CC BY
8
Materials of the act character as sources on the category of missing persons and dead in the Great Patriotic War
Aubakirova Assem Zhuniskhanovna
Master of the Humanities, senior research officer of Research Center "Altaytanu" of East Kazakhstan State University. The Republic of Kazakhstan, 070002, Ust-Kamenogorsk, st. 30-Gv. divisions, 34. Email: aubakirova.a.j@bk.ru
Abstract. The collection consisting of orders of the Commissioner of Defence of the USSR during the Great Patriotic War and the military aspects connected with their everyday life is considered in the article. The contents of orders obviously illustrate shortcomings of the organizationquestions, granting resources and mobilization. Orders No. 46, 127, 166 explain a problem of inexplicable loss of human life which are still not found out. The fate of millions of people is still unknown because of unfair registration. From 307 orders included in the collection, 177 have been classified as "confidential", and 50 have been designated by a signature stamp of the increased privacy. Having studied orders, the maintenance of important questions has been opened. Difficulties of registration of those who have died in the Great Patriotic War and missing persons and also the questions connected with determination of category of the losses listed in orders.
Key words: The Great Patriotic War; deads; missing persons; act materials; source; everyday life of the military personnel.
¥лы Отан согысында каза тапкандар жэне хабарсыз кеткендер категориясына байланысты акттш сипаттагы материалдар дерек ретшде
Аубакирова Асем Жунисхановна
гуманитарлыщ гылымдар магистра С.Аманжолов атындагы Шыгыс Казахстан мемлекетпк университет «Алтайтану» ГЗО-ныц ага гылыми ^ызметкерг Казахстан Республикасы, 070002, ©скемен ^ 30-Гв.дивизия к, 34. E-mail: aubakirova.a.j@bk.ru
Авдатпа. Ма^алада непзшен ¥лы Отан согысы уа^ытында КСРО Корганыс Халыщ комиссарыныц буйры^тарынан туратын жина^тагы эскерилерге ^атысты жэне олардыц кYнделiктi eмiрiне ^атысты аспектiлер ^арастырылган. Буйры^тар мазмуны ^аруландыру мен уйымдастыру, ресурстармен ^амтамасыз ету жэне мобилизация жумыстарында орын алган кемшiлiктердi ай^ын кeрсетедi. № 46, 127, 16б буйры^тар элi кYнге дейiн реттелмей келе жат^ан адам шыгыны мэселесiн тYсiндiредi. Миллиондаган адамдардыц тагдыры дурыс жYргiзiлмеген тiркеу жумыс-тарыныц салдарынан элi кYнге дейiн белгiсiз. Жинада енген 307 буйры^тыц 177-сiне «^упия», 50-iне «аса ^упия» белгiсi согылган. Буйры^тарды толыщ ^арастыра отырып, езара байланысты мацызды сура^тардыц мазмуны ашылды. ¥лы Отан согысында ^аза тапкандар жэне хабарсыз кеткендердi тiркеуден етюзудщ ^иыншылы^тары, шыгын категориясын аны^тауга байланысты сура^тар буйры^тарда кeрсетiлген.
Кiлт сездер: ¥лы Отан согысы; ^аза тапкандар; хабарсыз кеткендер; актiлiк материалдар; дерек; эскерилердщ кYнделiктi eмiрi.
Материалы актового характера как источники по категории пропавших без вести и погибших в Великой Отечественной войне
Аубакирова Асем Жунисхановна
магистр гуманитарных наук, старший научный сотрудник НИЦ «Алтайтану» Восточно-Казахстанского государственного университета имени С. Аманжолова. Республика Казахстан, 070002, г.Усть-Каменогорск, ул. 30-Гв.дивизии, 34. E-mail: aubakirova.a.j@bk.ru
Аннотация. В статье рассматривается сборник состоящий из приказов Комиссара Обороны СССР во время Великой Отечественной войны и военные аспекты связанные с их повседневной жизнью. Содержание приказов явно иллюстрирует недостатки в вопросах орга-низации, предоставлении ресурсов и мобилизации. Приказы № 46, 127, 166 объясняют проблему необъяснимых человеческих жертв которые до сих пор не выяснены. Судьба миллионов людей по-прежнему неизвестна из-за недобросовестной регистрации. Из 307 приказов, включенных в сборник, 177 были классифицированы как «секретные», а 50 были обозначены грифом повышенной секретности. Изучив приказы, было раскрыто содержание важных вопро-сов.
Трудности регистрации тех, кто погиб в Великой Отечественной войне и пропавших без вести, а также вопросы, связанные с определением категории потерь, перечисленных в приказах. Ключевые слова: Великая Отечественная война; погибшие; пропавшие без вести; актовые материалы; источник; повседеневность военнослужащих.
ЭОЖ/ УДК 94(574.42)
¥лы Отан согысында каза тапкандар жэне хабарсыз кеткендер категориясына байланысты актiлiк сипаттагы материалдар дерек ретiнде
Аубакирова А.Ж.
Елбасы Нурсултан Назарбаевтыц «Болашакка багдар: рухани жацгыру» атты макаласындагы халыкка Жолдауында К^закстанныц Yшiншi жацгыруы басталганын жария еткеын айтып eTTi. Елiмiз мыкты, epi жауапкершiлiгi жогары бipтутас улт болу Yшiн болашакка калай кадам басу керек жэне букаралык сананы калай езгерту кеpектiгi турасында елбасы: «Рухани жацгыру - тарлан тарихтыц, жасампаз бYгiнгi кYнi мен жаркын болашактыц кeкжиектеpiн Yйлесiмдi сабактастыратын улт жадыныц тугырнамасы» деп аныктайды (Назарбаев 2017).
Жаца заман агымына теселе алатын казакстандык бipегейлiк пен ез тарихыцнын тамырын бiлу жэне есте сактау мацызды мэселе екендiгi айкындалып отыр.
Тарих парактарында терец iз калдырган ¥лы Отан согысы призмасы аркылы бiздеp жэне болашак урпак Yшiн тарихи жады мен тарихи амнезия аракатынасы eзектi мэселе болып табылады.
Бул мэселе обьективтi TYPде ^азакстан Республикасыныц 1995 жылы кабылданган «^азакстан Республикасындагы тарихи сананыц калыптасуы концепциясында» кepсетiлген (^азакстан Республикасындагы тарихи сананыц калыптасуы концепциясы1995).
Тарихи дереккездерге табигат тарихы мен адам когамына катыстыныц бэpi жаткызылады.
Адам когамын зерттейтЫ тарих гылымында дерек деп, адам кызме^мен тыгыз байланысты еткен ем1рдщ ескеpткiштеpiн тYсiнемiз. Адамзаттыц когам-дык-тарихи кызметi процеанщ нэтижесiнде когамныц кандайда бip тарихи кезецде даму даму децгейЫ кepсететiн материалды жэне рухани кундылыктар жасалады.
Деректанулык эдебиеттерде А.В. Муравьевтыц бeлуi бойынша екi тYpлi жазу деректерЫщ тобы кездеседi: тарихи калдыктар жэне тарихи дэстYpлеp. Бipiншi топка актiлiк сипаттагы жазу деректер^ ягни когамныц калыпты кызмет жасауын камтамасыз ету Yшiн кажет болган зацнамалык нормалар калыбын-дагы кужаттар жаткызылады (Игибаев 2013).
Соныц Ынде буйрык - булжытпай орындалатын ресми нускау. Ол белгiлi бip адамдар тобына немесе белгiлi бip тулгага катысты болуы мYмкiн ¥лы Отан согысы мэселесi бойынша КСРО ^органыс бойынша Халык Комиссариатыныц буйрыктары бipден бip шынайы акпарат беpетiн деpеккeзi болып табылады. Буйрыктардыц мэлiметтеpiн пайдалану аркылы каза тапкандар мен хабарсыз кеткендеpдi тipкеуден етюзудщ салыстырмалы анализы жасауга мYмкiндiк беpедi. Аталмыш буйрыктар бYкiл Кецес Одагын, соныц Ынде ^азакстанды камтиды. Сонымен катар, бул деректер бiзге эскери eмipдiц элеуметпк сипаты туралы жеткiлiктi акпарат бередк Согыстыц басын-дагы мэселелер - тасы-
малдаудыц киыншылыктары, санитарлык-гигиеналык жагдай, азык^лкпен камтамасыз етiлу, эскери киiммен камтамасыз етiлу туралы айтуга болады.
1997 жылы Ресей Федерациясыныц ^органыс МинистрлИ Ресей Эскери тарихи институты 1941-1945 жылдардагы ¥лы Отан согысы тарихы бойынша кужаттарды басып шыгару багдарламасыныц негiзiнде «Корганыс халык комис-сарыныц буйрыктары» кужаттар жинагын шыгарды (Ресей Федерациясыныц Корганыс Министрлiгi Ресей Эскери тарихи институты 1997).
Жинак непзЫен согыс уакытында КСРО ^органыс Халык комиссарыныц буйрыктарынан куралган. Буйрыктарга кебЫде И.В. Сталин eзi кол койып отырган. Ол 1941 жылы 19 штдеде корганыстыц Халык комиссары, кейЫ осы жылы Бас Колбасшы болган болатын. Сондыктан, осы аралыктагы буйрыктар жогары билiк органдарыныц позициясын толыгымен аша тYседi. Кужатта буйрыктар рет хронологиялык тYPде басылган.
Буйрыктар мазмуны каруландыру мен уйымдастыру жумыстарында орын алган кемшiлiктердi айкын кeрсетедi. Мобилизация мэселеане ерекше мэн берiлген. №46, 127, 166 буйрыктар элi ^нге дейiн реттелмей келе жаткан адам шыгыны мэселесiн тYсiндiредi. 1941 жылгы № 46 жэне 1942 жылгы №166 буйрыктар осы мэселенщ шешiмiн таппаганын айгактайды. Миллиондаган адамдардыц тагдыры дурыс жYргiзiлмеген тiркеу жумыстарыныц салдарынан элi кYнге дейiн белгiсiз. Жинакка енген 307 буйрыктыц 177-сiне «купия», 50-iне «аса купия» белгiсi согылган. Буйрыктарды толык карастыра отырып езара байланысты мацызды сурактардыц мазмунын ашуга мYмкiндiк бар.
1941 жылдыц 15 наурызында КСРО ^органыс Халык комиссары, Кецес Одагыныц маршалы С. Тимошенконыц Кызыл Эскер катарындагы дербес курам шыгыныныц есебi жэне оларды жерлеу туралы № 138 буйрыгын жария-ланган болатын. Буйрык 4 бeлiмнен турды: бiрiншi бeлiм - жалпы бeлiм; екiншi бeлiм - Кызыл Эскер эскери бeлiмдерi, курамалары мен мекемелерЫдеп дербес курамды тiркеу; Yшiншi бeлiм - эскери кызметкерлер туралы дерек-тер мен медальондар тагайындау туралы; тeртiншi бeлiм - Кызыл Эскердi жасак-тау бойынша баскармадагы шыгындарды тiркеу. Буйрыктыц екiншi бeлiмiнде эрбiр командир жэне басшы коластындагы жеке курамды кандай жагдай болмасын ^ркеп отыруы кажет делiнген. Дербес ^ркеуге - жауынгердщ кандай шайкаста жэне кай жерде катысканы, шайкаста eзiн калай кeрсеткенi туралы мэлiметтер кeрсетiлуi кажет болган. Кужатсыз келген жауынгерлер ерекше тiркеуге алынып, жагдай аныкталганша осы тiркеуде болган.
Эскери кызметкерлер туралы деректер мен медальондар тагайындау туралы Yшiншi бeлiмнщ аталмыш буйрыкка енуi 1939 жылгы № 238 (дербес медальондарды пайдалануды токтату туралы) буйрыктыц кYшiн жойды. Медальондар 2 данада жауынгер туралы толык мэлiмет жазбасы салынган кара тYCтi бурандалы пластик корапшалар тYрiнде болды.
Дегенмен, 1942 жылы 17 карашада №292 буйрыкпен Корганыс бойынша Халык Комиссарыныц 1941 жылгы №330 буйрыгыныц непзЫде, жауынгер туралы барлык мэлiмет жазылган кызылэскершi ютапшасыныц енгiзiлуiне байланысты осы мэлiметтердi медальонга кeшiрiп салудыц кажетттИ болмай калгандыктан, Кызыл Эскердi медальондармен жабдыктау токтатылды.
Кызыл Эскердi жасактау бойынша баскармадагы шыгындарды дербес ^ркеуге каза тапкандар, жаракаттан кайтыс болгандар, хабарсыз кеткендер, туткынга тYCкендер ендк Тiркеудi алфавит ретiмен жYргiзе отырып, жауынгер-лердщ туыстарына осы кужат негiзiнде аныктама беру жYктелдi.
1942 жылы эскердеп жеке курам шыгындарын есепке алу жумыстарын жаксарту максатында жеке курам шыгындарын дербес есепке алу Yшiн Орталык Бюро куру туралы № 127 буйрыкка кол койылды.
Дегенмен, тiркеу жумыстарыныц кажетт децгейде жYргiзiлмей жаткан-дыгын КСРО азаматтарыныц Орталык Комитетке жауынгер туыстарыныц тагдырына деген алацдаушылык хаттарынан анык болды. Кептеген эскери бeлiмдер жауынгерлердщ туган-туыстарына бекiтiлген хабарламалар жiбер-мей, Орталыкка уакытылы атаулы тiзiмдер жiбермеу фактiлерi орын алган. Бул жагдай халык жагынан сурауларга егжей-тегжейлi жауап алмауынан эдiл ескертулер туындауына себепкер болган. Оныц Yстiне отбасына асырау-шысынан айрылу туралы зейнетакы тагайындатуды кешеуiлдетедi. Эскери бeлiмдердiц уакытылы толыкканды тiзiмдер жiбермеуi тiркеу жYргiзуде мэлiмет-тердщ сэйкес келмеуiн туындаткан. Осы себепД 1942 жылдыц 11 наурызында № 1424с буйрыгымен шайкаста каза тапкан барлык жауынгерлер туралы хабарламаны туыстарына 15 кYн iшiнде жiберуге, ары карай: каза тапкандар туралы хабарламаны тiзiмнен алыну туралы буйрык шыгысымен; хабарсыз кеткендер мен туткынгы тYCкендер туралы хабарламаны жауын-герлердщ туыстарына тiзiмнен алыну туралы буйрык шыкканнан кейiн 1 ай еткен соц жiберу мiндеттелген.
Буйрык осы сурак тeцiреriндеri мэселенi жоя алмагандыгын 1942 жылгы 14 шiлдедегi №224 буйрыгында анык болып отыр.
«1941 жылгы ^органыс бойынша Халык комиссарыныц № 138 буйрыгында берiлген нускауларга карамастан шайкастарда каза тапкан жауынгерлердщ отбасыларына жауынгердщ eлiмi туралы хабарлама кагазы Yлкен мерзiмде кешiктiрiлiп жаткан факттер орын алуда:
55-шi жаяу эскер батальоныныц комиссары Шелутко А.А. 1941 жылдыц 3 карашасында каза тапкан, eлiмi туралы хабарлама тек 1942 жылдыц 5 сэуiрiнде жiберiлген;
420-шы артиллериялык полктiц лейтенанты Жавнирович П.3. 1941 жылдыц 14 кыркYЙегiнде каза тапкан, офицердщ eлiмi туралы хабарлама 6 айдан соц, ягни 1942 жылдыц 23 наурызында гана жiберiлген;
150-шi танк бригадасыныц майоры Исакович И.Я. 1941 жылдыц 24 штдеанде каза тапкан, кара кагаз отбасына 9 ай eткен соц, 1942 жылдыц 19 сэуiрiнде жiберiлген.
Кейбiр кара кагаздарда хабарламага кол койылган кYн кeрсетiлмеген, тiптi жауынгердiц каза тапкан ^i жазылмаган жагдайлар кездескен».
Осы себептерге байланысты эскери бeлiмдер мен курамалардыц командирлерiне жауынгердiц каза табу фак™н 2 кYн Ынде аныктап, отбасына барлык талап еттген мэлiметтермен толтырылган кара кагаз жiберу мiндеттелген.
¥лы Отан согысы басталысымен Кызыл Эскер катарына мобилизациялау жумыстары басталып кеттi. Согыска суранып кетт жаткан азаматтар катары кeп болды. Дегенмен, буйрыктардыц дерегiнде адам факторымен орын алган кателiктерде болгандыгы аныкталып отыр.
«Эскери мiндеттiлердi тiркеу эскери комиссариаттардыц жумысы жэне оларды эскерге шакыру туралы» 1942 жылдыц 14 сэуiрiндегi № 170 буйрык осы жылы наурызда жYргiзiлген облыстык, eлкелiк, калалык жэне аудандык эскери комиссариаттарды тексеру барысында кызметкерлердiц эскери мiндеттiлердi тiркеу жумысында аскан жауапкершiлiксiз кателктерге бой алдыргандыгын аныктаган.
1941 жэне 1942 жылдарда eткен эскери мiндеттiлердi кайта ^ркеу жумыстарында ^ркеу жумыстарындагы салмакты кателiктер туралы белп бердi. Кайта тiркеу кезiнде эскери ^ркеуде турган, бiрак шакыртудан кашып жYрген, эскери комиссариаттыц жанында eмiр CYрiп жаткан ондаган мыц адамдарды аныктаган.
Эскери кужаттарды тексеру кезЫде элi де осындай эскери мЫдеткерлктен кашкан адамдар табылган.
Эсiресе, эскерге шакыртудан босату iсiнде кeптеген басбузарлыктар аныкталган.
Эскери комиссариаттардыц жалпы жумысы тeмендегiдей сипатталып отыр:
1. Эскери мiндеттiлердi тiркеу шатаскан, дурыс жYргiзiлмеуде. Эскери комиссариаттар эскери тiркеу столдарына шакырту нэтижесiн жiбермейдi, сондыктан эскерге шакыртылгандар колда бар ресурстар ретЫде кeрсетiледi. Оныц Yстiне эскер катарында есепте тургандар eз Yйлерiнде турып жаткан болып шыкты. Кейбiр азаматтарда ею тiркеу карточкасы бар екендИ аныктал-ган. Медициналык тексеру нэтижелерi кeп аудандарда карточкага анык жазыл-маган немесе мYлде жазылмаган. Аудандык эскери комиссариат басшылары, ауылдыкты айтпаганда каладагы эскери комиссариатка барып тексеру жумыстарын жYргiзбейдi.
2. Эскери ^ркеу мамандыктарыныц шектен тыс кeптiгi ^ркеу жумыс-тарына шатаспак экеледi.
3. Эскери комиссариаттарга шакырту кагаз жYзiнде гана жYргiзiледi. Шакырту кагаздарында «YЙiнде болган жок», «iссапарда» деген белпы эскери мЫдеттЫщ туыстары келт салып кетуiне жол берiлген. Мундай белпа бар шакыртулар айлар бойы умыт калдырылып, эскери мiндеттiлер эскерге шакыр-тылмай, тiркелмей кала бередк Эскери комиссариаттарга бармайтын тулга-ларга ешкандай жазалау шаралары карастырылмаган.
4. Эскери мiндеттiлердi медициналык куэландыруда зацсыз шешiмдер кабылданып, эскер катарына жарайтын азаматтар денсаулык жагдайы бойын-ша эскерге жарамсыз деп танылып жатыр.
Кейбiр аудандардагы денсаулык жагдайы бойынша эскерге жарамсыз деп танылган азаматтардыц iшiнде 15%-дан 39%-га дейiн кайта ^ркеуден eткенде жарамды болып танылган. Сонымен катар, денсаулыгында кiнэраты бар аза-маттарды эскерге жарамды деп танып, курамалар дайындау жумысына кедерп келтiретiндер де eте кeп.
5. Кышыма ауруларымен ауыратын азаматтардыц жазылуы Yшiн ешкандай шаралар кабылданып жаткан жок.
6. Ецбекке жарамсыздык демалысындагы тулгаларды тiркеу жолга койылмаган.
7. Эскерге шакыртылмагандардыц iшiнде саяси-моральдi «экес сот-таскан», «агасы репрессияланган», «ею рет соттаскан» деген себептермен азаматтар гаптеп кездеседi.
8. Аудандык эскери комисариаттарда кабылданган нарядтармен дурыс жумыс жYргiзiлмейдi.
9. Эскери столдарга эскери комитеттщ катынаспау себептi кeптеген эскери комисариаттар адам ресурстарымен камтамасыз ету мYмкiн емес деген жауап жiбередi.
10. Буйрык уакытылы кызметкерлерге хабарланып, орындалмайды.
Эскери комиссариат уйымдастыратын кужат тексеру шараларын кeбiнде
бiлiксiз кызметкерлер жYргiзедi. Бул шаралар халык орналаскан барлык аймак-тарды камтымайды. Аудандык эскери комиссарлар теусеру жумыстарын мили-
ция органдарына сттеп, eздерi аткарудан кашады. Тексерушiлер кандай кужат-тардыц зацды екендiгiн бiлмейдi, бiлсе де эскери мiндеттен кашкандарды устау мэселесiн шешумен токтайды. Эскери мЫдетттердщ жол жYPу ережелерi дурыс тYсiндiрiлмеген.
11. Жергткт eндiрiс орындарына брондауда асыра сттеу фактiлерi орын алган. Эскери комиссариаттагы кызметкерлердщ бiлмейтiндiгiн пайдаланып, аппарат жэне халык шаруашылыгыныц жумысшылары брондау кестеане сай келмейтiн мамандыктар бойынша керсеттген.
12. Зацсыз облыстык жэне аудандык эскери комиссарлардыц эскери мiндеттiлердi босату фактiлерi орын алган.
Пара беру аркылы эскери мiндеткерлiктен кутылгандар бар. Барлык кiнэлiлер табылып, сот эдтдИне берiлген.
13. Алмастырылмайтын мамандарды эскери комиссариаттар еш киындыксыз эскерге шакыртып, майданга аттандырып жатыр. Ондай тiзiмге жогары бiлiктi зауыттар мен эскери eндiрiс орындарындагы инженерлер, шеберлер, бригадирлер тУп кеткен.
14. Эскери комиссариаттардыц комиссарлары мен жетекшiлерi жеке аза-маттардыц арбауына тYсiп, жетегiнде кетуi нэтижесiнде мемлекеттiк мiндеттер жеке тулгалардыц ыкпалымен эскерге алынган.
15. Осы аталган тiркеуге алу кезiндегi, эскерге шакырту кезiндегi кем-шiлiктер осы саладагы мемлекетке карсы элементтер мен алып - сатарлар ыкпалында мацызды органдардыц реттеусiз, басшылыксыз калгандыгын дэлелдеп отыр.
Эскери округ штабтары мен мобилизация жэне курамаларды жабдык-таудыц Бас баскармасы eздерiне багынышты эскери комиссариаттардыц кыз-метiн бакылап, тексермейдi.
Осы аталган кемштктердщ барлыгына нYкте кою Yшiн округтердщ эскери кецестерЫе Бас кадр баскармасымен 1 ай кeлемiнде эскери комиссариаттардыц жеке курамын тексеру тапсырылып, эскерге жарайтындарыныц орнына эйелдер мен жецт жаралыларды тагайындау тапсырылган. Сонымен катар, осы органдарга ^нтэр^бЫдеп ец басты мэселе ретiнде уакытылы жаца курамалармен кордагы бeлiмшелердi толтыру тапсырылган.
Округтщ эскери кецестерЫе:
1) инженерлк-техникальщ мамандарды жэне жумысшыларды эскери eндiрiс орындарынан эскерге шакыртуга тыйым салынды;
2) брондаудыц зацдылыгын аудандык жэне облыстык эскери комиссариаттардыц айына бiр рет жiберiлетiн комиссиясымен арнайы тексеру.
Облыстык, eлкелiк, республикалык, калалык эскери комиссариаттарга ка-тысты шаралар осы буйрык негiзiнде орындалган.
¥лы Отан согысы жылдарындагы адам ресурстарыныц шыгынына енетiн категориялар согыс уакытында аныкталган. 1944 жылы 4 акпанда «Кызыл Эскердщ жеке курамын ^ркеу бойынша тYсiндiрме (эскери уакыт)» №23 буйрыгы 1940 жылгы №450, 1941 жылгы №138 «Согысушы эскер курамындагы сандык курам туралы хабарлама» буйрыгыныц 1944 жылдыц 1 мамырынан бастап кYшiн жойды.
№23 буйрыктыц Ill тарауы согысушы эскердегi кайтымсыз шыгын курамын аныктап бердi: Кызыл Эскердщ жеке курамын тiркеу бойынша - каза тап-кандар, хабарсыз кеткендер, жаракаттан майдан алацында жэне емдеу меке-мелерiнде каза тапкандар, шайкаска катысу нэтижесiнде аурудан каза тапкан-дар, туткынга тYCкендердi эрбiр дивизия штабы, корпус штабы, емдеу мекеме-лерi, аудандык жэне калалык эскери комиссариаттары, эскери бeлiмдер, кадр-
лар бeлiмi, Корганыс бойынша Халык Комиссариатыныц кадрлар жeнiндегi Бас баскармасы мекемелерiндегi жауапты тулгалар накты ^ркеу есебiн жYргiзуге жауапты.
Осы буйрыкта туткынга тYCкен тулгаларга дивизия шабына айына 2 рет атаулы тiзiм жiберу кажеттiлiгi кeрсетiлген (форма № 11 /БП). Дивизия ша-бында тiзiмдер тексерiлiп, кайта тiзiм жасалып, шыгындар есебi Баскармасына жiберiледi. Туткынга тYCкендерге толтырылатын формага оныц камкорлыгын-дагы отбасы мYшелерi толыгымен кeрсетiледi.
Осы буйрыкта каза тапкан жеке курамды жерлеу тэртiбi бойынша каза тапкандар денесiн майдан алацынан алып шыгу шайкастыц кандайда жагдай-ында мЫдеттелген. Полк командирлерi майдан алацында каза тапкандарды жерлейтiн арнаулы жерлеу командасын курап, командирлерiн тагайындайды. Каза тапкандарды жерлеу жеке немесе бауырластар моласына жерленедi. Жерлеу командасыныц жумыс аймагына енетiн баска эскери курамдардыц да жауынгерлер^ жерлеу командалары жерлеуге мЫдеттк Молалар Yшiн елдi мекендердегi ец жаксы орындар тацдалып алынады: зираттар, саябактар, бактар, парктер, ал едiмекендерден тыс жерлерде - коргандар, алацкайлар, жол торабы жэне т.б. Молалар Yшiн кургак, жер асты сулар тeмен орналаскан орындар тацдалады. Молалар терецдИ 1,5 метр, тeмпешiк бшкпп 0,5 метр деп белгiленген.
Жерлеу командасыныц басшысы кызылэскер кiтапшасыныц, тeлкужаттыц жэне т.б. кужаттар негiзiнде тiзiм жасап, жерлеу мэлiметтерi кiтабына енпзедк Каза тапкан жауынгердiц кужаттары болмаган жагдайда полк командирiнiц eкiмiмен бeлiмше командирi каза тапкан жауынгердiц тулгасын аныктайды. Каза тапкан офицерлiк курам жеке молага жерленiп, топографиялык картага жерленген орны белгiленедi.
«Майданда каза тапкан эскери кызметкерлердщ жеке заттарын жинау, тiркеу, жiберу, сактау бойынша нускауына» сэйкес каза тапкан жеке курамныц жеке заттары туыскандарына жiберiледi.
Тiркеу сипатындагы буйрыктардан баска эскери кызметкерлердщ eмiрiнен тарихи акпараттыц мацызды дерегi ретiнде элеуметтiк сипаттагы буйрыктар карастырылды.
1942 жылгы 21 акпандагы «Эскери эшелондарды санитарлык-турмыстык камтамасыз ету бойынша» № 133 буйрыгында майданга аттандырылып жаткан эскери эшелондарда адамдарга ыстык тамак таратпай нэтижесiнде адам eлiмiне экелген жагдайлардыц орын алгандыгын атап гарсетедк Сонымен катар, кейбiр эшелондарда адамдар аяк киiмсiз жYрген, гапштИ жаздык киiммен аттанып кеткен жэне гаптеген ауру адамдарга кажеттi санитарлык кeмек кeрсетiлмеген.
1942 жылы 16 штдеде № 226 буйрыкпен СолтYCтiк-Кавказ фронтыныц азык-тYлiкпен камтамасыз етуде жiберiлген кателiктердi жою кeзделген. Жауынгерлерге бертетЫ азык-тYлiк тYрi коймада жеткiлiксiз мeлшерде болган. Кейбiр батальондарда тамак жасалатын азык-тYлiк жаыунгерлердiц колына дайын емес ^йЫде берiлiп, жауынгерлер eздерi тамакты кiшкене ыдыстарда, консервiнiц бос калбырларында, каскаларында дайындаган. Сонымен катар, ас дайындауга арналган инвентарьлардыц жоктыгы, жекелеген эскери бeлiмдер белгiленген мeлшердегi азык^лкт жауынгерлерге уакытылы бермейтiндiгi аныкталган.
Заттай камтамасыз етуде жазгы жэне кыскы жауынгер мундирi коймада артыгымен болса да, жауынгерлерге бертмеген. Коймада 86 000 жуп аяк кшм болса да, жауынгерлер тозыгы жеткен, жыртык аяк киiммен жYрген. Орын алган
жагдайларта жауапты тулгалар жэне батальон комиссарлары эскери бeлiмде-рiнде болып, тексерiс жYргiзбегендiктен бул жагдайдан бейхабар.
Мемлекетт бакылау бойынша Халык комиссариатыныц тексерiсi нэтиже-сiнде О^стк жэне О^ст-Батыс фронтта эскерге арналган халык жинаган мYлiктiц тоналгандыгы аныкталган.
Камтамасыз ету бeлiмiнiц жаргысымен сэлемдемелер мен сыйлыктар Кызыл Эскерге катысы жок жеке тулгаларга жэне уйымдарга таратылган. 20 кYн iшiнде 2000 сэлемдеме таратылып кеткен. Ешкандай тiркеу жэне жауап-кершiлiк жок. Азык-тYлiк жэне сыйлыктар, сэлемдемелер ауызша eкiммен жэне колхаттармен eлшемсiз таратылган. Аталмыш факттерге байланысты эскерге арналган халык жинаган мYлiктiц тонауга жол берген тулгаларды аныктап, жауапкершiлiкке тарту мiндеттелген.
Карастырылган буйрыктар толыгымен эскери уакытта орын алган жагдай-ларды баяндайды. ¥лы Отан согысында каза тапкандар жэне хабарсыз кеткен-дердi тiркеуден eткiзудiц киыншылыктары, шыгын категориясын аныктауга байланысты сурактар буйрыктарда кeрсетiлген. Каза тапкандарды жерлеу мэселесiн толыгымен нускаулык ретЫде аныктап, жерлеу талаптарын айкын-даган. Дерек ретiнде пайдаланылган актiлiк сипаттагы материалдар койылган сурактарды толыктай ашып кeрсеттi. Билiк органдарыныц жiтi бакылауында болды делiнген эскери eмiрдiц элеуметт сипаты аныкталды.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Игибаев С.К. История Казахстана в источниках и материалах. - Астана : Фолиант, 2013. - 320 с.
2. Казакстан Республикасындагы тарихи сананыц калыптасуы концепциясы. - Алматы : Казакстан, 1995. - 32 б.
3. Назарбаев Н.Э. «Болашакка багдар: рухани жацгыру» [Электронный ресурс]. // Егемен Казакстан РГ, URL: www.egemen.kz/article/nursultan-nazarbaev-bolashaqqa-baghdar-rukhani-zhanhghyru. (Дата обращения: 05.02.2018).
4. Ресей Федерациясыныц К°рганыс Министрл1г1 Ресей Эскери тарихи институты. 1941-1945 жылдардагы ¥лы Отан согысы тарихы бойынша кужаттарды басып шыгару багдарламасыныц нег1з1нде «Корганыс халык комиссарыныц буйрыктары» кужаттар жинагы. [Электронный ресурс] // Милетера. Военная литература, URL: www.militera.lib.ru. (Дата обращения: 05.02.2018).
Reference
Igibaev 2013 - Igibaev, SK, 2013, Istoriya Kazahstana v istochnikah i materialah, Foliant, Astana, 320 s.
(Igibaev, SK, 2013, History of Kazakhstan in sources and materials, Foliant, Astana, 320 p.). (in Rus). Kazakstan Respublikasyndagy tarihi 1995 - Kazakstan Respublikasyndagy tarihi sananyn kalyptasuy koncepciyasy, Kazakstan, Almaty, 32 b. (The concept of formation of historical consciousness in the Republic of Kazakhstan, Kazakstan, Almaty, 32 p.). (in Kaz). Nazarbaev 2017 - Nazarbaev, NA 2017, Bolashakka bagdar: ruhani zhangyru, Egemen Kazakstan RG, retrived 05 February 2018, www.egemen.kz. (Nazarbaev, NA 2017, The view in future: spiritual revival, Egemen Kazakstan RG, retrived 05 February 2018, www.egemen.kz). (in Kaz). Resej Federaciyasynyn Korganys Nd - Resej Federaciyasynyn Korganys Ministrligi Resej Askeri tarihi instituty. 1941-1945 zhyldardagy Uly Otan sogysy tarihy bojynsha kuzhattardy basyp shygaru bagdarlamasynyn negizinde «Korganys halyk komissarynyn bujryktary» kuzhattar zhinagy, Militera. Military literature, retrived 05 February 2018, www.militera.lib.ru. (Russia Military-historical Institute of the Ministry of defence of the Russian Federation. The publication of documents on the history of the great Patriotic war of 1941-1945, based on the program "orders of the people's Commissar of Defense" collection of documents, Militera. Military literature, retrived 05 February 2018, www.militera.lib.ru). (in Kaz).
