CC BY
42LIRIK ASARNING LINGVISTIK EKSPERTIZASI LINGUISTIC EXAMINATION OF ALYRICAL WORK
Suvonov Zavqiddin
Termiz davlat universiteti dotsenti v.b. PhD zsuvanov@tersu.uz https://doi.org/10.5281/zenodo.7616593
Annotatsiya. Maqolada she'riy matnni tahlil qilishda ma'lum adabiy kategoriyalarga e'tibor berish lozimligi, tilning leksik vositalarini diqqat markazida tutish zarurligi, badiiy matnda she'riy asar nasrga qaraganda o'ziga xoslik kasb etishi. Xususida gap boradi
Abstract. In the article, it is necessary to pay attention to certain literary categories in the analysis of the poetic text, the need to focus on the lexical means of the language, and the fact that the poetic work in the artistic text acquires uniqueness compared to the prose. It will be discussed in detail
Kalit so'z. Lirik asar, obraz tabiati, lingvistik ekspertiza, badiiy matn, bahsli matn.
Keyword. Lyric work, image nature, linguistic expertise, artistic text, controversial text.
Badiiy matnda misradagi so'zning ma'no va emotsional sig'imi matnning sintaktik tuzilishiga chambarchas bog'langan bo'ladi. Badiiy matnda sintaktik bog'lanishlar qanchalik kam bo'lsa, uning semantik vazifalari shunchalik ahamiyatli. Shunda lirik asar shunchalik assotsiativ va obrazli bo'ladi. Lirik asar tahlilida obraz tabiatini lingvistik ekspertiza qilish - bu matn maqsadini chuqurroq tushunish uchun adabiy asarga tanqidiy fikrlashni qo'llash. Bu albatta, bahsli matn, ya'ni shaxs bilan bog'liq bo'ladi. Yoki diniy, irqiy, jinsiy, nasliy, etnik kamsitilish kabi muammolar bilan ham yuzaga chiqishi mumkin. Badiiy matnni tekshirish she'riy asarni so'zlab berish yoki to'g'ridan-to'g'ri iqtibos keltirish o'rniga, uni o'rganish va sharhlash orqali ko'tarilayotgan muammoga oydinlik kiritiladi. Bu o'quvchiga she'riy matnning haqiqiy mukammalligini to'liq tushunishga yordam beradi. Ko'chirmani tekshirayotgan shaxs ma'lum bir parchani chuqur o'rganadi. Asar mazmunini yanada kengroq ko'rib chiqish imkonini beruvchi adabiy vositalar va elementlarni qidiradi.
Poeziyada real hayot haqiqatini aks ettirish muhim badiiy tamoyil sanaladi. Biroq bunga amal qilish har qanday ijodkorga ham nasib etavermaydi. Haqiqatni o'z asarida qaror toptirish uchun muallifdan yana azmu-shijoat, mard kishilarga xos jasorat va yuksak e'tiqod ta'lab etiladi. Badiiy asar mutolaasi muallif o'quvchi o'rtasida psixologik retsepsiya jarayonining vujudga kelishini ta'minlaydi. Badiiy asarning
mavzu ko'lami, ko'tarilayotgan muammoni o'quvchiga anglatish masalasi bir tomon bo'lsa, ijodkorning haq so'zga qanchalik qodir va sodiq ekanligi bir tomon bo'lib asar taqdirini belgilaydi. XX asr poeziyasining gultoji deb qaralgan Cho'lpon ijodida "Oydanda go'zaldir, kundanda go'zal" degan umumiy sifatlash bor. O'sha she'r o'ynoqi va jarangdor. O'tgan asr she'riyatida shunday ijodkorlar borki "go'zal" so'zini ishlatmasdan ham haqiqiy go'zallikni tasvirlay oigan.
Link asar tahlilida obraz tabiatini lingvistik ekspertiza qilishning uchta asosiy komponenti mavjud. Ularga tushunish, izohlash va tahlil qilish kiradi. Link asar tahlilida asar kichik qismlarga bo'linadi va uzoqroq tekshiriladi. Agar matn kattaroq she'rning bir qismi bo'lsa, odam adabiy asarni o'qiyotganda ba'zi nozik tafsilotlar va ma'nolar o'tkazib yuborilishi mumkin. ekspertiza o'quvchiga matnning boshqa yo'l bilan yozilishi mumkin bo'lgan boshqa muhim jihatlariga vaqt sarflash imkonini beradi. Lirik asar tahlilida obraz tabiatini lingvistik ekspertiza qilish adabiy asar haqida ko'proq ma'lumot to'plash akademik muhitda yoki tadqiqot sharoitida amalga oshiriladi. Bu kamdan-kam hollarda zavqlanish uchun bajariladi. Garchi u o'qishni tushunishga yordam beradigan foydali mashq bo'lishi mumkin. Tanqidiy fikrlashning bu shakli akademik tekshiruv uchun qimmatli vositadir.
Lirik asarni lingvistik ekspertizasi qo'rqinchlidek taassurot qoldiradi kishida. Ekspertiza qilish bo'yicha mutaxassis uchun bu oddiy holat. Mashinada A nuqtadan B nuqtaga borish uchun, xaritani, yozma yo'nalishlarni, Shuningdek, barcha alohida qismlar yoki burilishlarni tushunish, geolokatsiya va navigatorni o'rnatish kabi. Bu ko'pincha qaysi hududlar sizni ag'darib yuborishi mumkinligini va shaharning qaysi yo'nalishidan boradigan joyga yaqinlashishingiz kerakligini aniqlashga yordam beradi. Lirik asar lingvistik ekspertizasida ham xuddi Shunday holat kuzatiladi. She'riy asarni ekspertiza qilish o'qish yo'nalishlariga o'xshab ketadi.
Har qanday badiiy matn ekspertining vakolatlari, shu jumladan mutaxassis tilshunos, adabiyotshunos ilmiy tadqiqotlardan sezilarli darajada farq qiladi. Ekspertiza natijalari quyidagilarga asoslanishi kerak. Shubhasiz, amaliy o'rganilayotgan ishonchli ob'ekt haqidagi bilimlar, nazariy jihatdan isbotlangan ilmiy tadqiqot, munozaralarga sabab bo'lmagan muhokama, tilshunos lik fanida tashkil etilgan qonunlar umumqabul qilingan ilmiy va amaliy ma'lumotlar bo'lishi zarur. Ekspert o'z ishlarini yuritish uchun, faqat shunday tekshirilishi mumkin bo'lgan natijalar ishonchli deb tan olinadi. Buning uchun sud lingvistik ekspertizasining asoslarini ishlab chiqishda qo'llaniladigan texnologiya yoki usul empirik asosda tasdiqlangan nazariya va protsessual to'plamni o'z ichiga oladi. R.S.Belkin haqli ravishda ta'kidlaganidek, badiiy matnni baholashning mavjud va yangi mezonlarini ishlab chiqish zarur. Bunda usullar orqali samaradorlik, soddalik va ishonchlilik, xavfsizlik va ilmiy metodning maqsadga muvofiqligi e'tiborga olinadi. "Bir qator kriminologik tadqiqotlarning maxsus usullari imkonsiz bo'lishi mumkin. Usullardagi farq tergov va suddagi ilmiy
tadqiqotlar hamda jinoyat ishlarini tekshirish, amaliy faoliyatni amalga oshirishda yanada ahamiyatli. She'riy matnni yig'ish, tadqiq qilish va tekshiruv mezonlari orqali dalillash, she'riy asar mazmunidan kelib chiqqan holda baholash yoki sotsialistik talablar munosabati bilan dalillarni to'plash va tekshirishning belgilangan vositalari orqali amalga oshiriladi29.
She'riy matnda badiiy funksiyalar ma'lum bir tilning ba'zi bir shevasi orqali lingvistik jihatdan tekshirilishi mumkin. Badiiy vazifalarning bajarilishi unda tildagi kabi iz qoldiradi. Buning qanday bo'lishi, ya'ni tilning qanday lingvistik xususiyatlarda namoyon bo'lishi hukmron poetik oqimning tabiatiga ham bog'liq. Shunday qilib, she'riy asarning lingvistik konservatizmi bilan adabiy til o'z taraqqiyotida ma'lum jihatdan orqada kesishadi. Adabiy tilning lug'at tarkibi ma'lum bir yo'nalishda o'sib boradi. Uning fonetik tarkibida ba'zi o'zgarishlar ham bo'lishi mumkin. Ammo tilning o'zida uning lingvistik xususiyatlari - leksikologik, morfologik, fonetik talqinlari sifatida qabul qilingan bu izlarning barchasini she'riy tilning o'ziga xos xususiyati deb atash mumkin emas. Boshqa yo'nalishlar ustunligi bilan tilda butunlay boshqa izlar qolishi mumkin. Yangi konstruktiv tamoyillar tilning boshqa jihatlariga ham talablar qo'yadi va uni boshqa yo'nalishda rivojlanishga majbur qiladi. Biz shu o'rinda real hayotning badiiy adabiyotda qanchalik yorqin aks etishini o'zbek she'riyati misolida o'rganish ham mumkin.
Badiiy matnni muvofiqlashtiruvchi sifatida lingvistik ekspertizadan foydalanish oldingi bandlarni kengaytirish va proeksiyalash uchun potensial nuqta bo'lib xizmat qiladi. Uning qo'llanilishi, shuningdek, oldingi gaplarning sababini kiritishga va ma'ruzachi tomonidan aytilgan murakkab fikrlarga biroz jiddiylik kiritishga moyildir. Chunki u oldingi bandlarning holatlari haqida tushuntirish beradi. Bunga ma'no urg'u berish maqsadida bosh bo'laklarni atrofini bezash, kengaytirish orqali erishiladi. Jumlalar stilistik jihatdan she'riy matn o'rtasidagi semantik munosabatni ko'rsatish uchun qo'llaniladi va bu til ekspertiga qanday ma'lumot qo'shayotganini, asosiy ma'lumot nima ekanligini, boshqa ma'lumotlar qanday qo'shilganligini hamda ma'lumotlarning turli xil nutq pozitsiyasidan anglashilishiga imkon beradi.
Buning mohiyati so'zlovchi tomonidan qo'llaniladigan murakkab g'oyalar o'rtasida mavjud bo'lgan semantik munosabatlarni aniqlashdir. Badiiy in'ikos psixologiyasi matn ekspertizasining asosi sifatida, L.Vigotskiyning, bir tomondan, san'atni idrok etish psixologiyasiga, ikkinchi tomondan, tafakkur va tasawurning rivojlanish qonuniyatlariga oid tadqiqotlarigatayanish mumkin. U nafaqat badiiy didni, estetik iste'dodni, balki ijodiy qobiliyatlarni, og'zaki bo'lmagan majoziy fikrlashni rivojlantirish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
29К^аранг: Белкин P.C. Учение о методах криминалистических научных исследований. Глава из книги [Белкин P.C. Ленинская теория отражения С. 369-387.И методологические проблемы советской криминалистики. М., 1970. С. 84-98.] // Бел-кин P.C. Избранные труды. М.: Норма, 2008.
Lirik asar tahlilida obraz tabiatini lingvistik ekspertiza qilishda provokatsion janrlarni tekshirish ham chuqur, qasddan qilingan holatlar asosida toifalar bo'yicha tahlil qilinadi:
1) qasddan bag'rikenglik holatiga ega bo'lgan provokatsion janrlar;
2) qasddan murosasizlik holatiga ega bo'lgan provokatsion janrlar.
Qasddan bag'rikenglik holatidagi provokatsion janrlar ma'ruzachining muloqotda ishtirok etishga, sherik bilan to'liq aloqada bo'lishga tayyorligini ko'rsatadi. O'zaro ta'sirning shaxsiy sabablarini hurmat qilish va uning xatti-harakatlarini odatdagidek qabul qilish - ma'lum bir kommunikativ-pragmatik jihatdan muloqotni muvaffaqiyatli qilish uchun zarur. Provokatsion janrlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, bag'rikenglik va murosasizlik bilvosita aloqa sharoitlariga aralashadilar.
Umuman provokatsion nutq va provokatsion janrlarning modellari biz tomonidan ekspertiza qilingan materialda qayta tiklanadi. So'zlashuv nutqi, matnlar, badiiy adabiyot, bu erda ular yuqori darajadagi tipifikatsiya bilan taqdim etiladi. Bunda provokatsiyaning ijtimoiy hamda ommaviy janr modellari shaxslararo aloqada bo'lgan bir xil janr prototiplaridan foydalanadi. Provokatsion janrning funksional ekvivalentlariga o'tishida nutq janrining mazmunini tavsiflaydi. Ya'ni qabul qilingan xabarlarni o'zgartirishga qodir bo'lgan turli xil kodlarni saqlaydigan murakkab qurilma sifatida va yangilarini kashf etishda intellektual shaxsning xususiyatlariga ega bo'ladi. Badiiy matnning lingvistik ekspertizasi kommunikativ aktda xabar sifatida emas, balki uning to'liq ishtirokchisi, mavzu manbai yoki ma'lumot oluvchisi sifatida ishlaydi.
Provokatsion janrni shakllantirish modelidagi lingvistik xususiyatlarga: olmoshlar mavjud, fe'l shakllari, noaniq va predikativ ismlar, shaxssiz va nominal bir komponentli oddiy jumlalar, barqaror konslruksiyalar kiradi. Provokatsion janrlar o'zaro bog'liq bo'lgan kommunikativ vaziyatlar insonning muloqot muhitini tavsiflaydi: men-biz, sen-siz, u-ular kabi. Provokatsion janrlarning mazmuni insonning shaxsiy va ijtimoiy tajribasi, voqea yoki muayyan vaziyatni tavsiflash, nutq mavzusini ijobiy yoki salbiy baholash, uning ijtimoiy mavqei, kasbiy, milliy yoki konfessional mansubligi bilan ifodalanadi. Provokatsion janrlarning qasddan qabul qiluvchining avtorefleksiyasida, uning o'zini o'zi identifikatsiyalashda, shaxsni ijtimoiy tajriba va xatti-harakatlarda uyg'unlashtirish, qadr-qimmatini namoyish etish, shaxsiy va ijtimoiy tarixning bir qismi sifatida vaqtinchalik dialektik jihatdan fazoviy doimiylikni anglatadi hamda mos keladi va o'z prototipi topadi. Qabul qiluvchining xulq-atvori va muloqotning an'anaviy asoslaridan foydalanadi.
L.Vigotskiy N.Zabolotskiylar "go'zallik nima va uni nima uchun ilohiylashtiradi" deb tafakkur qilib, bu savolga psixologiya fani nuqtai nazaridan javob berishga harakat qiladi. Ular inson ruhiyatining bir jihati - san'atni idrok etish psixologiyasini o'rgandi. L.Vigotskiy "Estetik reaksiya" turli mualliflar va janrlarning asarlari misolida estetik ta'siri mantiqiy jihatdan emas, balki san'at asarini emotsional idrok etish tajribasi
ekanligini isbotladi. Bundan tashqari, bu hissiy idrok har safar ikki xil yo'naltirilgan, hatto qarama-qarshi his-tuyg'ularning kombinatsiyasidan iborat bo'lgan.
Shuning uchun estetik funksiya go'zallikni yaratish, ko'paytirish va idrok etishni nazarda tutadi. Bularning barchasini umuman ijodiy faoliyat deb atash mumkin. Shunday qilib, badiiy uslub o'zaro bog'liq ikkita xususiyatga ega: reallik va obrazlilik.
Obrazlilik adabiy matnda muayyan voqelikni individual-muallifiiing aks ettirishida namoyon bo'ladi. Biroq, badiiy asarda tasvirlangan manzara, shaxs, hodisa fotografik aniqligini ma'lum darajada yo'qotadi, chunki yozuvchi (shoir, dramaturg) o'zini tevarak-atrofdagi olamni to'liq real aks ettirmaydi. Balki fakt va hodisalarni tanlaydi, hayot haqiqatini fantastika bilan uyg'unlashtiradi. Yu.B.Borev "Adabiyot tasviriylikda rasm bilan raqobatlasha olmaydi, uning boshqa vazifalari va imkoniyatlari bor"30 dey di. Muallif o'zining dunyoqarashini (dunyoni idrok etish) aks ettirishi sababli, uning estetik faoliyatining asosi ijodkorlik - faoliyat turi, maqsadi o'zligini ifoda etishdir. Shoirning o'z-o'zini ifoda etishning o'ziga xos shakli badiiy tasvirdir. San'atning barcha turlari: adabiyot, rasm, haykaltaroshlik, musiqa va boshqalarga nisbatan asosiy bo'lgan tasvir atamasi qadimgi yunoncha tasvir, tashqi ko'rinishdan kelib chiqqan. Tasvirga "Badiiy asarda ijodiy qayta tiklangan har qanday hodisa" deb ta'rif berilgan "Adabiy ensiklopedik lug'af'da. Obrazning mohiyati narsani o'quvchiga estetik zavq bag'ishlaydigan, unga hissiy ta'sir ko'rsatadigan tarzda o'zgartirishdir. Tasvir - badiiy ijodning yakuniy maqsadi.
Badiiy matnni estetik idrok etish o'quvchining tasvirlangan voqelik "haqiqatiga" bo'ysunishidan boshlanadi. Shunday qilib, haqiqiy hayotda Otabek, Miryoqub, Dehqonqul kabi adabiy qahramonlar yo'q edi. Vaholanki, badiiy asarni o'qish jarayonida biz ularga tanish, hatto yaqin odamlar sifatida hamdard bo'lamiz. L.N.Tolstoy o'zining "Urush va tinchlik" romanida tarixiy voqealar va qahramonlarni, shunchalik, ishonchli tasvirlaganki, zamonaviy tarixchilar yozuvchiga qarshi da'volar bilan chiqishgan, uni tarixiy noaniqlik uchun qoralaganlar. Tanqidchilarga ishonarli javobni yozuvchining o'zi o'z romaniga xotimasida bergan: "Tarixiy voqealarni tasvirlashda tarixchilarning hikoyalari bilan kelisholmayman. Bu tasodifiy emas, balki muqarrar. Tarixiy davrni tasvirlagan tarixchi va rassom ikki xil pozitsiyaga ega. Tarixchi tarixiy shaxsni butun yaxlitligi bilan ko'rsatishga harakat qilsa, rassom o'z ishini qilmaydi, yuzni tarixiy ma'noda taqdim etadi... Demak, ijodkor va tarixchining vazifasi boshqa-boshqa. Kitobimdagi voqea va shaxslarni tasvirlashda tarixchi bilan kelishmovchiliklar o'quvchini hayratga solmasligi kerak31, deydi L.N.Tolstoy. Yana takrorlaymiz, fantastika dunyoni ob'ektiv ravishda aks ettirmaydi, chunki u dunyo
Борев Ю.Б. Новое время как художественная эпоха: человек надежд и иллюзий. Эстетика: Учебник/Ю. Б. Борев— М,: Высш. ж., 2002. - С. 511.
31 Ьйр8:/МисШ1е.пе1/ргеу1е\у/9565670/ра§е:23/
qiyofasini, uning badiiy modelini yaratadi. Uning markazida shaxs turadi. Zero, har qanday adabiy matn ham shaxsning o'zini anglashga qaratilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Белкин P.C. Учение о методах криминалистических научных исследований. Глава из книги [Белкин P.C. Ленинская теория отражения С. 369-З87.и методологические проблемы советской криминалистики. М., 1970. С. 84-98.] // Бел-кин P.C. Избранные труды. М.: Норма, 2008.
2. Борев Ю.Б. Новое время как художественная эпоха: человек надежд и иллюзий. Эстетика: Учебник/Ю. Б. Борев—М,: Высш. шк., 2002. - С. 511.
3. https://studfile.net/preview/9565670/page:23/
