4Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchiqdavlat^edagGgika^niversiteti^^^^^^^Za
LINGVISTIK DID
Yeralieva Akmarjon Yermatning qizi
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti, Qozoq tili va adabiyoti talabasi Ilmiy rahbar: Anarbekova Guljan Azizbekovna
ANNOTATSIYA:
Qozoq adabiy lug'atidagi lingvistik bilimlarga Muxtor Auezov nigohi bilan qa-rash. Kundalik tajribaga asoslanib shuni aytish mumkinki, har bir taniqli qozoq yozu-vchisi haqida gapirish butun qozoq adabiyotining hayajoniga teng.
Kalit so'zlar: hududiy sheva, ijtimoiy dialekt, qadimgi adabiy til, Abaytanu, Alash g'oyasi.
Til ijtimoiy hodisa bo'lgani uchun u jamiyatda yashaydi, rivojlanadi va kamo-lotga yetadi, shuning uchun u kishilar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solish vo-sitasi bo'lib ham xizmat qiladi. Har qanday tilda xalqning dunyoqarashi, hayotga mu-nosabati o'z ifodasini topadi. Til orqali inson o'z fikr va his-tuyg'ularini ifodalaydi, til orqali bir-biri bilan muloqot qiladi, bir-biriga bo'lgan e'tiborini, niyatini bildiradi. Til jamiyatning har bir a'zosining madaniyatini rivojlantirish va egallash vositasidir. Til madaniyati tildan foydalanishda "inson-madaniyat-til" tizimini tartibga soluvchi vazifasini bajaradi. Madaniyat - bu insoniyat jamiyati tomonidan yaratilgan moddiy va ma'naviy qadriyatlarni o'rganishdir. J. Til turkumi va madaniyat o'rtasidagi munosabat haqida. N.Mankeeva shunday deydi: "Bu ikki omilning uyg'unlashuvi natijasida yaratilgan lisoniy ma'lumotlar nafaqat milliy madaniyat yoki milliy tarixni, xalqning ijtimoiy hayotini aks ettiradi, balki xalqning lug'at boyligining ko'rsatkichi sifatida ham e'tirof etiladi. ona tili". Weli: "til va madaniyat haqiqati, chunki u aj-dodlarimizdan kelgan madaniyatning tarkibiy qismidir", "til - madaniyatni o'rganishning asosiy vositasi", "til - eng muhim madaniy hodisa", "til - o'zgarishdir ruhimizni voqelikka, madaniyatga aylantiradi: "Uning yuzida o'liklarning men-talitetiga o'xshash xususiyatlar, ularni niqob qilmasdan, "yalang'och" holatda namoyon bo'ladi", deya xulosa qiladi u. Til insoniyat jamiyatidagi eng muhim nar-sadir. Til yordamisiz madaniyatni o'rganish va o'rganish mumkin emas. Milliy til madaniyatning asosi va poydevoridir. Til, birinchidan, foydalanuvchilarning ongida saqlanadigan birliklar va qoidalar yig'indisidan iborat ijtimoiy hodisa bo'lsa, ikkin-chidan, bu to'plamdan alohida odamlar tomonidan qo'llanilishi. So'z madaniyati de-ganda, sodda qilib aytganda, eng avvalo ona tilimizning tovush tizimi, uning ritmik
April 23-24, 2024
23
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hjrchiqdavlat^edagGgika^niversiteti^^^^^^^Za
ohanglari, so'zlari, ma'no tomonlari, so'zlaming shaxs tuzilmalari, qo'shimchalari tushuniladi. bog'lovchilar, so'z turkumi va gap tizimlari, tilning stilistik vositalari va boshqalar. adabiy tildan me'yorga muvofiq foydalana bilish, undan to'g'ri va nafis foydalana bilishni bildiradi. Nutq insonga xos qobiliyatdir. B. Hasanuli: "Inson so'zlash qobiliyati bilan tug'iladi, shu qobiliyati tufayli u biologik mavjudotdan ijtimoiy mavjudotga aylanadi. Ijtimoiylashuv jarayonida inson o'zining lingvistik qobiliyatini takomillashtirib, lingvistik shaxsga aylanadi, odamlarni biosotsial mavju-dot sifatida tan oladi. Til qobiliyatini rivojlantirish tilni bilim bilan bog'liq holda o'rganishga, insonni til orqali bilishga, til va shaxsni birlik deb bilishga olib keladi va til va shaxsning o'zaro ta'sirida shakllangan madaniy-ijtimoiy omillarning ma'nosini ochib beradi. til va jamiyat. Aniqroq aytganda, odamlarning til madaniyatini (yoki odamlarning tildan foydalanish madaniyatini) aniqlash imkonini beradi. "Til va nutq bir-biri bilan ajralmas birikkanligiga qaramay, ikkalasining birligi mutanosib birlik emas, balki dialektik birlik bo'lib, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Til deganda uning tarkibini tashkil etuvchi tovushlar, so'zlar, grammatik shakl va qoliplarni tushunamiz. Til - nutq uchun zarur bo'lgan materiallar to'plami. F. De Sossyur aytganidek, ombor. Nutq esa o'sha jonsiz materiallarning o'zaro ta'siri, harakatdagi til holatidir. Tilning joni va hayoti nutqdadir. Nutq jarayonida lingvistik materiallar jonlanadi va o'ziga xos ma'nosini har tomonlama ko'rsata oladi. Ammo har kim bu imkoniyatdan o'z darajasida foydalanadi: kimdir undan qimmatbaho toshlarni tanlaydi va ularni o'z maqsadlari uchun tegishli joyga joylashtiradi. Agar Vestnik PGU qo'yishi mumkin bo'lsa, boshqa hech kim bunday mahorat va iste'dodga ega emas. Bundan tilning o'ziga xosligi, til madaniyatining yo'qligi paydo bo'ladi va ijtimoiy xarakterdagi til alohida shaxslar nutqida individual xususiyat kasb etadi. Bu til va nutq o'rtasidagi farq. Tilni yaxshi, yomon, madaniyatli yoki ma dani-yatsiz deb tanqid qilib bo'lmaydi. Shu sababdan "til madaniyati" degandan ko'ra, "nutq madaniyati" degan ma'qulroqdir. Aytilganlardan ko'rinib turibdiki, til va nutq o'rtasidagi birlik va tafovutlarni yanada kengroq va chuqurroq o'rganish zaruriyati tug'iladi", deydi u. Olim ta'kidlaganidek, til ijtimoiy hodisa, nutq alohida shaxslarga xos individual hodisadir. Til bizga dunyodagi narsa va hodisalarning mazmuni va shaklini ko'rib chiqish va tahlil qilish imkonini beradi. Bu tovushlar, so'zlar, gaplar, muloqot usullarini belgilovchi, ma'lum bir xalqning tovush tizimi, so'z boyligi, o'ziga xosligini farqlovchi ijtimoiy hodisadir. Nutq inson faoliyatining tarkibiy qismi bo'lgani uchun u inson fiziologiyasi, psixologiyasi, fikrlash jarayoni bilan bog'liq. Binobarin, u kishilarning bilish qobiliyati, shaxsiy madaniyati, etnik o'ziga xosligi, milliy psixologiyasi, hayotiy ko'nikmalari, ichki hayajon, kayfiyat, ruhiyatini aks et-tiruvchi antropotsentrik kategoriya sifatida ajralib turadi. Nutq tilning moddiy ele-
April 23-24, 2024
24
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
qdavMpdagog
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
Я
mentlari, ya'ni til tovushlari, so'zlar, gaplar orqali amalga oshiriladi. Gapirish va ularni qabul qilish jarayoni kishilarning fiziologik xususiyatlari, ya'ni nutq va eshitish organlari asosida amalga oshadi. Nutq a'zolari va eshitish organi atrofdagi olam hodisalarining bevosita ta'sirida bo'lgan sezgi va tasavvurlar faoliyati orqali nutq ap-paratining faollashishiga bog'liq. Natijada, odamlarning gapirishga qodirligini ko'rsatadigan signallar tizimi miya yarim korteksiga borib, nutq a'zolaridan turli xil foydalanish imkonini beradi. Har bir tovush, so'z, gapni o'z mohiyati va ma'nosiga ko'ra talaffuz qila olish uchun sharoit yaratadi. Nutq akti va odamlarning aqliy ener-giyasi (ruhiy hodisalar) o'rtasidagi munosabat nutq jarayoni va uni qabul qilish jarayoni o'rtasidagi lingvistik munosabatni belgilaydi. "Lingvistik muloqot og'zaki til orqali tushunish va tushunish demakdir va insonning fikrini boshqa shaxsga etkazish uchun yoritishni maqsad qiladi; Demak, jamiyat taraqqiyoti uchun eng zarur bo'lgan, insonlar o'rtasidagi munosabatlarning asosi bo'lgan ijtimoiy va ijtimoiy ma'lumotlar majmui orqali odamlar bir-biri bilan fikr almashadilar" - degan F.Orazboyeva xulosasi asosida shunday xulosaga kelish mumkin. nutqning ma'nosi bir-birini tushunish va tushunishdir. Ma'lumki, odamlar bir-birlarini tushunishlari uchun fikr almashishlari kerak. Munozara og'zaki so'zni qabul qilish va uning ma'nosini tushunish jarayoni orqali amalga oshiriladi.
REFERENCES
1. Омарова, А., Сатыбалдина, X. Казакша сейлеу этикетi / - Астана, 2006. - 3 6.
2. М анкеева, Ж. Казак тшндеп этномэдени атаулардыц танымдык негiздерi / -Алматы, 2008. - 356 б.
3. Уэли, Н. Казак сез мэдениетшщ теориялык негiздерi / - Алматы, 2007. - 50 6
4. ХасанYлы Махамбеттщ тiлдiк тYлгасы: элеуметтiк лингвистиалык жэне психолингвистикалык сыр-сипаты / Халыкаралык конференция материалдары. -Алматы, 2003. - 230 6.
5. Кордабаев, Т. Казак тш бiлiмiнiц калыптасу, даму жолдары/ Алматы. Мектеп, 1987.- 118-119 66.
25
April 23-24, 2024
