CC BY
0Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
THE CONCEPT OF A LACUNA IN LINGUISTICS
Jarimbetova Maryam
Doctoral student of KSU https://doi.org/10.5281/zenodo.12593518
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th June 2024 Accepted: 27th June 2024 Online: 28th June 2024 KEYWORDS
The concept of a lacuna, the phenomenon of lacuna, the studying of lacuna.
The article talks about the emergence of the concept of a lacuna in linguistics and its development, theoretical methodological views of linguistics about the lacuna phenomenon, the place of lacuna in linguistics and the importance of studying the problem of lacuna in the Karakalpak language.
ЛИНГВИСТИКАДА ЛАКУНА TYCHHHrH Жаримбетова Марьям
Бердак; атындагы Каракалпак; мэмлекетлик университети докторанты https://doi.org/10.5281/zenodo.12593518
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th June 2024 Accepted: 27th June 2024 Online: 28th June 2024 KEYWORDS
Лакуна тусиниги, лакуна кубылысы, лакуналык изертлеулер.
Мацалада тыл тилиминде лакуна тусинигиниц пайда болыуы %эм илим тарауы сыпатында рауажланыуы, тилши илимпазлардыц лакуна кубылысы цаццындагы теориялыц квз-цараслары %эм аныцламалары, лакунаныц тил билиминдеги орны %эм хызмети, каракалпак тил билиминде лакуна проблемасыныц изертленилиуиниц эумийети уаццында свз етилди.
Илим-билимлендириу х,эм мэденият жедел рауажланып атырган бул дэуирде жэмийеттиц тийкарын кураушы тил х,эм бурыннан бар болган тиллик кубылысларды жаца багдар, жаца кезкарасларда уйрениу процеслери жеделлесип, тил илими тиллер аралык х,эм илимлер аралык жаца тарауларда еле де рауажланып бармакта. Атап айтканда, лингвокултуралогия, нейролингвистика, этнопсихолингвистика, когнитив лингвистика, металингвистика, менталингвистика сыялы тараулар катарында лакуналогия да жаца тиллик кубылысларды изертлеуге багдарланган тил билиминиц актуал тарауларынан бири. Лакуналогия - лакуна, оныц турлери х,эм тилдеги хызметлери х,аккындагы илим болып, лакуналык кубылыслардыц жузеге келиу себеплерин уйренеди х,эм оныц тилдеги ашык орнын толтырыу усылларын илимге усынады.
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
Дунья тиллериндеги текстлерди, сезлерди ез ара салыстырганда яки аудармалау процесинде, бир тилдеги лексикалык бирликтиц баска тилде эквивалентиниц болмауы, бир тилдеги сездиц баска тилде тусиник х,алында бар болып, сез туринде ушыраспауы тилде бар жагдай. Бул кубылыс эсиресе тиллер х,эм мэдениятлардыц бир-бири менен тыгыз байланыста рауажланып атырган информацияласкан эсиримизде айкын кезге тасланбакта. Х,эзирги заман тил билиминде мине усындай кубылыс «лакуна» термини астында уйренилмекте.
Лакуна термини латынша - "1асипа" - терецлесиу, сэтсизлик, бослык; французша "lacune" - бослык сезлеринен келип шыккан болып, тексттеги ямаса коммуникациядагы карама-карсылыклар, тусиниксизликлер, карацгы ямаса бос орынларды ацлатыуда колланылады.
Бул сыяклы кубылыслар философия, логика, гнесология, психология, тил билими тарийхында уйренилген. Бирак оларды билдириу ушын улыумалык атама жок еди. Кеплеген изертлеушилер бул мэселеге логикалык, гнесологиялык ямаса герменевтикалык машкала сыпатында жантасып, оны «антиномиялар», «карама-карсылыклар», «парадокслар» сыяклы терминлер менен атады [1]. «Лакуна» термини гана мине усы улыумалык мэнилерди езине толык жиклей алды.
Лакуна атамасы тил билиминде ец дэслеп 1950-жыллардыц акыры х,эм 1960-жыллардыц басларында, канадалы лингвистлер Ж.П.Вине х,эм Ж.Дарбельне тэрепинен колланылды. Олар езлериниц «Француз х,эм инглис тиллериц салыстырмалы стилистикасы» мийнетинде, усы еки тилди салыстырыу барысында лакуна терминине былайынша тусиник берип етти: «Бир тилдеги сездиц баска тилде уксасы табылмаган орынларда лакуна кубылысы жуз береди» [2].
XX эсирдиц 70-жылларынан баслап «лакуна» термини тил билиминде кец колланыла баслады. Улыума тил билиминде бул тусиник тилдиц лексикалык системасындагы «ак даклар», «ашык орынлар», «бослыклар», «бос орынлар», «алтернативсизлик», «аударылмайтугын сезлер», «аудармасыз лексемалар», «эквивалентсиз сезлер» сыяклы мэнилерди билдиретугын сезлер аркалы ацлатылды.
Лексикалар сыяклы лакуналар да, тиллердиц ямаса тусиниклердиц ез ара салыстырылыуында айкын сезиледи. Мысалы, турк тилинде экениц анасы - babaanne, ананыц анасы - anneanne деп айтылса, каракалпак тилинде бул тусиниклер бирдей атамада билдириледи: - апа (кемпир апа). Буннан баска, турк тилинде экениц эжапасы ямаса карындасы - hala, езбек тилинде - amma, ал, ананыц эжапасы ямаса сицлиси турк тилинде - teyze, езбек тилинде - hola деп айтылса, каракалпак тилинде бул тусиниклердиц барлыгы «эжапа» сези менен ацлатылады. Сондай-ак, турк тилинде анасыз перзентке -"oksüz", экесиз перзентке - "yetim" делинеди де, каракалпак тилинде бул еки тусиник бир сез аркалы билдириледи, ягный, анасыз перзентке де, экесиз перзентке де «жетим» сези колланылады.
Тусиникке ийе болып, сезге ийе болмаган бослыклар, ашык орынлар тил билимине бурыннан белгили. Туркий тил билиминиц белгили уэкили Алишер Науайы езиниц «Мух,окамат ул-лугатайн» мийнетинде туркий х,эм парсы сезлерин салыстырыуда белгили бир тилде айырым тусиниклерди ацлатыушы сезлердиц жок
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
екенлигин керсетип еткен [3]. Сондай-а; лакуна термини ;элиплеспестен бурын Ф.Гумболт, Ф. де Соссюр концепсияларында лексикалы; системадагы «бос кетекшелер» ^а;;ында пикирлери ушырасады.
Тил билиминде лакуна тусинигиниц кец уйренилиуи, оныц бас;а ;убылыслардан белип ;аралыуы, лакунаныц ез алдына лингвистикалы; категория сыпатында ;элиплесиуине тийкар болды. Дэслеп, барлы; эквиваленти болмаган тиллик бирликлерге лакуна деп ;арау кец ен жайды. Соцынан, лакуна термининиц семантикалы; ;амтыуы тарайып, конкретлести. Лакуна ;урамынан семема сыпатында ;олланылган эквивалентсиз сезлер х,эм реалия сыя;лы тусиниклер ажыратылды. Солай етип, лакуна тусинигиниц мазмуны аны; тусинилетугын дэрежеде ай;ынласты.
XX эсирдиц 80-жылларында лакуна, реалия х,эм эквивалентсиз сезлер менен уйренилиуи нэтийжесинде, еки тил салыстырылып изертленетугын лингвистикалы; ;убылысларды аны;лау х,эм классификациялауда ;ыйыншылы;лар, тартыслы жуума;лар жузеге келди. Атап айт;анда, 1975-жылы жэрияланган В.Л.Муравьевтиц «Лексикалы; лакуналар (француз х,эм рус тили лексикасы мысалында)» мийнетинде реалия кубылысы лакуна тусиниги ;урамында ;аралды. Муравьев лакунаны «коммуникация процесинде бас;а мэденият уэкили улыума тусинбейтугын яки толы; тусине алмайтугын, усы мэденият уэкили тилинде ез керинисин тап;ан миллий-мэдений элемент» сыпатында тусиндиреди [4].
С.Влахов х,эм С.Флоринлер де 1986-жылы баспадан шы;;ан «Аудармада аудармасызлы;» мийнетинде реалияларга лакунаныц ;урамлы; белеги сыпатында ;арайды. Бул мийнетте лакуна «белгили бир халы;тыц мэдений, тарийхый, социал-турмыслы; емири ушын характерли х,эм бас;а халы;лар ушын жат болган, сол халы; тилинде аны; эквиваленти болмаган сез сыпатында тусиндириледи» [5].
Этнопсихолингвистикалы; кез;араста уйренилип басланган лакуналардыц изертлениу шецбери лингвокультуралогиялы;, социал-психологиялы;, лингвокогнитивлик, лингвопрагматикалы; багдарларда кецейип барды. Х,этте, тиллик лакуналардан тыс културалы; лакуналардыц да интеграциялы; изертлеулерден орын алганлыгы, лингвистикада лакуна проблемасыныц теориялы; жа;тан кец ;амтымалы методологиялы; базага ийе екенлигин керсетеди. Деген менен, тил билиминде лакуна цубылысында аны;лы;ты талап ететугын мэселелер еле де кеп.
Улыума тил билиминде лакуна ;убылысы ^а;;ында теориялы; кез;араслар х,эм анализлер огада кеп. «Лакуна» термини тил билими х,эм мэдениятлар аралы; коммуникацияда пары;лы-пары;лы тусиндирмелерге, аньщламаларга, тэриплерге ийе.
Бул ;убылыс ^а;;ында К.Поппер «... биз бэримиз езине тэн интеллектуал ;ама;ханада жасаймыз, оныц дийуаллары болса бизиц тилимиздиц категория ;агыйдаларынан ;уралган. Бул жудэ эжептэуир ;ама;хана болып, биз езимиздиц ;ама;та екенимизди ацлай алмаймыз. Биз буны тек мэдениятлар сок;лыFыск;анда гана ацлаймыз» дейди [6].
М.Верещагин х,эм В.Г.Костомаров лакуналарды «эквивалентсиз лексика» сыпатында ;арайды х,эм вербал емес бирликлер менен лексикалы; емес бирликлерди
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
бул тусиниктен белип ;арайды. Бул илимпазлардыц «Тил х,эм мэденият: Рус тилин шет тили сыпатында уйрениуде улкетаныудыц лингвистикалы; мэселелери» мийнетинде ацлатылыуынша, «тилдеги лакуналардыц ец жо;ары ногаты, эдетте, тусиниктиц езиниц жо; екенлиги менен байланыслы болган, ол яки бул тусиникти ацлатыу ушын керекли эквиваленттиц улыумалы; жо; екенлиги менен сыпатлайды» [7]. Лакуналарга «эквивалентсиз лексика» сыпатында ;арау, Л.С.Бархурдаров мийнетлеринде де ушырасады [8].
Р.А.Будагов лакуналарды «Карацгы текст орынлары» деп атаган х,алда, кубылыстыц теориялы; мазмунын баянлап, оны сейлеу х,эм коммуникациядан ажыратып керсетеди [9]. Ал, рус тил билиминде лакуна терминине толы; тусиник берген Ю.С.Степанов лакуналарды «лакуна», «бослы;лар», «тилдиц семантикалы; картасындагы а; да;лар», айырым орынларда болса «антисез» деп атайды [10].
Рус х,эм француз тиллерин салыстырыу тийкарында лакуналарды изертлеген В.Л.Муравьев лакунаны «белгили бир тилде бас;а тилден жетиспейтугын сез» деп тэриплейди [11]. В.Г.Гак лакуналарды «тилдиц лексикалы; системасындагы бослы;лар, тилде бар болыуы керек болган сезлердиц болмауы, белгили бир тилдиц системасы х,эм оныц сэулелендириу функциясыныц (объектив уа;ыялы; ;убылысларды белгили уазыйпасы) езине тэн»лигинен келип шыгып тусиндиреди [12].
И.А.Стернин лакуналардыц тек еки тиллилик шецберинде емес, бир тиллилик шецберинде де ба;ланатугынлыгын айтып етеди [13]. Лакуна мэселесин эдеуир кец изертлеген Г.В.Бикова болса бул тусиникке темендегише аны;лама береди: «Лакуна лексема формасында материаллы; жэмлеспеген, бира; концепттиц коммуникатив талабы менен синтаксислик дэрежеде объектив уа;ыяланыу езгешелигине ийе виртуал лексикалы; мазмун, семема есапланады» [14].
Солай етип, В.Г.Гак, Ю.С.Степанов, Ю.А.Сорокин, И.А.Стернин, Г.В.Бикова, В.Л.Муравьев х,эм т.б. илимпазлардыц арнаулы изертлеулери рус тил билиминде лакуналогия тарауыныц ;элиплесиуине тийкар болды.
бзбек тил билиминде лакуна ;убылысы А.Х,аснов, А.Шаймарданова, Д.Аъзамова, Д.Жура;улова, Ш.Бахддирова, М.Нематова сыя;лы бир ;атар изертлеушилердиц жумысларында сез етилди.
К^арацалпак; тил билиминде болса лакуна енди гана ;аралып атырган жаца тусиник, жаца тарау болып, бул бойынша Р.Жумамуратованыц [15] к;арак;алпак; х,эм инглис тиллерин салыстырыу тийкарында лакуналарды аныщлауга ;аратылган жумысы каракалпак лингвистикасындагы дэслепки лакуналы; изертлеулерден болды. Кара;алпа; тилиндеги ишки х,эм тиллер аралы; лексикалы; бослы;ларды аны;лау х,эм илимий тал;ыга тартыу, лакуналы; ;убылыслардыц жузеге келиу орынларын тиллик фактлер тийкарында ашып бериу х,эзирги заман к;арак;алпак; тил билиминиц актуал уазыйпаларынан бири болып табылады.
Тилдеги лакуналарды аны;лау, олардыц пайда болыу себеплерин ашып бериу х,эм бул бослы;ларды толтырыу усылларын ислеп шыгыу, лакуналарды классификациялау, тиллер аралы; х,эм ишки тиллик лакуналардыц сезликлерин
é
Ws,
References:
1. Данилченко Т.Ю. Лакуны: проблема, термин, понятие., Журналный клуб Интелрос «Credo New», № 4, 2010.
2. Нематова М. Лакуна и типология лакун., Ижтимоий-гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. -№ 12/2 (3)-2023., 20-б., https://scienceproblems.uz/
3. Joraqulova D. Zamonaviy tilshunoslikda lakuna tushunchalari talqini. Science and innovation international scientific journal, UIF-2022: 8.2., 2263-b.
4. Муравьев В.Л. Лексиcческие лакуны (на материале лексики французского и русского языков). -Владимир, 1975. - 24 с.
5. Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. - Москва: Высш. шк., 1986. - С. 416.
6. Поппер К. Круглый стол: что такое лингвокултурология. // Мир русского слова. 2000. - №2. - С. 42.
7. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвистическая проблематика страноведения в преподавании русского языка иностранцам. - Москва: Изд-во МГУ, 1971. - С. 43.
8. Бархударов Л.С. Некоторые проблемы перевода английской поэзии на русский язык//Тетради переводчика. Вып. 21. - М., 1984. С.39-41.
9. Будагов Р.А. Что такое развитие и совершенствование языка? М., 1977. - С. 143144.
10. Степанов Ю.С. 1965. Французская стилистика. М., Высшая школа, 355. /
11. Муравев В.Л. Лексические лакуны (на материале лексики французского и русского языков). -Владимир, 1975. - 96 с.
12. Гак В.Г. Сравнительная типология французского и русского языков. - Л.: Просвещение. Ленингр. отд-ние, 1977. - 300 с.
13. Стернин И.А. Структурная семасиология и лингводидактика // Русское слово в лингвострановедcческом аспекте: Межвузовский сб. научн. трудов. - Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та, 1987. - С. 104 - 121.
14. Быкова Г.В. Лакунарность как категория лексической системологии // автореферат диссертации по филологии, специальность ВАК РФ 10.02.19., https://www.dissercat.com/content/lakunarnost-kak-kategoriya-leksicheskoi-sistemoорак;logii
15. Жумамуратова Р. Кора;алпо; ва инглиз тилларининг лексик-фразеологик лакуналар тад;и;и. Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати, Нукус - 2021.
