CC BY
6
УДК 82
ББК 83.3 (0) 9
ОСОРИМАФКУУДИ Зоиров Халимцон Зо^идцонович, номзади илмуои филология, АЙНУЛЩУЗОТИ дотсент, мудири кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии ХАМАДОНЙ МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
УТРАЧЕННЫЕ ТРУДЫ АЙНУЛКУЗАТА ХАМАДОНИ
LOST PRODUCTIONS OF AINULKUZAT KHAMADONI
Зоиров Халимджон Зохидджонович, к.ф.н, заведующий общеуниверситетской кафедрой таджикского языка ГОУ «ХГУ имени академика Б. Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Zoirov Khalimjon Zokhidjonovich, candidate of philological sciences, head of the all- University department of the Tajiklanguage under the SEI« KSU named after acad. B. Gafurov» (Tajikistan, Khujand) E-mail: z.halimjon@mail.ru
Вожа^ои калиди: Айнулцузоти Хамадонй, «Шакв-ал-гариби ъан-ил- автони ило ъуламо-ил-булдони», «Тамуидот», «Номауо», «Зубдат-ул-уацоиц фй кашф-ид-дацоиц», осори мафцуд
Дар мацола сухан пиромуни осори гумшудаи Айнулцузоти Хамадонй меравад. Муаллифи мацола, нахуст аз ауамияти илмй ва адабии осори мавцуди Айнулцузот - «Шакв-ал-гариби ъан-ил-автони ило ъуламо-ил-булдони», "Тамуидот", «Зубдат-ул-уацоиц фй кашф-ид-дацоиц» ва "Номауо" ёд намуда, сипас бо такя ба ахбори «Шакв-ал-гариби ъан-ил- автони ило ъуламо-ил-булдони» дар хусуси 9 рисолаи аз байн рафтаи суханвар маълумот медиуад. Бино ба маълумоти нигоранда рисолауои нопадидшудаи суханвар - «Кур-ал-ъошй ило маърифат-ил-аврони ва-л-аъошй», «Рисолаи Алоия», «ал-Муфталазу мин-ат-тасриф», «Амолй ал-иштийоц фй лайолй ал-фироц», «Мунйат-ул-уайсуб», «Гоят-ул-бауси ъан маън-ал-баъси», «Савлат-ул-бозили ал-амун ъало ибн ал-лабун», «ал-Мадхалу ило ал-арабиййати ва риёзати улумиуо ал-адабиййати», «Тафсиру уацоиц-ул-Куръон» ба забони арабй таълиф шуда, пиромуни маърифати Хац, равиши соликони роуи Худо, илми сарф, адабиёти бадей, назарияи адабиёт ва цавоиди назм, илми уисоби уиндй, нубувват ва мутааллицоти он, улуми адабй ва тафсири Куръон баус мекунанд.
Ключевые слова: Айнулкузат Хамадони, "Шиква ал-гариб" (Жалобы изгнанника), "Тамхидот" (Введения), "Письма", "Зубдат ал-хакоик" (Сущность истины), утраченные труды
В статье рассматривается проблема утраченных произведений Айнулкузата Хамадани. Автор, подчёркивая научную и литературную значимость подлинных произведений Айнулкузата - "Шиква ал-гариб" ("Жалобы изгнанника"), "Тамхидот" («Введения») "Зубдат-ул-хакоик" («Сущность истины») и "Письма", опирается на сведения, приведённые в «Шикв-ал-гариби ъан-ил- автони ило ъуламо-ил-булдони», и предоставляет информацию о девяти утраченных произведениях мыслителя. Согласно автору, утраченные сочинения писателя «Кур-ал-ъоши ило маърифат-ил-аврони ва-л-аъоши» (Вечернее угощение для выделения заблудших и сомневающихся), «Рисола Алоия» (Алоив трактат), «ал-Муфтазалу мин-ат-тасриф» (Предпочтительное из склонений), «Амоли ал-иштийок фи лайоли ал-фирок» (Желание мечты в ночи разлуки), «Мунйат-ул-хайсуб» (Цель арифметики (трактат об арифметике и геометрии)), «Гоят-ул-бахси ъан маън-ал-баъси» (Предел спора о смысле воскрешения), «Савлат-ул-бозили ал-амун ъало ибн ал-лабун» (Нападение верблюдицы с обильным молоком на верблюжонка), «ал-Мадхалу ило ал-арабиййати ва риёзати улумихо ал-адабиййати» (Вхождение в арабистику и повторение основных наук), «Тафсиру хакоик-ул-Куръон» (Комментарии к истинам Корана) составлены на арабском языке. В данных трудах обсуждается познание Всевышнего, образ жизни праведников, морфология, художественная литература, теория литературы и правила стихосложения, наука об индийской арифметике, пророчество и его атрибуты, литературоведение и комментарии к Корану.
Key words: Ainulkuzat Khamadoni, "Shikva al-Garib" (Complaints of Outlaw), "Tamhidot" ("Prefaces"), "Letters", "Zubdat al-Khakoik" (The Essence of Truth), lost productions
The article dwells on the lost works of Ainulkuzat Khamadoni. The author underscores the literary and scientific value of the genuine productions of Ainulkuzat - "Shikva al-Garib" (Complaints of
Outlaw), "Letters", "Tamhidot" (Prefaces), "Zudat al-Khakoik" (Essence of the Truth), "Lavoekh" (The Tables) and relying on "Shikva al-Garib" furnishes information on the nine lost works of the man of letters. According to the author the lost literary productions of the literary man «Qur-al-'Oshi ilo ma'riafat-il-avroni va-l-a'oshi» (Vespertine Treatment for Distinguishing the Lost and Hesitant), ««Risola Aloiya» (Aloiya Treatise), «аl-Muftazal min-at-tasrif» (Preferable from Declension), ««Amoli al-ishtiyoq fi layoli al-firoq» (The Desire of Dreams at Nights of Separation), ««Munyat-ul-hisob» (The Object of Arithmetic) (treatise on Arithetics and Geometry)), «Goyat-ul-bahsi 'an ma'n-al-ba'si» (The Limits of the Debate on the Meaning of the Resurrection), ««Savlat-ul-bozili al-amun 'alo ibn al-labun» (The Assault of a Female Camel with Abundant Milk upon a Colt), ««al-Madkhal ilo al-arаbiyyati va riyozati ulumiho ai-adabiyyati» (The Intromission into Arabic studies and the Revision of the Basic Sciences), ««Tafsiru haqoiq-ul-Qur'on» (The Commentary on the Truths of the Quran) are created in Arabic. The given works consider the cognition of the Omnipotent, the way of life of just men, accidence, literature, the theory of literature and versification, the science on Indian Arithmetic, prophecy and its attribute, study of literature and commentary on the Quran.
Абулмаъолй Абдуллох ибни Абубакр Мухдммад ибни Алй ибни Х,асан ибни Алии Миёнчии Хдмадонй маъруф ба Айнулкузоти Х,амадонй (490 х.-525х.к/1097 - 1131м.) яке аз адибон ва орифони номвари карнхои Х1-Х11 ба шумор меравад. Дар айёми чавонй байни суханварон, донишмандон ва орифони замон обру ва макоми беназир пайдо кард ва ба таълифи асархои пурарзиши илмй ва адабй пардохт. Зохиран хамин обру ва макоми беназири у боис гардид, ки кисме ба душмании у бархоста, аввал бо тухмати нохак зиндонй карданд ва нихоят ба катл расониданд. Агарчи ин суханвари ориф дар айни чавонй ва камолоти маънавй ба шаходат расид, аз худ осори пурбахое ба ёдгор гузошт.
Айнулкузоти Х,амадонй дар таърихи адабиёти форсй бештар бо «Тамхидот», «Номахо», «Зубдат-ул-хакоик фй кашф-ид-дакоик» ва «Шакв-ал-гариби ъан-ил-автони ило ъуламо-ил-булдони» шухрат дорад, ки ду асари аввал ба забони форсй-точикй ва ду китоби сонй ба забони арабй таълиф шудаанд.
Дар бораи теъдоди осор, осори аслй ва мансуб, осори бокй ва гумшудаи суханвар маълумоти ягона нест. Баъзе аз мухаккикон танхо осори мавчуд ё маъруфи уро зикр карда, аз осори гумшудааш ёде накардаанд. Гурухе дигар аз мухд;;ик;он иштибохан осори суханварони дигарро бар у нисбат додаанд. Аз чумла, Рахими Фарманиш осори суханварро ба ду даста (1. Он чи то кунун ба даст омадааст; 2. Он чи то кунун ба даст наомадааст) ва Афифи Усайрон ба се даста (1. Осоре, ки дар ахди чавонй таълиф намудааст; 2. Осоре, ки баъд аз синни 24-солагй таълиф намудааст; 3. Осоре, ки ба Айнулкузот нисбат медиханд) чудо намуда, оид ба хар як даста маълумоти мухтасар додаанд, ки холй аз камбудй нест (5, сах. «вов» ба баъд; 6, 1-2). Афифи Усайрон осори даврони чавонии Айнулкузотро 11 адад медонад ва мегуяд, ки «аз ин китобхо чуз ном ва андак иттилооте аз мазомини онхо, ки ба сурати пароканда дар таълифоти мавчуди у ба чой монда, чизе дар даст нест» (6, 2). Аммо донишманди мазкур дар ин даста аз осоре низ ном бурдааст, ки то мо расидаанд ва шохиди ин сухан «Рисолаи Ч,амолй» ва «Нузхат-ул-ушшок ва нухзат-ул-мушток» мебошанд. Хдмчунин номгуи осоре, ки Рахими Фарманиш дар дебочаи «Рисолаи лавоех» овардааст, холй аз камбудй нест. Аввалан, «Рисолаи лавоех» осори мансуб ба Айнулкузот аст, на аслй ва сониян, Рахими Фарманиш «Рисолаи Яздоншинохт»-ро, ки осори мансуб ба Айнулкузот аст, дар катори осори аслие овардааст, ки то кунун ба даст омадаанд (5, сах. «вов»).
Бинобар андешахои мухталифи донишмандон, муайян набудани замони таълифи кисме аз осори суханвар, чихати омузиш ва тахкики дуруст мо осори Айнулкузоти Х,амадониро ба дастахои зер чудо намудем:
1. Осори мафкуди Айнулкузот, ки дар сарчашмахо аз онхо ёд шудааст;
2. Осори мавчуди Айнулкузот , ки то мо расидаанд;
3. Осори мансуб ба Айнулкузот.
Пайдост, ки баёни хар як аз осори мавчуду мафкуд ва мансуби суханвар бахси чудоро такозо мекунанд. Аз ин нигох, ин чо мехохем танхо дар атрофи осори мафкуди Айнулкузоти Хдмадонй бахс намоем. Муроди мо аз осори мафкуд осорест, ки матни аслии онхо хануз ба даст наомада ва суханвар дар таълифоти худ унвони онхоро зикр карда ва ё ба таври андак аз мазмуни онхо иттилоъ додааст.
1. «^ур-ал-ъошй ило маърифат-ил-аврони ва-л-аъошй» (^¡b'Vl j jljj^l Pj*^ Л ^¡Ul <^jS). Ин якумин рисолае аст, ки Айнулкузот дар китоби «Шаква-л-гариби ъани-л-автони ило уламои-л-булдони» аз он ном бурдааст (7, 40; 1, 57). Афифи Усайрон (6, 2), Алинакии Мунзавй (4, 27),
Косим Ансорй (1, хафт), Х,ошими Баннопур (8, 93) ва Рахими Фарманиш (5, поёни дебоча) дар бораи сохт ва мавзуоти бахси ин рисола хеч маълумоте надодаанд ва танхо таъкид кардаанд, ки он ба забони арабй таълиф шудааст. Танхо Иброхим Умарзода аз мавзуи бахси ин рисола ёд намуда мегуяд, ки «ин асар дар бораи маърифати хак аз тарафи солик бахшида шудааст»(9, 32). Аммо ин донишманд дар ду нашри китоби худ унвон ва тарчумаи русй ва точикии унвони рисолаи мазкурро ба гунаи мухталиф овардааст, ки дар хар ду маврид низ хатохонии матн ва тарчума эхсос мешавад. Чунончи, дар нашри русй унвони рисолаи Айнулкузотро «Кари ал- оши оли маъруфа ал-аврон вало а'ъоши» (о путях познания бога суфием-мистиком) (10, 12) ва дар нашри точикй «Кура-л-ашй-ила маърифати-л-ауран ва-л-аа-шй» («Саховати хонишхои шабонаи илмй бахри нобиноён») (9, 31) овардааст.
2. «Рисолаи Алоия» ^j). Ин рисола ба забони арабй нигошта шудааст. Бино ба навиштаи Айнулкузот яке аз рисолахои кутох ва мухтасар мебошад (7,40; 1,57). Зохиран ба Мавлоно Точуддин Алоуддавла бахшида шудааст ва ба ин сабаб «Рисолаи Алой» гуянд.
Афифи Усайрон нахуст бо такя ба гуфтаи муаллиф ин рисоларо махсуси авом дониста ва сипас мегуяд, ки Айнулкузот дар «Зубдат-ул-хакоик» тавре аз матолиби ин рисола ёд намудааст, ки гуё махсуси хос аст (6, 2).
Айнулкузот дар огози «Зубдат-ул-хакоик» аз ин рисолаи худ ёд мекунад ва мегуяд, ки онро «дар мазхаби пешиниёни солех ва равандагони рохи онон (раз.) сохтам, ба усуле, ки авом аз онхо бениёз нестанд» (1,81; 7,1). Аз кавли мазкури Айнулкузот, ки дар огози «Зубдат-ул-хакоик» овардааст, равшан мешавад, ки ин рисола дар хусуси мазхаби салафи солех ва расму одоби равандагони он бахс мекунад, забон ва усули баёни муаллиф дар ин рисола нисбатан сода буда, авом низ метавонанд аз маонии он пай бибаранд. Аз ин чо метавон хулоса намуд, ки ин рисола рахнамое хам барои хос ва хам барои оммаи мардум аст.
Айнулкузот дар огози номаи 127-уми худ, ки «Рисолаи Ч,амолй» ном дорад, аз «Рисолаи Алой» ва сабаби таълифи он чунин ёд кардааст:
«Бидон, ки чун ахли залолат бисёр гаштаанд, вочиб дидам иноят намудан дар баёни мазхабе, ки салафи солех бар он будаанд. Ва хавосу авомро бад-он иктидо фармудаанд ва китобе кардам дар ин маънй ба тозй ва «Рисолати Алой»- аш ном кардам аз бахри хизонаи Мавлоно Точуддин Алоуддавла» (3, 483).
Аз ин рисола чуз унвон ва маълумоти мухтасаре, ки аз «Зубдат-ул-хакоик» ва «Номахо»-и Айнулкузот изхор шуд, иттилои дигаре ба даст наёмад. Алинакии Мунзавй (4, 27) ва Х,ошими Баннопур танхо аз номи рисола (8, 93) ва Рахими Фарманиш аз унвон ва ба забони арабй таълиф шудани ин рисола хабар додаанд (5, поёни дебоча). Афифи Усайрон (6, 2) ва Косим Ансорй (1, шаш) аз маълумоти мухтасаре, ки дар «Зубдат-ул-хакоик» ва «Рисолаи Ч,амолй» омадааст, ёд намудаанд. Файласуфи точик Иброхим Умарзода ба маълумоте, ки дар «Рисолаи Ч,амолй» ва тахкикоти Афифи Усайрон омадааст, ишора мекунад (9, 32; 10, 12).
3. «ал-Муфталазу мин-ат-тасриф» (^ц—И j-? Ин рисола низ ба забони арабй буда, кутох ва мухтасар аст (7, 40; 1, 57). Рахими Фарманиш танхо унвони ин рисоларо оварда ва онро яке аз осоре медонад, ки то кунун ба даст наёмадаанд (5, поёни дебоча), Косим Ансорй ба забони арабй будани онро ёд карда (1, хашт), Афифи Усайрон ва Х,ошими Баннопур дар илми сарф будани онро таъкид намудаанд (6, 3; 8, 93). Иброхим Умарзода нисбат ба дигарон маълумоти бештар медихад ва мегуяд, ки ин рисола дар бораи илми сарф буда, маълумотхои нисбатан умумии забон, махсусан сарфро дар бар мегирад, ки онхоро маълумоти такрибй дар бораи коидахои сарфи асримиёнагй метавон шуморид (9, 32). Дар нашри русии китоби худ тарчумаи русии номи ин рисоларо «Краткие сведения о грамматике» овардааст (10, 12).
4. «Амолй ал-иштийок фи лайолй ал-фирок» (j'j^' ^ jbj^Vl Ин рисола низ ба забони арабй аст. Рахими Фарманиш танхо унвони ин рисоларо оварда (5, поёни дебоча), Косим Ансорй ва Х,ошими Баннопур ба забони арабй навишта шудани рисоларо таъкид карда (1,хафт; 8,93) ва Афифи Усайрон ба адабй будани ин рисола ишора намудааст (6,3). Иброхим Умарзода нисбат ба донишмандони мазкур маълумоти бештар дода, номи рисоларо ба забони точикй «Рисолаи умеду орзухои иштиёк дар шабхои фирок» (9,32) ва ба забони русй «Трактат о желаниях» (теории литературы и правила стихосложения) (10,12) тарчума кардааст. Бино ба ахбори ин донишманд рисолаи мазкур доир ба илми адабиёт таълиф шуда, оид ба баъзе хусусиятхои адабиёти бадей, назарияи адабиёт ва коидаву конунхои назми бадей маълумот медихад (9,32).
5. «Мунйат-ул-х,айсуб» (Mj^y^l ' ^А-). Ин китоб низ ба забони арабй буда, бино ба кавли Айнулкузот оид ба илми хисоби хиндй аст (7,40; 1,57). Рахими Фарманиш ин китобро яке аз осоре медонад, ки то кунун ба даст наёмадаанд (5, поёни дебоча), Афифи Усайрон онро
дар катори осоре ном мебарад, ки Айнулкузот онро дар ахди чавонй таълиф намуда ва чуз ном ва иттилои андак аз он чизе ба даст наомадааст (6, 3) ва ^осим Ансорй ба забони арабй ва оид ба илми хисоби хиндй будани онро изхор намудааст (1, хашт). Х,ошими Баннопур, Афифи Усайрон ва Иброхим Умарзода ба чуз ахбори мазкур аз маълумоти мухтасаре, ки Сафадй дар китоби «ал-Вофй би-л-вафаёт» («^¿ijSIb ^iIjSI») овардааст,
ёд намудаанд (8, 93; 6, 3). Зохиран Сафадй дар китоби худ ба мукаддимае, ки Айнулкузоти Хдмадонй дар бораи хисоби хиндй навиштааст, ишора намудааст (8, 93).
6. «Гоят-ул-бах,си ъан маън-ал-баъси» ( ое ' •М^). Ин рисола ба забони арабй буда, унвони онро худи Айнулкузот гузоштааст (7, 40; 1, 57). Мавзуи бахси ин рисола нубувват ва мутаалликоти он буда, суханвар онро дар синни 21- солагй навиштааст. Чунонки дар огози китоби «Зубдат-ул-хакоик» мегуяд: «Дар бораи нубувват ва мутаалликоти он, аз мукаддамоти илмй дар рисолаи «^оят-ул-бахси ъан маън-ал-баъси» ба андозае, ки чуяндаи ташнаро сероб созад ва бинандаи алокаманд ва борикбинро ба кор ояд, чизхое навиштаам... Вакте ин рисоларо менавиштам, бисту як сол доштам ва акнун бисту чахор сол дорам ва дар ин се сол, рахмати азалй, аз маорифи гуногуни гайбй ва нафоиси золоти кашфй, чизхое насибам сохт, ки шарху васфи он бароям душвор аст ва ба иборат овардани онхо ба харфу савт дар чахони гуиш мухол менамояд...» (1,82-83; 7,3-4).
К^осим Ансорй хини тарчумаи «Шакв-ал-гариб» номи ин рисоларо ба шакли дуруст, яъне «Гоят-ул-бах,си ъан маън-ал-баъси» ( ¿«1I ^j*« ое ' •j^) оварда (1,57), аммо дар тарчумаи форсии китоби «Зубдат-ул-хакоик» унвони ин рисоларо ба иштибох «Них,оят-ул-бах,си ъан маън-ал-баъси» (¿«jsi ^j*« ое ' •j^^j) овардааст (1,82).
Дар нашри арабии китоби «Шакв-ал-гариб» (7,40) ва «Зубдат-ул-хакоик» (7,3) унвони ин рисола «^оят-ул-бахси ъан маън-ал-баъси» ( ^j*-« ое ^JI ' омадааст. Чунончи, дар нашри арабии «Зубдату-л-хакоик» номи рисола ба таври зер зикр шудааст:
^i^J "¿«lI ^j*« ое ' •jl*," '"j ^i ^^"алИ о« ^ J 'JjjlI ^i "al j"
(7,3) "jjj'li ej^j, j^ijli ^ j uHLli
Аз мукоисаи нусхахои арабй ва тарчумаи форсии он маълум мешавад, ки ин иштибох дар нусхаи тарчумаи К^осим Ансорй ба сабаби хато хондан ё нохоно будани матни арабй рух намудааст. Эхтимол К^осим Ансорй «Бигоят-ул-бахси ъан маън-ал-баъси»- ро (7,3) ба иштибох «Нихоят-ул-бахси ъан маън-ал-баъси» (1,82) хонда, яъне харфи «бо»(м) ба иштибох «нун»(о) ва харфи «гайн» (¿) ба сабаби шабохати андак «хо» (с) хонда шудааст.
Алинакии Мунзавй (4,27), Афифи Усайрон (6,3) ва Х,ошими Баннопур (8, 93) унвони ин рисоларо ба шакли сахех, яъне «^оят-ул-бахси ъан маън-ал-баъси» ( ^j*-« ое ^JI ' оварда, таъкид намудаанд, ки Айнулкузот онро дар синни 21-солагй таълиф намудааст. Афзун бар ин, Афифи Усайрон дар хусуси хакикати нубувват ва барои хос таълиф шудани рисоларо изхор кардааст (6,3). Иброхим Умарзода дар бораи ин китоб низ нисбат ба дигарон маълумоти бештар медихад, вале унвони рисоларо ба иштибох «^оятулбахс ан маноалбахс» (Бахси охирин рочеъ ба эхёи пас аз марг) овардааст (9,32). Ба чуз унвон ва мавзуи бахси ин рисола маълумоти дигаре ба даст наомадааст.
7. «Савлат-ул-бозили ал-амун ъало ибн ал-лабун» (jj^I - о, ^е jJ¿Vl , JjblI ' •Sj^). Айнулкузот дар «Шаква-л-гариб» унвони ин рисоларо дар катори осори дигари худ зикр намудааст (7,40; 1,57). Афифи Усайрон ин рисоларо яке аз осори ахди чавонии Айнулкузот медонад ва пас аз зикри унвони рисола дар кавс номи «Мухиб-ул-лабун»-ро меорад, ки зохиран унвони дигари ин рисола мебошад (6,3). Рахими Фарманиш унвони ин рисоларо дар катори осоре меоварад, ки то кунун ба даст наёмадаанд (5, поёни дебоча). Алинакии Мунзавй танхо бо овардани унвони рисола иктифо мекунад (4,27). Х,ошими Баннопур (8,93) ва ^осим Ансорй (1, хафт) ба чуз унвон ба забони арабй таълиф шудани рисоларо изхор кардаанд. Иброхим Умарзода унвони ин рисоларо «Мухиб-ал-Лабун» гуфта, аз номи аслии он ёд накардааст (9,32; 10,12). Зохиран Иброхим Умарзода ин унвонро аз кавли Афифи Усайрон, ки пас аз унвони аслй дар кавс зикр намудааст (6, 3), оварда ва дар киёс бо донишмандони мазкур аз мавзуи бахси ин рисола ёд мекунад ва мегуяд, ки он ба тарбияи схоластикии асримиёнагй бахшида шудааст (9, 32; 10, 12).
8. «ал-Мадхалу ило ал-арабиййати ва риёзати улумих,о ал- адабиййати» ( j - •JjjiSI Л ¿¿."¿Л
^ibbj). Ин китоб ба забони арабй буда, пиромуни улуми адабй бахс мекунад. Айнулкузот ин асарро яке аз ду китобе медонад, ки мехостааст мабсут ва муфассал бошанд ва касд доштааст, ки онро ба дах чилд расонад, аммо мухиммоти дин ва икбол боис шудаанд, ки ин китоб нотамом бимонад (7, 41; 1, 58). Афифи Усайрон ва Иброхим Умарзода ба чуз
овардани унвон аз мавзуи бахси ин китоб ёд намуда мегуянд, ки он пиромуни адабиёт ва улуми арабй мебошад (6,3; 9, 33; 10,12). Алинакии Мунзавй баъди овардани унвони ин китоб ба нотамом мондани он ишора кардааст (4,29). Рахими Фарманиш унвони ин асарро дар катори осоре овардааст, ки то хол ба даст наомадаанд ва ба дах чилд будан ва нотамом мондани он ишора месозад (5, поёни дебоча). Косим Ансорй ба забони арабй будани китобро изхор мекунад ва меафзояд, ки Айнулкузот касди дар дах чилд таълиф намудани онро дошт (1, хашт). Х,ошими Баннопур танхо бо забони арабй таълиф шудани онро зикр мекунад ва онро яке аз осоре медонад, ки факат номе аз онхо бокй мондааст (8, 93). Иброхим Умарзода чое унвони китобро «Ал-мадхал ала-л-арабийати ва рийадати улуми ха-л-абийати» («Макони мадохил ба суи арабй ва риёзати илмхои арабй адаб аст») (9, 33) ва чои дигар «Ал- мадхал ало ал- мураббия» (посвящена различным отраслям науки эпохи мыслителя, в частности, проблемам языкознания и литературоведения) (10, 12) овардааст, ки дар хар ду маврид низ хатохонии матн ва тарчума ба назар мерасад.
9. «Тафсиру х,акоиц- ул-Куръон» (jij^l j^). Ин китоби тафсир яке аз ду китобе аст, ки Айнулкузот касди дар дах чилд таълиф намудани онхоро дошта (7, 41; 1, 58), аммо ба сабабхои динй ва ба иршоди муридон пардохтан нотамом бокй мондаанд (6, 3). Косим Ансорй аз забони арабй будани китоб ёд мекунад ва меафзояд, ки ба сабаби амон надодани ачал он нотамом бокй мондааст (1, хашт). Рахдми Фарманиш (5, поёни дебоча) ва Х,ошими Баннопур (8, 93) онро аз чумлаи осоре медонанд, ки то хол ба даст наомадаанд ва аз онхо танхо унвон бокй мондааст. Агар Косим Ансорй сабаби нотамом мондани ин асарро амон надодани ачал донад, Афифи Усайрон онро яке аз китобе мешуморад, ки Айнулкузот дар даврони чавонй ба таълифи он пардохта ва сабаби нотамом мондани онро гирифторихои динй ва машгул гаштан ба иршоди муридон мехисобад. Аммо худи Айнулкузот мегуяд, ки «мухиммоти дин ва икбол ба он чй вочиби айнй аст» уро аз итмоми он китобхо боздоштааст (7,41; 1,58). Иброхим Умарзода аз тафсири ирфонй будани ин китоб ёд мекунад (9,33; 10, 12) ва мегуяд, ки ба сабаби гирифторихои динй, иршоди муридон ва расидани марги бемахал он нотамом бокй мондааст (9,33). Ба андешаи мо, ин китобро яке аз осори ахди чавонй хисобидани Афифи Усайрон чандон дуруст нест. Зеро худи Айнулкузот сабаби нотамом мондани онро мухиммоти динй, Косим Ансорй ва Иброхим Умарзода расидани марги бемахал медонанд. Чун асли ин китоб хануз ба даст наомадааст, наметавон беш аз ин бахс намуд.
Аз бахсхои фавк маълум мешавад, ки Айнулкузоти Хдмадонй ба чуз «Тамхидот», «Номахо», «Зубдат-ул-хакоик фй кашф-ид-дакоик» ва «Шакв-ал-гариби ъан-ил- автони ило ъуламо-ил-булдони» боз чанд китобу рисолахо таълиф намудааст, ки мутаассифона то замони мо нарасидаанд. Нух китоб ва рисолае, ки зикр намудем, хамагй ба забони арабй буда, Айнулкузоти Х,амадонй онхоро дар китоби «Шакв-ал-гариби ъан-ил- автони ило ъуламо-ил-булдони» ёд намуда ва дар «Зубдат-ул-хакоик» ва «Номахо» ба баъзеи онхо ишора кардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнулкузот, Хдмадонй. Дифоиёт ва Гузидаи хакоик (тарчумаи ду рисолаи «Шакв-ал-гариб» ва «Зубдат-ул-хакоик»). Тарчумаи форсй ва тахшияи дуктур Косим Ансорй/ X. Айнулкузот. - Техрон: Манучехрй, 1385. -185с.
2. Айнулкузот, Хдмадонй. Номахо. Ч,илди аввал. Ба эхтимоми дуктур Алинакии Мунзавй, дуктур Афифи Усайрон/ X. Айнулкузот.-Техрон: Асотир, 1377. - 480с.
3. Айнулкузот, Х,амадонй. Номахо.Ч,илди дувум. Ба эхтимоми дуктур Алинакии Мунзавй, дуктур Афифи Усайрон/ X. Айнулкузот. -Техрон: Асотир, 1377. - 488с.
4. Айнулкузот, Х,амадонй. Номахо. Ч,илди севум. Ба эхтимоми дуктур Алинакии Мунзавй/ X. Айнулкузот. -Техрон: Асотир, 1377. -444с.
5. Айнулкузот, Хдмадонй. Рисолаи Лавоех. Ба тасхех ва тахшияи дуктур Рахими Фарманиш. 1377. -165с.
6. Айнулкузот, Хдмадонй. Тамхидот. Бо мукаддимаву тасхех ва тахшияву таълики Афифи Усайрон/ X. Айнулкузот.-Техрон: интишороти Манучехрй, 1373. -523с.
7. Айнулкузот, Х,амадонй. Шакв-ал-гариби ъан-ил-автони ило уламо-ил-булдони ва Зубдат-ул-хакоик фй кашф-ид-дакоик. Бо мукаддима, тасхех ва тахкики Афифи Усайрон// X. Айнулкузот. - Борис: Дор-ул-Библия (асли матни асар, мукаддима, тахкик ва тахшия ба забони арабй).
8. Баннопур, Х,ошим. Айнулкузоти Х,амадонй / X. Баннопур -Техрон: Дафтари пажухишхои фархангй, 1383. -112 с.
9. Умарзода, Иброхим. Айнулкузот. Ахвол, осор, афкор/ Иброхим Умарзода. -Душанбе: Ирфон, 1990. -112с.
10.Умаров, Ибрагим. Философские и этические взгляды Айнулкузота/И. Умаров. - Душанбе: Ирфон, 1984. -64 с.
11.Фарманиш, Рахим. Ахвол ва осори Айнулкузот/Рах,ими Фарманиш. -Техрон: Асотир, 1393. -385с.
REFERENCES:
1. Khamadoni, Ainulquzat. Advocacy of Selected Pieces of the Truth (Translation of two Trea-tises ("Complaints of Stranger" and " Essence of the Truth") Persian Translation and Preparation by Dr. Kasim Ansori / A. Khamadoni. - Tehran: Manuchekr's, 1385 hijra. - 185 pp.
2. Khamadoni, Ainulquzat. Letters. V.1. Under the editorship of Dr. Alinaki Munzavi and Dr. Afif Usayron// A. Khamadoni. - Tehran: Legends, Myths, Fables. 1377 hijra. - 480 p.
3. Khamadoni, Ainulquzat Letters. V.2. Under the editorship of Dr. Alinaki Munzavi and Dr. Afif Usayron// A. Khamadoni. - Tehran: Legends, 1377 hijra. - 488 p.
4. Khamadoni, Ainulkuzat Letters. V.3. Under the editorship of Dr. Alinaki Munzavi// A. Khamadoni. - Tehran: Legends, 1377 hijra. - 488 p. V3. - 444 pp.
5. Khamadoni, Ainulquzat. The Treatise "Annals". Corrections and interpolation by Dr. Rahim Farmonish, 1377 hijra. - 165 pp.
6. Khamadoni, Ainulkuzat. Prefaces. Preface, recension and notes by Afif Usayron// A. Khamadoni. - Tehran: Manuchekhr's publishing-house. - 1373 hijra. - 523 pp.
7. Khamadoni, Ainulkuzat. "Complaints of Stranger on homelands of scholars and countries " and "Essence of Truth". Preface, recension, research by Afif Usayron. Boris: House of the Bible (the original, preface, research and interpolations in Arabic)
8. Bannopur, Hoshim. Ainulquzat Khamadoni/ H.Bannopur - Tehran: Department of cultural researches , 1383. -112 p.
9. Umarzoda, Ibrohim. Ainulkuzat. Life, Creation,Outlook/ Ibrohim Umarzoda.- Dushanbe: Cognition. - 112 p.
10.Umarov, Ibrohim. Ainulquzat's Philosophical and Ethical Views/ I. Umarov - Dushanbe: Cognition, 1984. - 64 p.
11.Farmanish, Rahim. Life and creation of Ainulquzat/ Rahim Farmanish - Tehran: Legends, 1393. -385 p.
