CC BY
6УДК 372.8
Тагирова С.А., канд.пед.наук, доц.
Кинзягулова Г.А., студент ФГБОУВО «БГПУ им. М.Акмуллы»
(Уфа, Россия)
МЭКТЭПТЭ ТЕЛ ШЭХЕСЕ ФОРМАЛАШТЫРЫУ^А М.КЭРИМ ИЖАДЫН ФАЩАЛАНЫУЗЬЩ УЦЫШЛЫ ЮЛДАРЫ
Аннотация. В статье с современных позиций рассматриваются пути изучения творчества Мустая Карима на уроках родного башкирского языка и литературы в школе. Определены дидактические ценности творчества М.Карима и соотнесены с принципами народной педагогики башкирского народа. Предлагается система упражнений, направленная на формирование языковой личности на уроках башкирского языка и литературы.
Ключевые слова: языковая личность, творчество М.Карима, родной язык, литература, принципы народной педагогики, коммуникативная компетенция, языковая компетенция.
Кешелек йэмгиэте Ygеше тарихында йэш быуынды тэрбиэлэYгэ hэр ватсыт ?ур игтибар бирелгэн. Федераль дэYлэт белем биреY стандарттарыньщ методологик ниге?ен шэхесте Y?тереYгэ, гражданлытс тоЙFоhон формалаштырыуга ЙYнэлтелгэн системалы эшмэкэрлекле белем биреY алымдары тэшкил итэ. Тэрбиэ hэм белем биреY мэсьэлэлэре кYп кенэ фекер эйэлэренец, языусыларзыц, Fалимдарзьщ иFтибарын йэлеп иткэн. Шуларзыц береhе -Баштсортостандыц халытс шаFиры, Салауат Юлаев исемендэге республика, РСФСР hэм СССР ДэYлэт премиялары лауреаты, Социалистик Хе?мэт Геройы Мостай Кэрим.
Мостай Кэрим - баштсорт э?эбиэтен бетэ донъя кицлегенэ алып сытстсан hэм Y3енец ижады менэн донъя э?эбиэтенэ, мэ?эниэтенэ, сэнFЭтенэ баhалап беткеhез елеш индергэн талантлы э?ип. Уныц эдэр?эрендэ бе? тормошта нисек Y3 урыныцды табырFа, ятсшыны ямандан айырырFа, Fаилэлэ бер-берецэ ниндэй менэсэбэттэ булырFа, балалар менэн нисек аралашырFа hэм нисек деред йэшэргэ кеYек hораузарFа яуап табабы?. Эзиптец педагогик тсараштары Fалим И. Вэлиев тарафынан махсус ейрэнелгэн. Ул Y3енец «Педагогика Мустая Карима» тигэн хе?мэтендэ э?ипте шаFир, я?ыусы, публицист итеп кенэ тYгел, э одта педагог та, тип билдэлэй. Тап Мостай Кэрим ижадында баштсорт халтсыныц э?эп-эхлатс тсиммэттэре: ятсшылытс, изгелек, Y3-ара ацлашыу менэсэбэттэре, выжданлытс кеYек тешенсэлэр ацлайышлы hэм одта итеп саFылдырыла [4; 87].
Эзиптец «Беззец ей?ец йэме», «Озон - о?атс баласатс», «Эс таFан», «Ярлытсау» повесы, «Ай тотолFан тендэ», «Айгел иле» драмалары, «Кара ^1узар», <^лмэдбай» поэмалары -барыйы ла балалар фольклоры, легенда, мэтсэл, йолалар аша йэш быуынды тик ятсшылытстса ейрэтэ. Мэдэлэн, «О?он-о?атс бала сатс» китабында М. Кэрим Y3енец ^цел хазинаhын да, зиhен байлыFын да кешелэргэ йомарт елэшэ, рухи донъяцды бетэйтешэ, атстан тсараны, hэйбэттэн яманды айыра белергэ тсуша.
Автор утсыусыны балалар тормошона hиззермэgтэн мауытстырып алып инеп киткэндэн а?атстсаса Y3 игтибарын ебэрмэй, балалар илендэге тсы?ытс сэйэхэттэге шикелле йеретэ. Балалар намыдлы йэшэргэ, ололар?ы тыцларFа, улар?ы хермэт итергэ, ялаFайланмай Fына дуд була белергэ, бер-берецэ яр?ам итергэ, кеше эйберенэ тсул hузмадтса, йоланы бозмадтса, FэфY Yтенэ hэм итэ белергэ, туFан телде яратырFа, хатс эште Fэзел аткарырFа кэрэклеген дэ, ты^ан ер?ец матурлыFын тоя белергэ лэ ошо эдэр?эн YЗлэштерэлэр.«Кеше ни тиклем тсатмарлы булмаhын, минецсэ, билдэле эхлатслылытс башы бар: береYЗЭ э?эп, икенселэ - икелэнеY тоЙFоhо, есенселэ - хыялFа ынтылыш h.б>> [4; 37]. Э?эп-эхлатс проблемалырын ейрэнгэндэ теп шартты идтэ тоторFа тейешбе?, шэхестец Y?еYенэ hэм формалашыуына, беренсе сиратта, тирэ-ятс мехит, йэшэY шарттары туранан-тура Й0F0нт0 яhай.
Языусы балалар донъя^ша инеп, улар хыялланганса haM ацлаганса мауыхгыргыс итеп heйлэй. Мосгай Кэрим педагогика^шыц нигезендэ хальгксанльгк, кешелеклелек, эхлак, гражданлык принциптары ята. Ьэм был принциптарзыц башкорт халык педагогика^шыц теоретик асылын тэшкил ш^ен дэ идэпкэ алhак, М.Кэрим ижады аша баланы Y3 милли мехитендэ, Y3 тэбигэтенэ (холок, фигеленэ) ярашлы итеп формалаштыуга eлгэшеY мемкинлеген тешенэбез. М.Кэрим ижадын эзэби ^злектэн тикшеренеYселэр зэ йыш кына уныц эзэрзэренец тэрбиэYи эhэмиэтенэ бадым яhай. Мостай Кэрим ижадын киц hэм тулы планда академик Е.Б.Хесэйенов ейрэнэ. «Мостай Кэрим: Шэхес. Шагир. Драматург. Прозаик» исемле монография^шда галим Мостай Кэримдец ижадын ес «таганга» бYлеп карай: поэзия, драматургия, проза [9; 25]. М.Кэрим ижады тел йэhэтенэн дэ сагыштырмаса якшы тикшерелгэн. Был елкэлэ F.F. Сэйетбатталовтыц, В.Ш. Псэнчиндец кб. хезмэттэре игтибарга лайык. F.F. Сэйетбатталов билдэлэYенсэ, «Мостай Кэримдец ижады, теле, стиле башкорт эзэби телен YgтереYЗЭ зур урын ала. Уныц эдэрзэренец укымлы булыуы, халык тарафынан ихлас кабул ителеYе сэбэбе булып, тэY осракта тел байлыгы, hYЗЗэрзе куллана белеY одталыгы тора» [8;25].
Эзэбиэт, тел гилеме, педагогика тарафынан сагыштырмаса киц ейрэнелгэн М.Кэрим ижады буйынса^кенескэ ^рэ,башкорт теле hэм эзэбиэтен укытыу методикаhында махсус хезмэттэр юк. hY3 юк, мэктэп программаларына ярашлы эзиптец проза hэм поэзия эдэрзэре лэ байтак ейрэнелэ, башкорт теле дэреслектэрендэ лэ ^п кенэ эдэрзэренэн езектэр, heйлэмдэр осратырга мемкин. Эммэ улар буйынса heзeмтэле итеп эштэрзе ойоштороузы Y3 эсенэ алган методик тэкдимдэр, дэрестэ едтэлмэ материал итеп кулланырлык елге текстар, ижади кYнегеYЗэр элегэ юк. «Башкортостан укытыусыйы» журналында донъя ^ргэн мэкэлэлэр генэ был бушлыкты тултыра алмай. Беззец карамакка, М.Кэрим ижадын мэктэптэ eйрэнеY, елгелэрен тел дэрестэрендэ файзаланыу - укыусыларзы тел шэхесе итеп формалаштырыузагы ес теп тер компетенцияны ла (тел, коммуникатив, лингвокультурологик) Y?тереY мемкинлеге. Шулай ук уныц метапредмет heзeмтэлэргэ ЙYнэлтелгэн булыуы ла эhэмиэтле.
ТYбэндэ тэкдим ителгэн кYнегеYЗэр ситемаhы языусыныц мэктэп программа^ша индерелгэн эдэрзэре буйынса тэкдим ителэ. Дэреслектэрзэге биремдэр менэн генэ сиклэнмэйенсэ, тYбэндэге эш терзэре тибындагы ижади кYнегеYЗэр укыусыларзыц телмэрен Y?тереYгэ лэ, теоретик материалды YЗлэштереYгэ лэ, белем алыуга мотивация булдырыуга ла нигез була ала. Милли мэктэптэрзец 5-7-се кластарында башкорт эзэбиэте дэрестэрендэ укыусылар Мостай Кэримдец тYбэндэге эдэрзэре менэн танышалар: «Укытыусыма», «Билдэhез hалдат» шигырзары, «Эс таган» повесы, «Айгел иле» драмаЬы, «Шагир шатлыгы» шигыры, «Ап-ак мегжизэ» хикэйэhе. Мэктэптэ педагогик практика YтеY барышында «Эс таган» эдэрен ейрэнгэндэ укыусыларга тYбэндэге ижади эштэр тэкдим ителде hэм укыусыларза эдэр менэн тулыhынса танышыу телэге уятты. Теркемдэ укыусыларга эдэрзэге Вэзир, Айзар, Fабдулла, Якуп образдарына кылыкЬырлама тезергэ эш бирелде. Ьуцынан класс менэн геройзарзыц эше, кылыктары тураhында эцгэмэ Yткэрелэ, дейем таблица тултырылыуы ла мемкин. Ошо ук эште катмарландырыцкырап бирергэ лэ мемкин. Укыусылар геройзарзы эдэрзец башында, уртаhында, азагында нисек булыузарын сагыштырыуы, уртак hэм айырмалы hызаггарын билдэлэYе hэм hыFымталар эшлэY.
Текст менэн эшлэY барышында укыусылар геройзарзыц изге Fэмэлдэре хакында эдэрзэн мидалдар эзлэYгэ hэм иgбатлауFа королFан эш тэ кызыкЬыныу уятты. Укыусылар бергэлэп Шэрифулла аFай балаларFа мауыкгырFыс легенда heйлэй; Fабдулла Гелнурзы heзгэк Yгеззэн коткара; Айзар акыллы кэцэштэр бирэ, кылыстан тоткан балыкты hалып торор есен мурза Yрэ; Вэзир козокка тешкэн бесэй балаhын коткара, Якупты ишкэк ишергэ ейрэтэ, больницала яткан FабдуллаFа eлэсэhе исеменэн хат яза; Якуп, рогатканан атып, FабдуллаFа ташланFан Yгезгэ heжYм итэ, НэFимэ инэйгэ ейэненэн килгэн хатты кыскырып укый h.б. кеYек мидалдарзы тырышып эзлэне. Был эштец максаты итеп укыусыларзыц анализ, синтез hэм ^нымта яhай белеY кYнекмэлэрен, фекерлэYен hэм телмэрен Y?тереY тора. Эдэр буйынса дэрес Yткэргэндэ, Мостай Кэримдец «Эс таFан» повесы аша ниндэй
тэрбиэ алырFа мемкин тигэн проблемалы hорау менэн дэресте башлап китергэ була. Утсыусылар тYбэндэге алFан hабатстарзы килтерергэ мемкин: меFжизэлэргэ ышанырFа кэрэк; намыдлы йэшэргэ («Тура эште кэкере тсул менэн эшлэмэйзэр»); иптэштэрецде хермэт итергэ; йоланы бозмадтса, уларзы хермэт итергэ; кеше эйберенэ тсул hузмаgтса; матурлытсты кYрэ белергэ h.б. [7;33].
Утсыусылар 7-се класта М.Кэримдец «Ап-атс меFжизэ» хикэйэhе менэн танышалар. Атссал образы едтендэ эшлэгэндэ, утсыусыларFа килэhе hорау бирелэ: «Атссал образы баштсорт халытс ижадынан кемде хэтерлэтэ?» Бында образдыц экиэттэге тылсымлы толпарзы, «Урал батыр» эпосындаFы Атсбузатты тигэн яуаптар кетелэ. Эпостан hэм хикэйэhенэн аттарзыц отсшаш сифаттарын hYрэтлэгэн юлдарзы табып утсырFа мемкин.
Мэдэлэн:
Атссал Атсбузат
«Унан ап-атс ат килеп инде. Атлап тYгел, бейеп инде... Бы^аса ат кYрмэгэн шикелле, эллэ нишлэп киттем. Шомло ла, рэхэт тэ мицэ. Ергэ бадып килмэне ул, ^ктэн осоп теште. Оло инэйем hейлэгэн экиэттэге шикелле... Аттыц килеп инеYе булды, бетэ нэмэ ятстылытстса сумды, уныц тсуйы озон тс0Йр0F0нан, тузFатс ялынан, эйтерhец, ап-атс нурзар ергэ аFыла. Мин хайран тсалдым. Мин сихырландым... » «Йондоз hыматс атылып, Атсбуз толпар атлы^ып, КYктэн килеп тешкэн, ти»; «Елhэ, тсоштай елпенеп, Артында сац уйнатыр, ОсраFан бер кешене Хайран итер, уйлатыр».
Был эдэр буйынса таFы ла бер кYнегеY тэтсдим итергэ була. Утсыусыларзыц телмэр байлыFын Ygтерер есен, тYбэндэге эш бирелэ: эдэрзэн Атссал hэм hоро алашаныц холтсон белдергэн hYЗЗэрзе табырFа, уларзы саFыштырырFа. УтсыусыларFа ацлашылмаFан hYЗЗэр булыуы мемкин. Был осратста hYЗлектэргэ мерэжэFЭт кэрэк: Н.Ф. Суфьянова, 3.Э. Сиразитдинов, Уратссин 3.Е. «Баштсорт теленец ацлатмалы hYЗлеге», 3.Е. Уратссин «Баштсорт теленец синонимдар hYЗлеге» h.б._
Ьоро алаша Атссал
Yшэн, моцhоз, сиктэн сытстсан тидкэре, таматстса талымhыз, Fибрэт, ялтсау, мицрэY, хэйлэкэр. hомF0л, сапсан, нескэ кYцелле, Fорур зат, илаhи бер йэн, Fэрсел, тикэй кенде эш аты, байрам кенде байрам толпары, намыдсан, мэхлYк, ацлы йэн эйэhе.
«Айгел иле» драмаhы утсыусыларза изгелек, кешелеклек тоЙFоhо тэрбиэлэй, баштсаларFа тсарата ихтирамлы, игтибарлы булырFа ейрэтэ. Эдэрзец тексы менэн таныштсандан hуц, утсыусыларFа был драманыц йекмэткеhенэ тап килерлек мэтсэл hэм эйтемдэр табырFа эш бирелэ. Был эште эшлэгэндэ утсыусылар «Баштсорт халытс ижады. Мэтсэлдэр hэм эйтемдэр» китабын тсулланырFа мемкин. Мэдэлэн: «Сит ер?э солтан булFансы, YЗ илецдэ олтан бул»; «БYрене йэллэhэц, hарытсhыз тсалырhыц»; «ТорFан илдэн ты^ан ил ятсшы»; «Ил едтендэ илле дудыц булhын»; «ТыуFан илдец эреме лэ тэмле»; «Алтын-кемеш яуFан ерзэн ты^ан^дкэн ил артытс»; «Дуд илатып ейрэтер, дошман келдереп кейрэтер»; «Гонаhына ^рэ язаhы» h.б. [3;46]. Эцгэмэ барышында мэтсэлдэрзец мэFЭнэлэре асытслана. Эште дауам итеп, утсыусыларFа отсшаFан бер мэтсэлде hайлап алырFа hэм уныц буйынса инша язырFа тсушыла.
Эдэрзец йекмэта^ен, образдарын тсабул итеY едтендэ эшлэгэндэ телдэн hYрэт эшлэY, сценарий?ар тезеY кеYек алымдар за эффектлы.
Э?эби эдэрзэрзе ейрэнгэндэ, утсыусылар телмэр YgтереY буйынса кYп терле эштэр баштсаралар, поэтик тел саралары, поэтик телмэрзец прозанан айырмаhы буйынса кYЗЭтеYЗэр алып баралар, шулай утс шиFырзарзы тасуири утсыу, уны прозаFа эйлэндереп hейлэY кYнекмэлэре лэ бирелэ. Утсыусылар?ыц телмэр мэ?эниэтен YgтереY, hYЗлеген байытыу бурысы менэн бергэ, телмэр?эр?ец синтаксик те?елешен камиллаштырыу, логик ятстан э?мэ-э?лекле, деред hэм эмоциональ итеп hейлэY hэм я?ыу кYнекмэлэре биреY бурысы ла тсуйыла. Мостай Кэрим биографиями ейрэнгэн ватсытта утсыусыларFа терэк-схема тэтсдим итергэ була. Был схемала тYбэндэге терэк hYЗЗэр я?ыла: тсасан hэм тсай?а тыуFан, уцыштары,
эдэрзэре кб. Укыусыга был схема ярзамсы булып тора, уга таянып, ул шагир^ьщ биографи^ш heйлэп ишеттерэ.
Мостай Кэрим ижады елгелэрен уцышлы фай?аланып, башкорт теле дэрестэрендэ бетэ метапредмет heзeмтэлэргэ ирешергэ була. Мостай Кэрим ижады аша намыд, иман, ^цел матурлыгы, гэ^еллек, якшылык hэм яманлык тешенсэлэрен ук^1усыларга анлатыу бик тэ уцайлы. Башкорт теле дэрестэрендэ уныц эдэрзэрен фонетика, лексика, морфология, синтаксис, пунктуация, стилистика - йэгни телдец бетэ бYлектэрендэ лэ кулланырга мемкин.
Бе? Мостай Кэрим ижадын лексикология бYлегендэ уцышлы фай?аланыу ысулдарын карарга булдык. Мэктэптэ башкорт теле лексика^ш eйрэнеYЗец эhэмиэте бик зур: беренсенэн, балаларзыц дейем белем кимэлен Y?терэ; икенсенэн, тормошта аралашыу процесында hYЗЗе урынлы куллана белеY кYнекмэлэрен тэрбиэлэй [ 1; 90]. «Лексика» бYлеге тYбэндэге темаларзы Y3 эсенэ ала: лексика тураhында дейем тешенсэ; лексика тураhында дейем тешенсэ; hYЗЗец лексик мэFЭнэhе hэм кYп мэгэнэлелеге, омонимдары; кYп мэгэнэле hYЗЗэр менэн омонимдар араЬында айырма; hYЗЗэрзец ^смэ MЭFЭHЭЛЭ кулланылыуы; синонимдар; антонимдар; ны^ыетан hYЗбэйлэнештэр (фразеологик берэмектэр); башкорт теленец hYЗлек составы; теп башкорт hYЗЗэре. Рус, Fэрэп, фарсы телдэренэн hэм рус теле аша башка телдэрзэн Y3лэштерелгэн hYЗЗэр; башкорт э?эби теленец дейем кулланылышлы hYЗЗэре; профессиональ hYЗЗэр; архаизмдар, историзмдар, неологизмдар, диалектизмдар; башкорт теле hYЗлек составыныц Y3гэреп, байып тороуы.
Лексикология караFан программаFа ярашлы 5-6-сы кластарза Мостай Кэрим ижадын бeтэhендэ лэ фай?аланып була, эммэ дэреслектэ улар буйынса кYнегеYЗэр бирелмэгэн. Укыусылар саFыштырмаса ауырырак Y3лэштерелгэн темалар буйынса кYнегеYЗэр системаhын тэкдим итэбе?.
Башкорт теленец лексикаhы системалы рэYештэ 5-се класта ейрэнелэ башлай. ТэYЗЭ дэрестэрзэ лексика тураhында дейем тешенсэ, hYЗ hэм уныц теп лексик мэFЭнэhе, бер мэFЭнэле hэм ^п мэFЭнэле hYЗЗэр, тура hэм ^смэ мэFЭнэлэре менэн танышhалар, артабан лексик омонимдар, синонимдар, антонимдар, ны^ыетан hYЗбэйлэнештэрзе ейрэнэлэр. Лексика бYлеге менэн танышкан вакытта укыусыларзы hYЗлек менэн эшлэй белеYе ^з уцында тотола.
Мостай Кэрим эдэрзэрен лексика бYлегендэ кулланыу юлдарын табайык. Лексика тураhында дейем тешенсэ биргэндэ укыусыларFа М. Кэримдец «Ап-ак мeFжизэ» хикэйэhенэн е?ек килтерелэ: «^э тешкэс, мин шуны белдем: ул яз?ы беззец ауыл ирзэре, кескэй генэ бер артель булып, Урал яFына ат hатып алырFа барFандар. Атайым, тэYЭккэллэп, ^ршебе? сулак Хэтипйэнгэ эйэртеп, ун hигез йэшлек Мортаза аFайымды ебэргэн. Хэтипйэн менэн аFайым бер терле Yк хакка ике ат алFандар. Береhе ерэн байтал, икенсеhе ошо ап-ак дYнэн булFан. Еэ?ел йэнле Хэтипйэн Y3енэ окшаFан малды былай гына алмаFан. Мортаза аFайым менэн шыбаFа тоткандар. Эдкэ сыккаета ак аЙFыр тейгэн. Беззец бэхеткэ. Шундай hомFOл, сапсан, нескэ ^целле, Fорур зат булып сыкты дYнэнэбез. Исемен, теденэ караптыр инде, Аксал тип куштылар. Шуны ла эйтеп Yтэйем, ^ршебе? Хатипйэн дэ ерэн бейэhенэн зарланманы. Йылдам ук булмаhа ла, кYндэм булды. Ике йыуаш пар килде» Был езектэн укыусыларFа аттыц йэшен белдереYсе hYЗЗэрзе табырFа hэм ацлатмалы hYЗлек ярзамында уныц мэFЭнэhен ацлатырFа кушыла. Мэдэлэн, дYнэн - ес йэш менэн дYрт йэш араhындаFы аЙFыр малы; дYнэжен - ес йэш менэн дYрт йэш араhындаFы бейэ малы; байтал - тэY колонлаFанFа тиклемге бейэ малы. Ьуцынан укыусыларFа аттарзыц йэшенэ бэйле таFы ла ниндэй атамаларзы белэhегез тигэн hорау бирелэ. Уларзыц яуабы тYбэндэге булырFа мемкин: колон - бер йэшкэ тиклемге йылкы малыныц балаhы; кыркмыш тай - ялы, койроFO кыркыулы тай; конан - ике йэштэн ес йэшкэ тиклемге аЙFыр; конажын - ике йэштэн ес йэшкэ тиклемге бейэ кб. Укыусылар менэн башкорт халкында аттарзыц ниндэй урын алFаны тура^шда эцгэмэ лэ корорFа мемкин.
М. Кэримдец «Озон-озак бала сак» эдэрен бе? синонимдар ейрэнгэндэ уцышлы куллана алабы?. Эдэрзэ синонимдар Y3-ара мэFЭнэлэш булFандары есен генэ кулланылмай, э уларзыц MЭFЭHЭ нескэлектэре аша тасуирлыкты арттырыу максатында бирелэ: «Хатта
арабызза иц йыуаш, иц тыйнатслы идэплэнгэн Артсыры баш Хэмитйэн дэ тел-теш кYрhэтэ башланы. Йэки Минец тсушаматым мицэ хатта отсшай. Э эйэлэшкэнсе ^пме яфа, кYпме бэлэ, ^пме кYЗ йэштэре килтерзе ул мицэ» [6;19]. УтсыусыларFа ошо езектэн синонимдар табырFа тсушыла: иц йыуаш, иц тыйнатслы; яфа, бэлэ, кYЗ йэштэре. Был синонимдарзыц ниндэй роль YтэYе тураhында утсыусылар менэн эцгэмэ алып барыр кэрэк. Синонимдарзы тсулланып, автор хэл-ватсетаныц ни тиклем кесле тэьдир итергэ тырыштсанын белдерер кэрэк.
Синонимдар эдэрзэрзэ бер Yк hYЗЗе тсабат-тсабат тсулланыузан тсоткарыу, фекерзе анытс итеп эйтеп бирергэ ярзам итеY функциями YтэYе тураhында ла утсыусыларFа ацлатыр кэрэк. Мэдэлэн: «Тимэк, яу тсырында кемдер берэY атстытстсы hулышын алды, кYкрэгендэ тсалFан hуцFы ауазды донъяFа шулай hытып сыFарзы. Йерэкле егетмен тиhэц, hин япа-яцFыз сатста батыр бул» [6;24]. Был килтерелгэн езектэ "батыр" hYЗе "йерэкле егет" ны^ыетан hYЗбэйлэнешенэ синоним булып килэ hэм языусы эйтергэ телэгэн фекерзе конкретлаштырып бирэ. Икенсе езек: «ЙЭMЭFЭT яман шаулашырFа, тсыстсырышырFа, гежлэргэ тотондо» [6;28]. Бында без бирелгэн тсылым синонимдарыныц тезелеп китеYенэн асыулы ватсиFа тура^шда hейлэнелгэнен ацлайбыз.
Омонимдарзы ейрэнгэндэ «Беззец ейзец йэме» эдэрендэге «Ьецлемдец теше» тигэн бYлегенэн утсыусыларFа езек бирелэ [6; 23]. Утсыусылар текстан омонимдарзы табып язырFа тейеш булалар. М.Э. Эхтэмовтыц «Омонимдар (азаш hYЗЗэр) hYЗлеге» менэн эш алып барыла. Мэдэлэн, ошондай омонимдар табып языла: яз (мизгелдец бер айы) - яз (тсылым формаhы); ей - ей (эш-хэрэкэтте белдерэ, тсылым); ул (3-се заттаFы алмаш) - ул (ир бала); утс (ян менэн ата торFан тез нэзек таятс) - утс (кидэксэ) к б.
Дэрестец лексик тема^1 «Дудлытс» тип алынhа, утсыусыларFа «Эс таFан» эдэренэн тYбэндэге езекте килтерергэ була:
«- Малайзар, - тине ул, - Вэзирзе "Эс таFан"Fа яцынан алhатс, тсалай йэтеш булыр ине. Кем дэ кем риза, шул тсул ^тэрэ.
Малайзар берзэм тсул ^тэрзе. Иптэштэренэ тсушылып, хатта Вэзир YЗе лэ кYтэрзе. Бетэhе лэ эстэн Yтэ шат ине. Тик уны тыштса сыFарыузы hэр кем уры^ыз hананы. Байтатс михнэттэр ^ргэн "Эс таFан" шулай итеп яцынан нытслап аятстса бадты. Был юлы ул тсатсшамад ДYрт терэYгэ таянды» [5;49].
Был эдэр аша утсыусылар дудлытстыц тсэзерен белергэ, тэбиFЭтте hатсларFа, тыуFан илде яратырFа ейрэнэлэр. Фекер алышыу есен, тYбэндэге езек килтерелэ.
«Алда Кирэмэт. Бер нисэ кендэн ДYрт терэYгэ таянFан «Эс таFан» уныц кYленэ йэн индерер есен юлFа сыFыр. Э юлFа бер сытстсан кеше матссатына барып етмэй кире боролмай ул. «Эс таFан» да кире боролмад, э бейек hэм бейек таузыц тYбэhенэ ^тэрелер. Йэнэ йылдар Yтер. Был малайзар егет булып етер. Шул сатсулар Кирэмэттэн дэ бейегерэк тYбэлэргэ ^тэрелерзэр. Ерзе генэ тYгел, кYкте лэ бизэрзэр улар. Ьез быFа ышанаМ^ызмы? Мин ышанам» [5;51].
6-сы класта hYЗлек составыныц тсулланылыу (архаизм, историзм, диалектизм), барлытстса килеY (теп баштсорт hYЗЗэре, рус, Fэрэп h.б.) осратстары hэм юлдары менэн танышалар. Архаизм hэм историзмарзы Yткэн сатста, дэрестец эпиграфы итеп М. Кэримдец «Идке hYЗЗэр иgкермэhен есен...» тигэн шиFырынан тYбэндэге юлдарзы алырFа була:
«Идке hYЗЗэр иgкермэhен есен -
КабатларFа кэрэк.
Йырзан йырFа кYсhен ес бейек зат -
"Ватан", "hейеY", "Икмэк"» [7;58].
Баштсорт теленец лексикаhы баштсорт халтсыныц аралашыу процесында тупланFан, ижад ителгэн, шымартылFан hYЗЗэр йыйылмаhын, фразеологик тсушылмаларзан, таптсыр hэм йор эйтемдэрзэн, мэтсэлдэрзэн тора. Телдец лексикаhында шул телдэ аралашыусы халытстыц донъяFа тсарашы, сэйэси ацы, итстисади Ygеше, тарихи мэзэниэте, психологияhы саFыла [1; 89]. М. Кэрим эдэрзэренэн фразеологик берэмектэрзе, мэтсэл-эйтемдэрзе табып, уларзы тэрбиэYи функция эйэ буларатс утсыусыларFа дэрес барышында килтерергэ була. Мэдэлэн, «Беззец ейзец йэме» эдэренэн: «Кош та hайрарFа экренлэп ейрэнэ»; «Кунатс йезен кYрмэгэн
кеше, шатлык йезен кYрмэй ул»; «Юл Fазабы - йэн Fазабы» кб.. «Эс таFан»дан: «Батыр Yлhэ кылысы кала, мэргэн Yлhэ ук - hазаFы кала»; «Баш hау булhа, малы табылыр эле»; «Балыктыц эреhе кYл эсендэ, балыксыныц ЙYнлеhе ^л едтендэ булыр»; «Якшы hYЗ - йэн азы^ы» h.б. «Озон-озак бала сак» эдэренэн: «Ирем кидэге - итем кидэге»; «Йомарт кулFа мал керер»; «Бэлэ аяк адтында» Ygеп килеYсе йэш быуынFа тэрбиэ биреYЗэ мэкэл-эйтемдэрзец файзаhы зур. Уларзыц йeкмэткеhе шиFриэт менэн бэйлэнешле булыуы уй-фекерзэре матур яцFырашлы итеп эйтергэ мемкинлек бирэ.
Тимэк, Мостай Кэрим эдэрзэрендэ синонимдар, антонимдар, омонимдар, фразеологик берэмектэр актив hэм урынлы кулланылышын кYрэбез. Языусыныц тэрбиэYи текстары нигезендэ укыусыларзы дудлык, кешелеклелек, игелеклелек, якшылык hэм башка hYЗЗэрзец мэFэнэhен ацлатыу ецел.
Шулай итеп, Мостай Кэрим эдэрзэренец жанр терлелеге уныц талантыныц бай мемкинлектэрен радлай. Фекер эйэhе буларак ул эдэрзэрендэ етди эхлаки-ижгимаFи проблемаларзы кYтэрэ, ирония hэм зирэклек менэн кеше идеалдарыныц ниндэй булыуын укыусыларына кYрhэтеп бирэ. Иц мehиме: авторзыц барлык эдэрзэрен берлэштерэ торFан алтын баFанаhы - кешелэргэ игелек кылыу hэм якшы килэсэккэ ышаныс, емет уятыу. Языусы буларак укыусыларына ул якшылыктыц hэр вакыт едтен сыFыуын тeшeндeрэ,шуFа кYPЭ укыусы шэхесен формалаштырыуза М. Кэрим ижадыныц роле бик зур. Уныц эдэрзэре аша укыусылар тормош дэрестэренэ ейрэнэ.
ЭЗЭБИЭТ
1. АзнаFOлов P.F. редакция^шда. 5-9 кластарза башкорт телен укытыу методикаhы / АзнаFOлов P.F., Исламова Ф^., Тикеев Д.С., Шарапов И.Э., Толомбаев Х.А., Fафарова Б.Б., Биккужина Т.Э. / АзнаFOлов редакцияhында. - Эфе: «Китап», 1996. - 320 бит.
2. Башкорт халык ижады. Мэкэлдэр hэм эйтемдэр./редкол. Л. Бараг, С. Галин, Н. Зарипов, К. Мэргэн, F. Хесэйенов. - Эфе, Башкортостан китап нэшриэте, 1980. - 472 бит.
3. Валеев И.И. Башкирская этнопедагогическая культура и Мустай Карим. - Уфа: БГАУ, 2002. - 308 с.
4. Валеев, И. Педагогика Мустая Карима/ И. Валеев. - Уфа: Китап, 2002. - 208 с.
5. Кэрим М. Эс таFан. Повестар, хикэйэ. - Эфе: Башкортостан китап нэшриэте, 1990. - 192 бит.
6. Кэрим М. Озон-озак бала сак. - Эфе, Башкортостан китап нэшриэте, 1981. -296 бит.
7. Кэрим М. Эдэрзэр. II том: шетырзар, шетри тэржемэлэр - Эфе: Китап, 2011. -416 бит.
8. Сэйетбатталов F.F. Башкорт теле. 5 том. Стилистика. - Эфе: Китап, 2009. - 352
бит.
9. Хесэйенов F. Мостай Кэрим: - Шэхес. Ш^ир. Драматург. Прозаик. - Эфе: Башкортостан «Китап» нэшриэте, 1994. - 416 бит.
