Научная статья на тему 'МАҲАЛЛИЙ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИ БОШҚАРИШГА НАЗАРИЙ ЁНДАШУВ'

МАҲАЛЛИЙ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИ БОШҚАРИШГА НАЗАРИЙ ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

57
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
олий таълим муассасаси / молиялаштириш / молиявий механизм / таълим хизматлари бозори / бюджетлаштириш / молиявий ресурслар / инвестицион инструмент / краудфандинг / харажатлар маркази / бюджет бирлиги. / higher education institution / financing / financial mechanism / educational services market / budgeting / financial resources / investment instrument / crowdfunding / cost center / budget unit.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Акбар Абдухамидович Махмудов

Мақолада олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни шакллантириш ва бошқариш механизмини такомиллаштириш масалаларига назарий ёндашув амалга оширилган. Шунингдек, олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни бошқариш механизмларини такомиллаштириш билан боғлиқ иқтисодий-ижтимоий муносабатлар мажмуаси баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Акбар Абдухамидович Махмудов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL APPROACH TO FINANCIAL RESOURCES MANAGEMENT IN LOCAL HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

The article provides a theoretical approach to improving the mechanism of formation and management of financial resources in higher education institutions. A set of economic and social relations related to the improvement of financial resource management mechanisms in higher education institutions is also described.

Текст научной работы на тему «МАҲАЛЛИЙ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИ БОШҚАРИШГА НАЗАРИЙ ЁНДАШУВ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

МАХДЛЛИЙ ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА МОЛИЯВИЙ РЕСУРСЛАРНИ БОШЦАРИШГА НАЗАРИЙ ЁНДАШУВ

Акбар Абдухамидович Махмудов

Узбекистон Республикаси Президенти ^узуридаги Давлат бошцаруви академияси, щтисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Макрлада олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни шакллантириш ва бошкдриш механизмини такомиллаштириш масалаларига назарий ёндашув амалга оширилган. Шунингдек, олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни бошкдриш механизмларини такомиллаштириш билан боглщ щтисодий-ижтимоий муносабатлар мажмуаси баён этилган.

Калит сузлар: олий таълим муассасаси, молиялаштириш, молиявий механизм, таълим хизматлари бозори, бюджетлаштириш, молиявий ресурслар, инвестицион инструмент, краудфандинг, харажатлар маркази, бюджет бирлиги.

THEORETICAL APPROACH TO FINANCIAL RESOURCES MANAGEMENT IN LOCAL HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS

ABSTRACT

The article provides a theoretical approach to improving the mechanism of formation and management of financial resources in higher education institutions. A set of economic and social relations related to the improvement of financial resource management mechanisms in higher education institutions is also described.

Keywords: higher education institution, financing, financial mechanism, educational services market, budgeting, financial resources, investment instrument, crowdfunding, cost center, budget unit.

КИРИШ

Бугунги кунда деярли барча ривожланган мамлакатларда узлуксиз таълим (life-long learning) тизимини шакллантириш дастурларини амалга

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

ошириш борасида сезиларли муваффакиятларга эришилмокда. Мазкур дастурларга истикомат килувчи иктисодий фаол адолининг 60-70 фоизи жалб этилиши таъминланган. Бунда таълим тизими, хусусан, олий таълим тизимини ОТМни молиялаштириш механизмларининг оптимал долда ишлаши мудим адамият касб этмокда.

Узбекистонда олий таълим тизимини 2017-2021 йилларда комплекс ривожлантириш дастури тасдикланган. Олий таълим муассасаларида таълим даражасини сифат жидатдан ошириш ва тубдан такомиллаштириш, уларнинг моддий-техника базасини мустадкамлаш ва модернизация килиш, замонавий укув-илмий лабораториялари, ахборот-коммуникация технологиялари билан жидозлаш кузда тутилган. Мазкур вазифаларни амалга оширишда олий таълим муассасаларини молиялаштириш механизмларини оптималлаштириш, шунингдек, муассасалар ихтиёридаги молиявий ресурсларни самарали бошкариш ва уларнинг инфратузилмасини ривожлантириш билан боглик бир катор муаммоларни дал этиш лозим. Уларнинг асосийлари сифатида олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни бошкариш тизимини шакллантиришнинг асосий мезонлари, вазифалари ва тамойилларини аниклаш, бу муассасаларнинг молиялаштириш манбаларини диверсификациялаш, олий таълим муассасалари билан иш берувчилар уртасида узаро алокадорликни таъминлашнинг молиявий усулларини такомиллаштириш, таълим хизматлари бозорида молиявий ресурсларни бошкариш инфратузилмасини ривожлантириш ва уларнинг иктисодий самарадорлигини ошириш каби муаммоларни алодида таъкидлаш мумкин.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Олий таълим муассасаларини молиялаштириш манбалари ва улар фаолиятини ислод этиш масалалари К.Хеброн, Ф.Уилсон, Д.Уотсон, Б.Берендт, Г.Нив, Т.Шевалье каби олимлар томонидан тадкик этилган. Олий малакали мутахассисларни тайёрлашда нодавлат олий таълим муассасаларининг ролини ошириш буйича Т.Юрьев, Н.Лукин, Л.Афанасьев, А.Суворов, В.Ерохин, О.Моженко ва бошкалар томонидан илмий тадкикот ишлари олиб борилган.

Сунгги йилларда мамлакатимизда таълим хизматлари бозорида менежмент ва маркетинг масалаларига багишланган илмий тадкикот ишлари

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

С.С. Еуломов, КХ. Абдурахмонов, Б.Ю. Ходиев, А.Ш. Бекмуродов, М.Х. Саидов, М.Л. Турсунходжаев, М.С. Косимова, М.А. Насритдинова, А.Ф. Расулов, Д.Н. Сагдуллаев, А.О. Очилов, Б.Т. Усмонов, О.С. Каддоров, Н.Р. Шаропова, Г.С. Саъдуллаевалар томонидан бажарилган. Кайд этилган илмий тадкикотларда таълим хизматлари бозорининг модияти, шаклланиши, тартибга солиш механизмлари ва йуналишлари атрофлича ёритилган. Аммо, олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни бошкариш механизмларини такомиллаштириш оркали мазкур муассасалар фаолияти самарадорлигини ошириш масалалари алодида тадкикот объекти сифатида батафсил тадкик этилмаган.

Мазкур тадкикот ишида объективлик тамойили, кузатиш, статистик гурудлаш, таккослаш, тизимли тадлил, иктисодий-математик моделлаштириш усулларидан фойдаланилган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Илмий манбаларда "молиявий механизм" тушунчасининг талкин этилиши буйича турлича ёндашувлар мавжуд. Улар модиятан олганда бир-биридан фаркланса-да, алодида олинган жидатлар буйича умумий хусусиятларга эга. Бу ёндошувларга кура, молиявий механизм хужалик механизмининг таркибий кисми; молиявий муносабатларнинг шакллари, турлари ва усуллари жамланмасидир, шунингдек, назармизча, энг мудим жидат - молиявий механизм белгиланган максадга эришиш учун молиявий ресурсларни даракатга келтирувчи воситадир.

Амалга оширилган тадкикотлар олий таълим муассасаларининг "молиявий бошкарув механизми" тушунчасини талкин этиш юзасидан муаллифлик ёндашувини ишлаб чикиш имкониятини беради (1-расмга каранг). Фикримизча, олий таълим муассасалари молиявий ресурсларини бошкариш механизми - давлат ва жамият томонидан белгиланган вазифаларни амалга ошириш борасидаги фаолиятни ташкил этиш ва олиб бориш механизмининг таркибий кисми булиб, стратегик ва тактик максадларни амалга оширишга каратилган молиявий ресурсларни шакллантириш ва сарфлашга доир молиявий муносабатларни ташкил этиш шакллари, турлари ва усуллари жамланмасидир.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

1-pacM. o^hh Tat^HM Myaccaca^apu mo^habhh pecypc^apHHH ßom^apum MexaHH3MHHHHr TapKHÖHH Ty3H^Macu (Myamufi urnmHMacu)

Ma3Kyp Ty3HHMaga xyKyKufi, Metepufi TatMuHoT Ba axSopoT TatMuHoTu TrouMnapu, myHHHrgeK, hhkh MonuaBufi MexaHH3MHH SomKapum эneмeнтnapн (MonuaBufi ycynnap Ba MonuaBufi Tatcup BocuTanapu) aKC эттнpнnгaн. EyHga MonuaBufi Tatcup ycynnapu geraHga MonuaBufi pecypcnapHu maKnnaHTupum Ba umnarum ®;apaeHHra Tatcup этнm BOCHTanap Ha3apga TyTunagu. Ynap ^yMnacura MonuaBufi pe^anamTupum, MonuaBufi x,ucoS, MonuaBufi Ta^nun, MonuaBufi TapTuSra conum Ba Ha3opaTHu Kupuram MyMKuH.

OuKpuMrona, MonuaBufi pecypcnapHu SomKapum MexaHu3Mu TapKuSura onuHraH Harn^anapHu u^oganoBnu эneмeнтnap ^opufi этнnнmн MaKcagra MyBO^u^.

fflyHuHrgeK, eTaKnu xopu^ufi onufi TatnuM Myaccacanapuga Srog^eTnamTupum TaMofiunnapura acocnaHraH MonuaBufi pecypcnapHu Som^apumHuHr Kyfiugaru ukku acocufi тнзнмн KynnaHunagu:

1) MapKa3namTupunraH;

2) MapKa3namMaraH.

MonuaBufi pecypcnapHu Som^apumHuHr MapKa3namTupunraH TrouMuga TatnuM тнзнмн TapKuSufi SynuHManapu ypTacuga MaSnarnap KaTtufi ypHarnnumu op^anu onufi gapa®:aga (onufi TatnuM MuKuecuga) Srog^eT maRnnaHTupunagu. Mapкaзnamмaгaн тнзнмga Srog^eTnapHu maRnnamupum ^apaeHu TapKuSufi

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

öynHHManapga öomnaHagn Ba Ma3Kyp HyHannrnga TapKHÖHH öynHHManapra KaTTa BaKonaraap öepnnraH.

2-расм. Бюджетлаштиришнинг марказлашмаган тизимида ОТМнинг молиявий ресурслари харакати (муаллиф ишланмаси)

Кенг камровли тадкикотларимизга асосланиб, бюджетлаштиришнинг марказлаштирилмаган тизимида асосий бирликлар сифатида, куйидагиларни олиш максадга мувофикдир:

- харажатлар маркази (cost center) (мазкур марказларда кам мицдордаги даромадлар шакллантирилади ёки фацат харажатлар моддалари мавжуд);

- бюджет бирлиги (budget unit) ёки даромад маркази (profitcenter) (бюджет бирлиги асосий цисм даромадларни шакллантиради ва даромадлардан кам мицдордаги харажатларни амалга оширади) (2-расмга каранг).

Бунда харажатлар маркази молиявий ресурсларга булган талаб режасини белгилаб беради. Молиявий департамент ва ОТМ олий молиявий органлари даражасида харажат марказлари молиявий харажатлари бюджет бирликлари буйича таксимланади ва билвосита харажатлар сметаси куринишига келтирилади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

Kpaya^aHflHHr nnaT^opMaci

HxTHepHH Saga-nap

-1-

CTafixo.flep.ap Ba flOHOp.ap (Kpe.HT.am <|)oii.ui. энgayмeнт <|)oiu, nofiHxaBHÖ ^OHgnap)

bi3hec ba hxthmohh

ty3h.nma.nap

HxTHepHH Saga-nap S___✓

BaHKnap

fleno3uraap Ba KpeguT gacTypnapu

T

I

O.hh TatnHM Myaccacanapi

h.mhh TaflKHKOT iimnapiiHii MO.Hnnam

H^THMOHÖ .OHH^anapHH MOnianiim

OTM MOflflHÖ-TexHHK 6a3acHHH Mycra^KaMnam

3-pacM. Kpaya^aHaHHr TexHO.OrHH.apH acociga OTMga KymiMna mo.hhbhh pecypcnapHH maKn.aHTHpum MexaHH3MH (Myamufi urnxaHMacu)

ETaKHH xopu^HH o-uh Tat-uM Myaccaca-apuga aMa-ra omupu-aeTraH noHH^anapHH (my ^yM-agaH, нннoвaцнoн TexHo-orua-ap Ba TagKuKoT-ap, TexHo-orua-ap TpaHC^epu, h^thmohh -ofiuxa-ap) MonHanamTHpHmHHHr aHru ннвecтнцнoн HHCTpyMeHTH cu^arnga "Kpayg^aHjHHr" TexHo-oruacuHu a-oxuga KaHg этнm MyMKuH. MaM-aKaraMro o-uh Tat-uM Myaccaca-apuga Kpayg^aHguHr TexHo-orua-apugaH ^oöga-aHraH xo-ga SupuHnu HaBSaTga, em o-uM-ap Ba uKTugopnu Ta-aSa-ap ToMoHugaH o-uS Sopu-aeTraH u-muh TagKuKoT um-apuHu Mo-ua-amTupum ynyH Maxcyc ^oHgnap TamKu- этнпнmн MaKcagra MyBo^uK (3-pacMra KapaHr).

Ma3Kyp ннвecтнцнoн uHcTpyMeHTHuHr Tat-uM coxacuga Ky—aHu-umu uctukSohhu fiyHanumnapgaH Supu экaнпнгн Kyn-aS u-muh Ba aMa-uö MaHSa-apga эtтнpo$ этнпгaн. O-uM-apHuHr эtтнpo$ этнmпapннa, ^axoHgaru eTaKnu MaM-aKaraapHuHr 45 gaH opTuK yHuBepcuTeT-apuga "Kpayg^aHguHr" TexHonoruacugaH ^oöga-aHum aMa-uera Ky—aHuS Ke-uHMoKga. PecnyS-uKaMro o-uh Tat-uM Myaccaca-apuga KymuMna Mo-uaBufi pecypc-apHu ®;a-S этнm Syfiuna Ky3aTu-aeTraH MyaMMo-apHu SapTapa^ этнmga, ^uKpuMrona, "Kpayg^aHguHr" TexHo-oruacugaH ^oöga-aHum MyxuM axaMuaTra эгa.

H-muh Hara^anapHu yMyM-amTupraH xo-ga myHu TatKug-am ^oroKu, MaM-aKaraMro o-uh Tat-uM Myaccaca-apuga Mo-uaBufi pecypc-apHu maK—aHTupumHuHr y3ura xoc xycycuaT-apuHu xucoSra o-raH xo-ga TagKuKoT umuga maK—aHTupu-raH u-muh TaK-u^ Ba aMa-ufi TaBcua-ap o-uh Tat-uM

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-253-259

муассасаларида молиявий ресурсларни бошкариш механизмини такомиллаштиришда муайян адамият касб этади.

ХУЛОСА

1. Илмий ва амалий манбаларда ОТМ молиявий ресурсларини бошкариш тизими таркибида дукукий, меъёрий ва ахборот таъминот тизимлари, шунингдек, ички молия механизмларини бошкариш элементлари акс эттирилган. Улар жумласига молиявий режалаштириш, молиявий дисоб, молиявий тадлил, молиявий тартибга солиш ва назоратни киритиш мумкин. Фикримизча, кайд этилган таркибий элементлар молиявий бошкарув механизмининг олинган натижаларини ифодаловчи элементлар билан тулдирилиши максадга мувофик. Бундай элементлар жумласига молиявий муносабатлар (кредитлаш, соликка тортиш, лизинг, инвестициялар ва д.к.) ва молиявий самарадорлик курсаткичлари киритилиши мудим адамият касб этади.

2. Олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни бошкариш механизмини такомиллаштириш максадида ОТМ молиявий ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар тизимини жорий этиш молиявий ресурсларнинг окилона сарфланишини таъминлайди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг2017 йил 20 апрелдаги П^ - 2909-сон "Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори // https://lex.uz/docs/3171590

2. Maxmudov A.A. (2018) Pecularities of financing higher educational institutions at the expense of public funds. International Journal of Research (IJR). Vol. V, Issue 20, September 2018. 575-587 P. // https: //j ournals.pen2print.org/index.php/ij r/article/view/16218/15831

3. Махмудов А.А. (2019) Олий таълим муассасаларида молиявий ресурсларни бошкариш механизмини такомиллаштириш: Иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) ... диссертация автореферати: 08.00.07. Тошкент. 45 б.

4. Моженко О.В. (2014) Применение современных финансовых механизмов развития деятельности вузов в условиях глобализации. Экономика и управление. № 4. С. 87-90.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.