адабиётида куплаб шархларни келтириб чикарди. Баъзи таржимонлар катарсисни эхтиросларни тозалаш (хаддан ташкари ва хаддан ташкари нарсалардан), бошкалари -эхтиросларни тозалаш, яъни. Уларни тулик йук килиш. Уйгониш даври эстэтикасида катарсисни "ахлокий" тушунчаси хам, геонистик тушунчаси хам мавжуд эди. Классицизм назариётчиларида рационалистик ёндашув устунлик килди. П.Корнил фожеа, эхтирослар одамларни бахтсизликка олиб боришини курсатиб, инсон онгини уларни жиловлашга интилишга мажбур килади, деб хисоблаган. Лессингнинг фикрига кура, аксинча, катарсис эхтиросларнинг хаяжонланишига олиб келади, бу эса инсоннинг ижтимоий фаоллигини рагбатлантиради, "эхтиросларни эзгу мойилликка айлантиради".

Гёте катарсисни инсон маънавий дунёсининг бузилган уйгунлигини санъат ёрдамида тиклаш жараёни деб тушунди. Фрейднинг "катарсис" атамаси репрессия килинган

April, 2022

429

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-428-432

инстинктлар ва дисклар энергиясини, шу жумладан, санъат ёрдамида бушатишга каратилган психотерапия усулларидан бирини англатарди. Б. Брехт Аристотел катарсисини "тугридан-тугри завк олиш учун" бажариладиган "форигланиш" деб тушунган. Унинг узи драматизм назариясида катарсис хакида бошкача тушунча яратди - бу бадиий "бегоналашиш" ва инсонни ижобий узгартиришга каратилган ва охир-окибат ижтимоий тараккиётга хисса кушадиган харакатларга хос зарба йулларида пайдо булган. Рус эстэтикасида катарсисни санъатни эстетик идрок этиш асосидаги аклий жараённинг якуний боскичи сифатида тушуниш психолог A.C. Выготский "Санъат психологияси" китобида кенг ёритиб берган. Инсон рухиятига таъсир курсатадиган, бадиий асар, унинг фикрига кура, "карама-карши йуналтирилган таъсирларни" кузгатади, бу эса "портлашга, асаб энергиясини чикаришга олиб келади"[2]. Аффектларнинг уз-узини ёкишида, портловчи реакцияда ва шу захотиёк пайдо булган хис-туйгуларни чикаришга олиб келадиган трансформацияси бу эстетик реакциянинг катарсисидир".

Д.Лукач катарсисга эстэтиканинг мохиятини очиб берадиган "умумий эстетик категория" сифатида алохида эътибор каратган. Узининг "акс эттириш назарияси" контекстида у катарсиснинг ижтимоий ва ахлокий ахамиятини таъкидлайди. У фожианинг эстетик (у Лукач учун ижтимоий ва ахлокий жихатдан ажралмас) ахамиятини "санъат акс эттирадиган, тозалайдиган ва юксалтирадиган хаёт хакикатида" куради. "Санъатни идрок этадиган одамда катарсис сабаб булган инкироз хаётдаги ухшаш вазиятларнинг энг мухим хусусиятларини акс эттиради." Шу билан бирга, хаётда биз доимо ахлокий муаммолар хакида гаплашамиз, шунинг учунулар Лукачнинг фикрига кура "эстетик тажрибанинг ядроси"ни ташкил килади ва эстетик катарсис "инсон хаётини ахлокий жихатдан хал килишда" катта рол уйнайди. Катарсис холатини тавсифловчи ва куп жихатдан мистик катарсис ва экстаз холатларига тасаввуфий тажриба йулларидаги боскичлар сифатида якин булган ички шок, маърифат ва маънавий завк одамдаги психофизиологик жараёнларга караганда чукуррок маънавий тажрибадан далолат беради, юкори хиссий холатлар ёки ижтимоий ахлокий такомиллаштириш ниятлари. Бу хамрохлик лахзалари билан бир каторда эстетик тажрибанинг мохияти катарсисда, инсоннинг Маънавий оламга жалб килиш усулларидан бири сифатида намоён булади.

Мусикий рухий баркамоллик ва жисмоний машклар билан баркамоллик шахс гоясининг иккита ажралмас

April, 2022

кисмидир. Маънавий баркамолликнинг пойдеворини сузма-суз гудакликдан бошлаб куйиш керак.

Мусика воситалари оркали эмоция ва туйгуларни ифодалаш кадимги юнонларнинг этос 5 ва аффектлар 6 хакидаги таълимотга бориб такалувчи узок анъанага эга. Аристотель фикрига кура, мусика харакатни келтириб чикаради, хар кандай харакатда эса маълум бир эстетик хусусиятга эга кувват булади. Ухшаш нарса ухшаш нарсага интилади ва шунинг учун хам инсон айни пайтдаги характери ва кайфиятига тугри келувчи мусикадан хузур олади. Кадимги юнонлар — Аристотель, Платон, пифагорчилар учун мусика ташки хаёт билан инсоннинг рухий холатини мувозанатга солиб туриш воситаси булган.

Танимаком ва сарахборларга диккат билан хаёл суриш, чукур уйга ботиш хамда фалсафий мушохада хос. Уларнинг ички дунёсини Аллохга илтижо, нола килиш, тавба- тазарру этиш, куз ёш билан калбни поклаш каби рухий холатларга ухшатиш мумкин. Макомнинг маъно ва мазмунини "пухий ибодат", покланиш, комиллик ва гузаликка хамдй сано деб таърифланишининг боиси хам шунда булса керак.

Шу муносабат билан Упта аср мусикашйнослари ижодининг нуфузли ва ихтисослашган мусика турларининг келиб чикиш илдизлари хакида айтган куйидаги фалсафий-эстетик мулохазалари диккатга сазовор. Жумладан, "Ихвон-ус-сафо" комусида мусикий санъат донишманд ва файласуфлар туфайли ихтиро этилганлиги тугписида фикр юритилади:

Кадимда ибодатхоналарда Худони мадх этиш, мукаддас китобларнинг укилишида гамгин куй йулларидан фойдаланганлар. Уларнинг таъсири остида одамларда куз ёши пайдо булиб, покланиш, килган гунохлари учун тавба килиш, калбларида самимият ва виждонли булиш туйгулари уйгонган. Донишмандлар томонидан мусика санъатининг ихтиро этилиши ва уни мукаддас жойларда курбонликлар килинганда ибодат ва сигинишларда ишлатилишининг асосий сабаби хам шунда" [3].

Ибн Сино, шунингдек, мусика назариясига оид асарлар хам ёзган булиб, улар ижодкорнинг энсиклопедик ишларининг бир кисмидир: "Даво китоби"да "Илмда мусикий туплам", "Нажот китоби"да "Мусика хакида кичик баён", "Билимлар китоби" даги мусика булими мавжуд. Назарий нуктаи назардан Ибн Сино урта аср анъаналарига кура мусикани математик билимлар тоифасига киритган. У мусикага товушларни урганувчи, уларниг мутаносиб журлиги натижасида куй

April, 2022

431

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-428-432

хосил булувчи фан деб караган. Пифагор таълимотидан келиб чиккан холда, у мусика сонларга тегишли ва улар билан узвий богликдир, деб билган.

Ибн Сино тарихда биринчи булиб мусикага факат математик фан эмас, балки жамиятшунослик, психология, поэтика, этика ва физиология нуктаи назаридан хам караб, мусика тарихига пухта илмий таянчни асослайди.

Биласизми, Буюк олим Урта Осиёда кенг таркалган камонли асбоб булмиш гижжакни хам ихтиро килган.

Хуллас, макомлар Шарк халкларида жуда кадим замонлардан мавжуд булган мусика жанридир. Халкимизнинг мусика бойликлари жуда хам куп киррали, сермазмун ва ранг-барангдир. Охангдор ажойиб куйларимиз кишига кувонч, хурсандлик багишлайди, огир дамларни енгил килади. У инсоннинг олижаноб фазилатлари, хис ва туйгуларини ифодалаб берувчи кучга эга. Халкимизнинг улмас мусика хазинаси - маком жанри узбек ва тожик халк мусика меросида алохида урин тутади. Макомлар юксак бадиий-эстетик кучга эга булган асарлардир. Шашмаком халкимизнинг турли бадиий-эстетик эхтиёжлари учун хизмат килиб, хатто халк шодиёналарида, туйларда, байрамларда уларнинг маданий талабларини кондириб келди. Бу уринда сурнайларда ижро этилиб келинган Наво, Дугох, Сегох ва Ирок маком йулларини эслатишнинг узи кифоядир.

REFERENCES

1. Акмалхон Окил "Маком принципи ва унинг макомлардаги мохияти" Тошкент 1992. 60 бет

2. Выготский Л.С. Психология искусства Ростов-на-дону «Феникс»1998. 480 С.

3. Матякубов О.Макомот "Мусика" нашрёти Тошкент 2004 йил 211 бет

4. GROWTH RHYTHM OF INTRASPECIFIC FORMS OF WHEAT Dilbar Kadirova 2021/11/25 Web of Scientist: International Scientific Research Journal 11 294-299

5. Conspirological Theories of Origin Pandemic COVID-19 Ethical Issues in Dealing with the Pandemic Agzamova Nilyufar Shukhratovna, Mukhamedzhanova Lalikhon Ashuralievna, Kadyrova Dilbar Salikhovna 2021/2/1 Annals of the Romanian Society for Cell Biology 6250-6261-6250-6261

6. Aesthetic ideal and aesthetic criterion DS Kadirova 2021 ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research 11 3 1748-1760 South Asian Academic Research Journals

7. Harmony of morals and rights in formation of spirituality of civil society Авторы ML Ashuraliyevna, NO Djalalitdinovna, KD Salikhovna, AN Shukhratovna, TV Rahimjonovich, TK Primovich Дата публикации 2019 Журнал

Test Engineering and Management Том 81 Номер 11-12 Страницы

1351-1355.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.