Научная статья на тему 'ЛИЗИНГ ШАРТНОМАСИ ВА УНИНГ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЛИЗИНГ ШАРТНОМАСИ ВА УНИНГ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сафаров О.А.

Ижара шартномалари тизимида лизинг шартномалари муҳим аҳамиятга эга бўлиб ҳисобланади. Бугунги кунда лизинг муносабатлари жаҳон иқтисодиёти тизимида ривожланиб бормоқда. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, жаҳон молиявий иқтисодий инқирози йиларида лизинг хизматлари кўрсатиш ҳажми кескин пасайиши кузатилди. Жумладан, биргина 2010-2020 йилларга қадар лизинг хизматлари кўрсатиш борасида жаҳонда етакчи бўлган 50 мамлакатда лизинг хизматлари кўрсатиш ҳажми ўртача 5,2 % ошиб борган, падемиядан кейинги тикланиш даври давом этаётган ҳозирги даврда бу кўрсаткич йилдан йилга ўртача лизинг хизматлари кўрсатиш ҳажми ўртача 6,3 % ўсиб бормоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЛИЗИНГ ШАРТНОМАСИ ВА УНИНГ ҲИСОБИНИ ЮРИТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ЛИЗИНГ ШАРТНОМАСИ ВА УНИНГ ХИСОБИНИ ЮРИТИШНИНГ

УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Сафаров О.А.

"International School of Finance and Technology " институти йуналиш

раубари

https://doi.org/10.5281/zenodo.11174119

Ижара шартномалари тизимида лизинг шартномалари мухим ахамиятга эга булиб хисобланади. Бугунги кунда лизинг муносабатлари жахон иктисодиёти тизимида ривожланиб бормокда. Шу уринда таъкидлаш жоизки, жахон молиявий иктисодий инкирози йиларида лизинг хизматлари курсатиш хажми кескин пасайиши кузатилди. Жумладан, биргина 2010-2020 йилларга кадар лизинг хизматлари курсатиш борасида жахонда етакчи булган 50 мамлакатда лизинг хизматлари курсатиш хажми уртача 5,2 % ошиб борган, падемиядан кейинги тикланиш даври давом этаётган хозирги даврда бу

v> S-f S-f V> W V> /" /Л

курсаткич йилдан йилга уртача лизинг хизматлари курсатиш хажми уртача 6,3 % усиб бормокда.

Кайд этиш жоизки, лизинг шартномаси иктисодий жихатдан бошка ижара шартномаларидан фаркли равишда бир катор устунликларга эга булиб, бу куйидагиларда намоён булади:

1. Лизинг - бу ташкилотга уз ресурсларини жалб килмаган холда асосий фондларни модернизациялаш ва янги, замонавий юкори технологияли асбоб-ускуналар олиш имконини берувчи мухим инвестицион восита сифатида намоён булади;

2. Лизинг ишлаб чикариш ресурсларини кредит ресурсларини жалб килмаган холда модернизациялаш усули хисобланади;

3. Лизинг - бу ташкилотга муайян солик имтиёзларини куллаган холда молиялаштириш имконини беради;

4. Лизинг - бу ташкилотни катта микдордаги пул маблаглари жалб килмаган холда кушимча молиялашга хизмат килади.

Айни пайтда лизингнинг бугунги кунда хорижий давлатларда бир катор турлари кенг таркалган. Чунончи, айни пайтда жахонда энг кенг таркалган лизинг турлари сифатида оператив ва молиявий лизингни курсатишимиз мумкин. Бунда оператив лизинг - бу инвестицион фаолиятда кенг кулланиладиган лизинг тури булиб, бунда лизинг предмети киска лекин тулик амортизацияланмайдиган муддатга ёки янги лизинг олувчига кайта бериш мумкин булган холатда хак эвазига молиявий лизинг шартномаси эвазига

амалга оширилади. Молиявий лизинг - асосан инвестицион фаолиятда кулланилиб, бунда оператив лизинг шартномаси асосида муайян муддатга ва хак эвазига хамда тегишли шартларда мулкни лизинг берувчига сотиб олиш хукуки билан бериладиган лизинг шартномасининг тури хисобланади.

Юкорида санаб утилган асосий лизинг шартномалари турларидан ташкари лизинг шартномаларининг куйидаги турларини хам хорижий давлатлар лизинг конунчилиги тажрибасида учратиш мумкин:

Ички лизинг. Ушбу лизинг турида лизинг берувчи ва лизинг олувчилар факатгина тегишли давлат фукаролари булишлари лозим.

Халкаро лизинг. Халкаро лизингда лизинг берувчи ёки лизинг олувчилардан биттаси тегишли давлат норезидентлари булишлари талаб этилади.

^айтарма лизинг. Мазкур лизинг турида сотувчи лизинг предметини лизинг берувчига лизинг олувчига ушбу лизинг предметини лизинг сифатида бериш шарти билан беради.

Иккиламчи лизинг. Алохида лизинг тури булиб, бунда лизинг шартномаси муддатидан олдин тухтатилиши ёки бекор килиниши натижасида лизинг берувчининг мулкига колган лизинг предмети бошка лизинг олувчига берилади.

Банк лизинги. Ушбу лизинг турида лизинг берувчи сифатида банк иштирок этади.

Тулик лизинг. Мазкур лизинг турида лизинг предметининг техник хизмат курсатиши ва жорий техник таъмири лизинг берувчи томонидан амалга оширилади.

^ушимча лизинг. Алохида лизинг тури булиб, унда лизинг берувчи лизинг предметини бошка лизингга олувчиларга хак эвазига ва тадбиркорлик максадида хамда муайян муддатга беради.

Соф лизинг. Лизингнинг узига хос тури булиб, унда лизинг предметининг техник хизмат курсатиши ва жорий таъмирланиши лизинг олувчи томонидан амалга оширилади.

Мамлакатимизда хам сунгги йилларда лизинг хизматлари курсатиш сохаси йилдан йилга жадаллик билан ривожланиб бормокда. Кайд этиш жоизки, лизинг хизматлари лизинг шартномаси асосида амалга оширилади. Бунда лизинг шартномаси тушунчаси ва унинг узига хос хусусиятлари бир катор амалдаги конун хужжатларимизда жумладан, Фукаролик кодекси, Солик кодекси, "Лизинг тугрисида"ги Конуни ва бошка хукумат карорлари билан хукукий жихатдан тартибга солинади.

Таъкидлаш жоизки, "Лизинг тугрисида"ги Конунга мувофик лизинг -молиявий ижаранинг алохида тури булиб, унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топширигига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) лизинг шартномасида шартлашилган мол-мулкни (лизинг объектини) мулк килиб олади ва уни лизинг олувчига шу шартномада белгиланган шартларда хак эвазига эгалик килиш ва фойдаланиш учун ун икки ойдан ортик муддатга беради.

Куйидагилар лизингнинг алохида узига хос хусусиятлари булиб хисобланади:

• фацатгина тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган объектлар лизинг муносабатларининг объекти булади;

• муомаладан чицарилган ёки муомалада булиши чекланган мол-мулк лизинг муносабатлари объекти була олмайди;

• лизинг шартномасининг муддати тугагач, лизинг объекти лизинг олувчининг мулки булибутади;

• лизинг шартномасининг муддати лизинг объекти хизмат муддатининг саксон фоизидан ортиц булади ёки лизинг объектининг лизинг шартномаси тугаганидан кейинги цолдиц циймати унинг бошланзич цийматининг йигирма фоизидан кам булади;

• лизинг шартномасининг муддати тугагач, лизинг олувчи лизинг объектини унинг бозор цийматидан паст нархда эвазини тулаб сотиб олиш ууцуцига эга булса, бунда ана шу ууцуцни амалга ошириш кунидаги лизинг объекти циймати асос булади;

• лизинг шартномаси даври учун лизинг туловларининг жорий дисконтланган (уисобга олинган) циймати лизинг объектининг лизингга топшириш пайтидаги жорий цийматининг туцсон фоизидан ортиц булади;

• лизинг уч тарафлама (сотувчи-лизинг берувчи-лизинг олувчи) ёки икки тарафлама (лизинг берувчи-лизинг олувчи) лизинг шартномаси буйича амалга оширилади;

• лизинг объекти лизинг олувчи балансида уисобга олинади.

• лизинг шартномаси ёзма шаклда тузилади;

• лизинг берувчи лизинг олувчининг олдиндан розилигини олмай туриб, лизинг объектидан гаров сифатида фойдаланиши таъцицланади;

• лизинг олувчи лизинг объектини гаров сифатида ишлатишга уацли эмас.

Амалдаги конунчиликда лизинг берувчи, лизинг олувчи ва сотувчи лизинг муносабатларига киришгандан уларнинг хукук ва мажбуриятлари

доираси аник белгиланган булиб, бу уз навбатида лизинг муносабатларида лизинг субъектларининг аник иштироки доирасини белгилашга хизмат килади. Жумладан, лизинг берувчининг хукуклари куйидагилардан иборатдир:

лизинг олувчининг лизинг объектидан кандай шароитларда фойдаланаётганлигини ва уни белгиланган максадга мувофик ишлатаётганлигини лизинг шартномаси шартларига хамда конун хужжатлари талабларига мувофик назорат килиш;

лизинг олувчининг розилиги билан лизинг объекти ва унинг сотувчисини танлаш;

конун хужжатларида ёки лизинг шартномасида назарда тутилган холларда ва тартибда лизинг олувчидан лизинг объектини талаб килиб олиш;

лизинг олувчи лизинг шартномасини жиддий тарзда бузган такдирда барча лизинг туловларини муддатидан илгари тулашни ёхуд етказилган зарарни ундириб ва (ёки) лизинг объектини кайтиб олган тарзда шартномани бекор килишни талаб этиш.

Агар лизинг объекти лизинг берувчининг айби билан етказиб берилмаган булса ёки лизинг шартномаси шартларига номувофик булса, лизинг берувчи лизинг олувчининг розилиги билан узи лозим даражада бажармаган лизинг шартномаси шартларини тузатиб бажаришга ёки лизинг олувчига бошка лизинг объектини таклиф этишга хакли. Уз навбатида лизинг берувчи:

лизинг шартномаси буйича мол-мулкни олиши ва уни лизинг олувчига эгалик килиш хамда фойдаланиш учун бериши;

лизинг олувчи учун мол-мулк олаётганда мол-мулк муайян шахсга лизингга беришга мулжалланганлигини сотувчига маълум килиши;

лизинг объектини, агар шартномада шундай шартлар назарда тутилган булса, саклаб туриш, таъмирлаш ва унга техник хизмат курсатиш буйича лизинг олувчи олдида уз зиммасига олинган мажбуриятларни уз вактида ва тулик хажмда бажариши шарт.

Лизинг олувчининг хукук ва мажбуриятлари "Лизинг тугрисида"ги Конун 12-моддасида мустахкамланган булиб, унга мувофик лизинг олувчи куйидаги хукукларга эга:

лизинг объектини мустакил аниклаш ва сотувчини танлаш; лизинг берувчидан лизинг шартномасини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик туфайли етказилган зарар копланишини талаб килиш;

сотувчига лизинг объекти олди-сотди шартномасидан келиб чикувчи талабларни, жумладан унинг сифати ва бутлиги, топшириш муддати, кафолатли таъмирлаши ва хоказолар хусусида талаблар куйиш;

лизинг объекти етказиб берилмаган, тулик етказиб берилмаган, етказиб бериш муддати утказиб юборилган ёки сифати талаб даражасида булмаган лизинг объекти етказиб берилган такдирда, агар шартномада бошкача коида назарда тутилган булмаса, лизинг туловлари тулашни кечиктириш, етказиб бериладиган лизинг объектидан воз кечиш ва лизинг шартномасининг бекор килинишини талаб этиш;

лизинг шартномаси муддатидан олдин бекор килинган такдирда, узи илгари аванс сифатида тулаган туловларни лизинг объектидан фойдаланишдан олинган фойданинг кийматини чегириб ташлаган холда, кайтариб беришни талаб килиш.

Кайд этилган хукуклар билан бирга лизинг олувчи: лизинг объектини кабул килиб олиши ва ундан лозим даражада фойдаланиши, уни шартнома шартларига мувофик саклаб туриши;

лизинг туловларини уз вактида тулаб туриши, агар лизинг шартномасида бошкача тартиб белгиланмаган булса, лизинг объектини уз хисобидан жорий таъмирлаши, уни саклаб туришга доир бошка харажатлар килиши шарт.

Уз навбатида сотувчининг хукук ва мажбуриятлари борасида амалдаги лизинг конунчилигида сотувчи конун хужжатларига ва шартномага мувофик хукукларга эга булиши ва мажбуриятларни бажаришига оид норма мустахкамланган.

Конунчиликка биноан агар лизинг шартномасида ёки олди-сотди (махсулот етказиб бериш) шартномасида бошкача коида назарда тутилган булмаса, олди-сотди шартномаси буйича сотувчининг лизинг олувчига нисбатан хукук ва мажбуриятлари лизинг берувчига нисбатан хукук ва мажбуриятларидек булади. Бунда лизинг олувчи лизинг объекти олди-сотди шартномасини бекор килишга ёки уни хакикий эмас деб топишга хакли эмас.

Хулоса сифатида кайд этиш жоизки, бугунги кунда мамлакатимизда лизинг муносабатларининг хукукий асослари тулик шаклланган булиб, бу уз навбатида лизинг муносабатларининг янада тараккий этишига асос сифатида хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Мехмонов С.У. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия хисоби ва ички аудит методологиясини такомиллаштириш.-08.00.08 - Бухгалтерия хисоби, иктисодий тахлил ва аудит. Иктисодиёт фанлари доктори (DSс)диссертация автореферати.-Тошкент.-2018.б.31-32

2. Мехмонов С.У. Бюджет ташкилотларида ички аудитнинг услубий таъминотини такомиллаштириш. "Халкаро молия ва хисоб" илмий электрон журнали. № 1, февраль, 2018 йил

3. Мансуров М.А. Давлат бюджетини ижро этишда бюджет маълумотларнинг

очиклигини таъминлаш ва марказлашган бюджетдан воз кечишнинг ахамияти // Молия ва банк иши электрон илмий журнали. - Т. БМА., 2019 (ноябрьдекабрь). - №6. -Б. 58-67.

4. Хусаинов М. Махаллий бюджетни кластерли тахлил этиш//Иктисодиёт ва таълим журанли. -Т., 2011. - №6. - Б.117-119.

5. Khusniddin, E., & Mahammadsidik, A. (2022). Tourism Development for Baysun SPA in Uzbekistan as a New Destination. European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630), 14, 96-100.

6. Toshmatov, SH. "A. Kursovaya raznica: praktika nalogooblozheniya i problemy." Nalogooblozhenie i buhgalterskij uchet 10 (2017).

7. Хамидулин М.Б., Ташматов Ш.А. К вопросу об эффективном собственнике в системе корпоративного управления //Иннов: электронный научный журнал. - 2018. - №. 3 (36). - С. 151-160.

8. Тошматов, Ш.А., Ш.Р. Ражаббаев, and А.Х. Исламкулов. "Молиялаштиришнинг инновацион усуллари. Монография. " Т.:"Молия" нашриёти 160 (2015).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.