CC BY
18Лепесова Жанна Мухаммедалиевна,
Цазац гуманитарлъщ зац университеттщ 1-курс магистранты
М¥РАГЕРЛ1К ;¥;ЫГЫНДАГЫ ЭСИЕТТ1К БАС ТАРТУ
ИНСТИТУТЫ
К^рп заманда экономиканьщ ^ар^ынды дамуы, азаматты^-к¥^ы^ты^ ^атынастар шецбершщ кецею^ жеке меншiк институтыныц зандастырылуы, азаматтардыц экономикалыщ белсендшшнщ кYшеюi азаматтардыц табысыныц ^лгаюына экелдi. Каржылыщ жагдайыныц жа^саруы азаматтарда вздерiне тиесiлi мYлiктiц ^айтыс болганынан кейiнгi тагдырына ^ызыгушылыщ тудыртады.
всиет ^алдырушылар, квбiне, вздерше берiлген к¥^ыщтардыц ^аншалыщты кец жэне жан жа^ты екендiгiнен хабарсыз.
Азаматтыщ кдоыктыц кодификациялануы кезiнде нормативтi тYрде белгiленсе де, кец ^олданыс^а енпзшмеген институттардыц бiрi - всиеттiк бас тарту (легат). Б^л институт осыдан екi мыц жылдай б^рын пайда болып, роман-германдыщ жYЙеге жататын
эрбiр мемлекеттiц дерлiк м^рагерлш жYЙесiнде белгiленген.
Казiргi уа^ытта осы саладагы ^атынастар Казахстан Республикасыныц Азаматтыщ кодексшщ «Мдаагерлш кдоык;» атты 6-бвлiмiмен реттеледь Легат институты аталган бвлiмнiц 1057-бабымен «всиеттiк бас тарту (легат)» реттеледь
Демек, зац т^ргысынан реттелген. Алайда нотариустардыц практикасын ^арайтын болса^, б^л институт тэж1рибеде мYлдем цолданылмайды деуге де болады.
КР АК 1057-бабыныц 1 тармагына сэйкес всиет ^алдырушы всиет бойынша м^рагерге м^ра есебшен всиеттiк бас тартуды орындауды талап ету ^^^ыгын алатын бiр немесе бiрнеше адамныц (бас тартылушылардыц) пайдасына ^андай да болсын мшдеттемеш (всиеттiк бас тарту) орындауды жYктеуге ^^^ылы [1]. Аталган бап, сонымен ^атар, всиеттiк бас тартудыц нысанын жэне тэртiбiн реттейдi.
Легат иститутыныц квнелiгiне ^арамастан,
Казахстан Республикасында б^л институт ешбiр гылыми т^ргыдан зерттелмеген жэне тэжiрибеде ;арапайым халы; ;ана емес, нотариустардыц вздерi м^ныц не екенш бiлмейдi. Мысалы, Астана ;аласында легат туралы нормаларды всиетке бiрде бiр нотариус енгiзуге ^сынбайды.
Б^л институттыц тэжiрибелiк т^ргыдан реттелуiн ;арастыру Yшiн шет елдiц тэжiрибесiн жетш мецгеру ;ажет. Эсиеттiк бас тарту институты алгаш рет рим к¥^ыгында пайда болган. Рим ^¥^ыгында бас тартудыц ею тYрi белгiлi - легат (всиетпк бас тарту) жэне фидеикомисс. Мазм^нына жэне берiлетiн мYмкiндiктерiне байланысты всиеттiк бас тартудыц келесщей тYрлерi болган:
1) legatum per vindicationem (виндикация ар;ылы);
2) legatum per damnationem (Yкiм ар;ылы);
3) legatum sinendi modo (р:р;сат ар;ылы);
4) legatum per praeceptionem (белу ар;ылы) [2, 196 б.].
Аталган легаттардыц алгаш;ысы ;азiргi затты; легаттыц негiзi болып табылады, ягни бас тартылушыныц всиеттiц iшiндегi на;ты зат;а меншiгi танылды жэне б^л ;^;ыгы виндикациялы; талап ар;ылы ;оргалды.
Екiншi тYрi бас тартылушыга м^рагерден мYлiктiк нысандагы ;андай да бiр эрекет жасауын талап ететiн мiндеттемелiк берiлуiн квздейдi.
Yшiншi легат ;арызды кешiру немесе бас тартылушыга м^ра ;алдырушымен жалга алынган затты тегш пайдалану квзделдi.
Твртiншi тYрi мазм^нга емес, орындалу тэсiлiне байланысты болды. Демек, егер м^рагер жэне бас тартылушы бiр адам болса мараны бвлмей т^рып бас тартуга мYмкiндiк берiледi.
Римде легат тек всиет бойынша м^рагерлерге жYктелетiн едi. Бiра;, легатпен ;атар бас тартудыц взге тYрi - фидеикомисс - уа;ыт вте келе пайда
№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
болады. Оньщ легаттан ерекшел^ершщ бiрi есиет бойынша м¥рагерге гана емес, сонымен ^атар зац бойынша м¥рагерлерге де жYктелетiн едi [2, 196 б.].
Римде легат уакыт ете келе кещнен колданыла бастайды. М^ра калдырушы белгiлей алатын легатарийлердщ саныныц шектелмеуi, м^рагерлерге колайсыздык тудыртатын. Сондыктан, м¥рагерлердщ к¥кыктарын коргау Yшiн шектеулер койылды.
Бастапкы кезде легаттыц эрбiрш белгiленген мелшерден жогары белгiлеуге болмайтындыгы жэне ешбiр легатарий м^рагерге етенн ец аз белiктен жогары алмауы тиiс екендiгi бекiтiлдi. Б^л тэсшдер жеткiлiксiз болып шыкты, себебi кептеген кiшi легаттарды белгiлеу аркылы мараны толыгымен тауысуга болатын [3, 486 б.].
М^рагерлер к¥кыгын тиiмдi коргау максатында Фальциди (б.з.д. 40 ж.) зацы кабылданды. Аталган зацга сэйкес легаттыц мелшерi м^раныц 3/4 белшнен аспау кажетплш бекiтiлдi. М^раныц «^иайа Falcidia»(«Фальцидиева четверть») деп аталатын калган белт есиеттiк бас тарту жYктелген м^рагерге тиесiлi болатын. Бiрак, ол легатарийге мараны толыгымен, ягни <^иайа Falcidia» коса беру мYмкiндiгi болатын. Б^л эрекетi сыйга тарту ретшде емес, кайтыс болган адамныц алдында моральдык мiндетiн орындауы деп саналатын [3, 487 б.].
Бiздiц зацнамамыздагы м¥рагерлш бас тарту институты рим к¥кыгындагы нормаларга негiзделген, ягни басым белiгi езгерiссiз калдырылган. Алайда, жогарыда айтылгандай легаттыц мелшерi шектелмейдi.
Эсиетпк бас тарту - б^л бiржакты мэмiле, сонымен катар б^л зацды факт жэне осыныц негiзiнде есиетпк бас тартуды жYзеге асыруга мшдетп м^рагер мен бас тартылушы арасында к¥ыкыктык катынас орнайды. Эсиеттiк бас тарту м^рагерге бас тартуды орындауды жYктейдi, бiрак б^л мiндет м^ра негiзiнде емес мараны кабылдау факпс негiзiнде пайда болады.
^Р АК 1057 бабыныц 3 белiгiне сэйкес: «Егер есиеттiк бас тарту барлык немесе бiрнеше м^рагерге жYктелсе, есиетте езгеше кезделмесе, ол м¥рагерлердщ эркайсысына м^радагы Yлесiне мелшерлес салмак салады».
Б^л ретте, эрине, с^рак туындайды. Егер есиеттiк бас тарту жYктелген м^рагер м^радагы мiндеттi Yлеске к¥кыгы болса, бас тарту калай орындалады?
^Р АК 1057 бабыныц 3 белшне сэйкес: «Эсиет калдырушы есиетпк бас тартуды
жYктеген м^рагер, оны тек оган ауыскан м^раныц шын мэнiндегi к¥ны шегiнде жэне м^ра калдырушы карыздарыныц езiне артылган белштерш шыгарып тастап орындауга тиiс.
Егер есиетпк бас тарту жYктелген м^рагердщ м^радагы мiндеттi Yлеске к¥кыгы болса, оныц бас тартуды орындау мвден езiне ауыскан м^раныц оныц мiндеттi Yлесiнiц к¥нынан асатын к^нымен шектеледЬ» [1].
^Р АК 1057 бабыныц 2 белтне сэйкес: «Эсиеттiк бас тартудыц нысанасы м^раныц, иеленудiц к¥рамына кiретiн заттарды бас тартылушыныц менштне, пайдалануына немесе езге заттык к¥кыкта беру жэне оган м^ра к¥рамына кiрмейтiн мYлiктi беру, ол Yшiн белгiлi бiр ж^мысты орындау, оган белгш кызмет керсету жэне т.б. болуы мYмкiн» [1].
Демек, тагы бiр ерекшелiк - есиеттiк бас тарту пэшнде. М^раныц к¥рамына юренн мYлiкпен катар м^ра к¥рамына юрмейтш мYлiк, белгiлi бiр ж^мыс орындау жэне белгш бiр кызмет керсету нысанында жYзеге асырылуы мYмкiн.
Т^ргын YЙ немесе езге т^ргын Yй-жай ауысатын м^рагерге есиет калдырушы т^ргын Yй-жайды немесе оныц бiр белтн баска адамга емiр бойы пайдалануга беру мiндеттемесiн жYктеуге к¥кылы. 0мiр бойы пайдалану к^кыгы иелiктен айырылмайды, берiлмейдi, бас тартылушыныц м¥рагерлерше ауыспайды.
Бас тартылушыга берiлген емiр бойы пайдалану к¥кыгы, есиетте езгеше белгшенбесе, оныц отбасыныц мYшелерiне т^руга непз болмайды.
Тагы бiр басты мэселе, бас тартылушыныц мараны пайдалану к¥кыгы пэнi болып табылатын есиеттiк бас тарту мYлiкке ауыртпалык тYсiру болып табылады жэне бас тартылушыныц к¥кыктары м¥рагердщ мYлiктi иелiктен шыгаруымен токтатылмайды. Б^л орайда, бас тартылушы м^рамен калдырылган мYлiктi пайдалану к¥кыгын меншш к¥кыгы ауыскан жагдаймен катар, Yшiншi т^лгаларга езге де негiздермен ауыскан жагдайларда да сактайды (мысалы, мYлiктi жалга алу).
Эсиет калдырушы, ез кезегшде, есиет калдырмай, бiрден есиетпк бас тартумен шектеле алады. Б^л жагдайда, кандай да бiр мвдетп тек занды м^рагерлер орындауы тшс болады.
Эсиеттiк бас тарту элемдш дэрежеде кец колданылатын м¥рагерлш к¥кыктыц институты. Б^л институт м¥ра калдырушыга ез еркiн жYзеге асыру барысында кец мYмкiндiктер бередi. Сонымен катар, зацнамалык т¥ргыда да реттелген. Сондыктан, басты мэселе м¥ндай
институттьщ колданылу MYMKiH^rrn адамдарга жеткiзу. Ал б^л, ез кезепнде, нотариустар аркылы жYзеге асырылады. Ce6e6i, нотариустын кызмет тек фактiлердi кэландыру емес, сонымен
катар жYгiнген жеке жэне занды т^лгаларга к¥кыктык т^ргыдагы мYмкiншiлiктерi женiнде консультациялар беру.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казакстан Республикасынын Азаматтык кодексi 1 швде 1999 ж. (Ерекше белiм), (07.03.2014 ж. жагдайдагы езгерiстер жэне толыктырулармен).
2. Новицкий И.Б. Римское право, - 6-е изд., стереотипное. - М., 1997. - 245 б.
3. Рассолов М.М, Горбунов М.А. Римское право: Учебник. - М.: Юнити-Дана, 2010. - 495 б.
Бул мацала зацнамалыц тургыдареттелген, алайда цолданыста кврШс таппаган институтца арналган. Осиеттж бас тартудыц нег1зг1 мэселелер1 мен пайда болу тарихы царастырылады.
Ty^h свздер: рим цщыгы, легат, фидеикомисс, нотариус, консультация.
Статья посвящена институту, который хоть и на законодательном уровне урегулирован, но не применяется на практике. Рассматриваются основные положения и история происхождения института завещательного отказа.
Ключевые слова: римское право, легат, фидеикомисс, нотариус, консультация.
The article devoted to the institution, which settled in law but did not apply in practice. Provides an outline of the origin and history of the institute.
Keywords: roman law, legate, fidei-commissum, notary, consultation.
Жанна М^хаммедэликызы Лепесова,
Казак гуманитарлык зан университетшщ 1-курс магистранты М^рагерлж K^KbiFbi^aFbi есиеттж бас тарту институты
Лепесова Жанна Мухаммедалиевна,
магистрант 1-го курса Казахского гуманитарно-юридического университета Институт завещательного отказа в наследственном праве
Lepessova Zhanna Mukhammedalievna,
1 year undergraduate Kazakh Humanities and Law University The institute of testamentary refusal in probate law
