CC BY
344CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489
OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 1 I ISSUE 3 I 2021
ZAMONAVIY MUTAXASSISNING KASBIY FAOLIYATDAGI NUTQ
MADANIYATI KO'NIKMALARI
Murodali Jalilovich Vohobov
Toshkent imkoniyati cheklangan shaxslar uchun ixtisoslashtirilgan 1-son kasb-hunar maktabi direktori
Mashxura Amandjanovna Ergashova
Ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi
Barno Turgunovna Yuldasheva
Ona tili fani o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun zamonaviy mutaxassis nutq madaniyati ko'nikmalarini mukammal egallashi va kasbiy muloqotda lingvistik, kommunikativ va xulq-atvor qobiliyatlariga ega bo'lishi kerakligi haqida fikr yuritiladi.
Kalit so'zlar: Zamonaviy mutaxassis, nutq madaniyati, ko'nikmalar, kasbiy muloqot, lingvistik, kommunikativ, xulq-atvor, qobiliyat, muloqot, tilshunoslik, kommunikativ portret.
The article considers that in order to achieve success in professional activity, a modern professional must have ideal speech culture skills, as well as linguistic, communication and behavioral skills in professional communication.
Keywords: Modern expert, speech culture, professional communication skills, linguistic, communicative, behavior, ability, communication, linguistics, communicative portrait.
Til xalqning eng qimmatli boyligi, uni rivojlantirishning birinchi vositasi va barcha
ma 'naviy muvaffaqiyatlar garovidir.
M. P. Pogodin.
Akademik D.S.Lixachev o'zining "Yaxshilik haqida maktublar" kitobida shunday yozgan edi: "Insonni, uning aqliy rivojlanishini, uning axloqiy xarakterini bilishning
SPEECH CULTURE SKILLS OF A MODERN PROFESSIONAL IN
PROFESSIONAL ACTIVITY
ABSTRACT
KIRISH
49
UZBEKISTAN | www.caajsr.uz
eng ishonchli yo'li uning qanday gapirayotganini tinglashdir... Bizning nutqimiz. nafaqat xatti-harakatlarimiz, balki shaxsiyatimiz, qalbimiz, ongimizning eng muhim qismidir ... " Darhaqiqat, insonning tili, nutqi insoniy fazilatlarning, madaniyatining, aql-zakovati darajasining aniq ko'rsatkichidir. Maktabda olgan asos va bilimlarga tayangan holda, har bir inson butun umri davomida o'z ona tili bilan munosabatlarini qurishda davom etadi. Bu jamiyatda, oilada muvaffaqiyatga erishishning zaruriy sharti, muvaffaqiyatli mehnat, muvaffaqiyatli hayot uchun shartdir. Maktabni tugatgandan so'ng, yoshlar o'zlarining boshlang'ich nuqtasi sifatida maktab fanini tanlab, o'qishni davom ettiradilar. Ona tilining alohida o'rni shundaki, tilni doimiy ravishda takomillashtirmasdan turib, barcha ilmiy fanlarni - ham gumanitar, ham tabiiy, ham texnik sohalarni chuqur o'rganish mumkin emas, chunki til inson fikrlari, his-tuyg'ularini yetkazish usullaridan biridir.
ASOSIY QISM
Til estetik nuqtai nazardan bebahodir, lekin tilning asosiy vazifasi muloqot vositasi bo'lishdir. Biz uyda va ishda, ko'chada, avtobusda, do'konda, radio tinglash yoki televizor tomosha qilishda kundalik muloqotda nutqdan foydalanamiz. Ona tili avlodlar o'rtasidagi muloqotning eng muhim vositasi bo'lib, to'plangan tajribani uzatishni ta'minlaydi. Atrofimizdagi olam haqidagi dastlabki ma'lumotlarni, fanlar asoslarini maktabda o'rganamiz.
Maktab ta'limi tizimida "Ona tili" fani alohida o'rin tutadi: u nafaqat o'rganish ob'ekti, balki o'qitish vositasi hamdir. Ona tili insonning intellektual va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni ta'minlaydi, mavhum fikrlash, xotira va tasavvurni rivojlantiradi, mustaqil ta'lim faoliyati, shaxsning o'zini o'zi tarbiyalash va o'zini o'zi anglash ko'nikmalarini shakllantiradi.
Shuning uchun ham barcha fanlarni o'rganishning asosiy maqsadlari shaxsning lingvistik rivojlanishi, adabiy tilida uni qo'llashning turli sohalari va vaziyatlarida ravon gapirishni ta'minlaydigan ko'nikma va ko'nikmalarni takomillashtirishdan iboratdir. Turli bilimlarni xotirada saqlash va o'zlashtirish shakli sifatida ona tili barcha maktab fanlari bilan uzviy bog'liq bo'lib, boshqa barcha maktab fanlarini o'zlashtirish sifatiga ta'sir qiladi va kelajakdagi kasbni egallashga yordam beradi
Til hayot bilan chambarchas bog'liq. Zamonaviy dunyoda ona tilini bilish, muloqot qilish qobiliyati, muloqot jarayonida muvaffaqiyatga erishish - bu shaxsning o'ziga xos xususiyatlari bo'lib, ular hayotning deyarli barcha sohalarida erishgan yutuqlarni belgilaydi, uning o'zgaruvchan sharoitlariga ijtimoiy moslashishiga yordam beradi. Binobarin, zamonaviy ta'lim muassasalari bitiruvchilari nafaqat yuqori malakaga ega bo'lishlari, balki muloqot tamoyillarini, ayniqsa, nutqni chuqur anglashlari kerak.
Nutq madaniyati kasbiy tayyorgarlikning tarkibiy qismlaridan biridir. Yosh mutaxassislar nutq faoliyatining barcha turlarida ravon bo'lishi, suhbatni malakali olib borishi, umuman, muloqotning kundalik va biznes sohasida o'zini ishonchli his qilishi kerak.
Nutq madaniyati, nutq odobi -
1) og'zaki va yozma adabiy til me'yorlari (talaffuz, urg'u, so'z qo'llash, grammatika, uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati;
2) tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida me'yorlashtirish (tartibga solish) muammolarini o'rganuvchi bo'limi. G'arb tilshunosligida umumiy ma'noda "til madaniyati" termini ham qo'llanadi. 1-ma'nodagi "Nutq madaniyati" tushunchasi adabiy tilni o'zlashtirishdagi ikki bosqichni qamrab oladi: a) nutqning to'g'riligi va boshqa nutqiy mahorat. Nutqning to'g'riligi muayyan tilda so'zlovchilar va yozuvchilar tomonidan "ideal" yoki umum tomonidan qabul qilingan va an'anaviy saqlanib kelayotgan odatlar, ibrat va namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy me'yorlarga amal qilishdir.
Nutqiy mahorat esa nafaqat adabiy me'yorlarga amal qilish, balki o'zaro mavjud bo'lgan variantlardan mazmunan eng to'g'ri, eng aniq, uslub va vaziyat nuqtai nazaridan eng maqbuli va ifodalisini tanlab olish mahoratidir (Mas, aka - oka - ako; kelyapti - kevotti - kelopti variantlaridan birining adabiy me'yor sifatida tanla-nishi). Yuksak nutq madaniyati kishining umumiy yuksak madaniyatini, fikrlash madaniyatini, tilga nisbatan ongli mehr-muhabbatini namoyon qiladi.
Nutq madaniyati nazariyasining asosiy tushunchasi til me'ye'ridir. 2-ma'nodagi Tutq madaniyatining asosiy vazifasi ijtimoiy til amaliyotiga faol ta'sir ko'rsatish maqsadida (tilning barcha sathlarida) ob'yektiv til me'yorlarini ularning barqarorlashgan shakllarida, ziddiyatlarida, vujudga keluvchi tamoyillarida va boshqalarda o'rganishdir.
Zamonaviy Tutq madaniyati nazariy va amaliy fan bo'lib, u til amaliyotiga ta'sir etish maqsadida adabiy til tarixi, grammatika, uslubshunoslik va boshqa tilshunoslik bulimlarining yutuqlari va xulosalarini umumlashtiradi. Nutq madaniyati nazariyasida adabiy til milliy tilning oliy shakli deb e'tirof etiladi; badiiy adabiyot tili o'zining eng yaxshi namunalari bilan xalqning madaniyat sohasidagi yutuqlari va an'analarini mustahkamlaydi va boyitadi. Nutq madaniyati ijtimoiy hodisa bo'lib, u jamiyat, fan va texnika, madaniy va adabiy hayot rivoji bilan chambarchas bogliq holda taraqqiy etadi. Jamiyat a'zolarining madaniy saviyasi ortgan sari nutqi ham jilolanib, sayqallashib, nutq
madaniyati qoidalari va me'yorlariga muvofiq holda takomillashib boradi. Nutq madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida adabiyot, san'at, radio, televideniye va davriy matbuotning alohida o'rni bor. Ayniqsa, adabiy tilni me'yorlashtirish va nutq madaniyati nazariyasini rivojlantirishda leksikografiya, xususan, izoxli, imlo, talaffuz, o'quv va boshqa maxsus lug'atlar muhim ahamiyatga ega.
15-asrdayoq o'zbek adabiy tilining nutq madaniyati va uning o'ziga xos me'yorlari bo'lgan. Alisher Navoiy o'zining butun hayoti va ijodiy faoliyati bilan o'z davri nutq madaniyatiga, nutq odobiga mislsiz hissa qo'shgan bo'lsa, keyingi davrda yashagan Bobur, Muhammad Solih, Gulxaniy, Nodira, Ogahiy, Furqat, Muqimiy va boshqa shoirlarning asarlari tilida ham o'sha davr tili va nutq madaniyati ma'lum darajada aks etgan. "Yaxshi so'z - jon ozig'i", "Bug'doy noning bo'lmasa ham, bug'doy so'zing bo'lsin", "O'ynab gapirsang ham o'ylab gapir", "Har neni yemak - hayvonning ishi, har neni demak - nodonning ishi" kabi maqol va hikmatli so'zlarning paydo bo'lishi ham o'zbek xalqida nutq madaniyatiga avvaldan e'tibor kuchli bo'lganini ifodalaydi. O'tgan asrning 20-yillaridan so'ng o'zbek tilining nutq madaniyati xalq tiliga yaqinlashtirilgan milliy adabiy til me'yorlariga asoslanadi. Bu me'yorlarni shakllantirish ishiga olimlar (Otajon Hoshim, T. N. Qoriniyoziy, S. Ibrohimov, Olim Usmon va boshqalar), adib va shoirlar (Qodiriy, Cho'lpon, Avloniy, Fitrat, Oybek, G'afur G'ulom, Abdulla Qahhor va boshqalar) munosib hissa qo'shganlar.
"Aloqa ikki yoki hatto bir nechta bosh bilan bog'liq narsa: kommunikativ rolni bajarish uchun u ikki tomonlama bo'lishi kerak. Men sizni suhbatdosh sifatida tanlayman, lekin bu yetarli emas: muloqot amalga oshishi uchun siz ham meni sherik qilishingiz kerak. Bir tomonlama aloqa kommunikativ funktsiyaga ega emas ", deb yozadi taniqli rus psixologi AE Voyskunskiy.
Muloqot - bu shaxslar va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni bo'lib, unda ma'lumot, tajriba, ko'nikma va ishlash natijalari almashinuvi mavjud. Kasbiy muloqot - bu mutaxassisning kasbiy faoliyat jarayonida boshqa mutaxassislar bilan nutqiy o'zaro munosabatidir. "Kasb" so'zining kelib chiqishi nima?
Keling, etimologik lug'atga murojaat qilaylik. Bu so'z lotincha professio so'zidan kelib chiqqan va "omma oldida so'zlash" degan ma'noni anglatadi. Qadimgi Rim davrida bu odam o'zini bag'ishlagan va u ommaga e'lon qilgan kasbning nomi edi. Tomoshabinlar oldida, ma'lum miqdordagi odamlar oldida chiqish qilish oson emas. Buning uchun ona tilini mukammal bilish, nutq madaniyati malakasiga ega bo'lish zarur. Endilikda kasb deganda shaxsning maxsus tayyorgarlik, bilim va, albatta, ona tilini bilishni talab qiladigan kasbi tushuniladi.
Ona tili tilshunos, jurnalist, tarjimon, reklama agenti, o'qituvchi, yozuvchi, shoir, nashriyot va dasturlar muharriri, korrektor, nutq terapevti, radio yoki televidenie
suhandoni, jamoatchilik bilan aloqalar bo'yicha mutaxassis kasblarining faoliyatlari asosini tashkil qiladi. Va bu to'liq ro'yxat emas!
Zamonaviy fan va texnologiya tillari qatorida ona tilining o'rni ham katta. Unda ilmiy-texnikaviy jurnallar chop etilmoqda, yangi ilmiy adabiyotlar chop etilmoqda. Ona tilidagi fizika-matematika, tilshunoslik va adabiy tanqidga oid ilmiy nashrlar xalqaro e'tirofga sazovordir.
Har qanday sohada kasbiy mavzularda muloqot qilish nafaqat atamalardan aniq foydalanish va ularning orqasida turgan tushunchalarni bilish, balki nutq madaniyatining umumiy me'yorlariga rioya qilishni ham o'z ichiga oladi.
Raqobatbardosh mutaxassisning kommunikativ portreti bugungi kunda qanday ko'rinishga ega? Kasbiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishish uchun zamonaviy mutaxassis nutq madaniyati ko'nikmalarini mukammal egallashi va kasbiy muloqotda lingvistik, kommunikativ va xulq-atvor qobiliyatlariga ega bo'lishi kerak.
Bu quyidagi fazilatlarni talab qiladi:
- adabiy til me'yorlarini bilish va ularni nutqda qo'llashning barqaror ko'nikmalari;
- nutqning aniqligi, izchilligi va ifodaliligini nazorat qilish qobiliyati;
- kasbiy terminologiyani bilish;
- professional nutq uslubiga ega bo'lish;
- maqsadni aniqlash va muloqot holatini tushunish qobiliyati;
- do'stona muloqot muhitini yaratish va saqlash qobiliyati;
- kasbiy faoliyat maqsadlariga muvofiq muloqotni yo'naltirish qobiliyati;
- odob-axloq qoidalarini bilish va uning qoidalarini amalga oshirishda aniqlik.
Tilshunoslikda nutq madaniyati bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, ular
ham o'rganilayotgan hodisaning mantiqiy asosi hisoblanadi:
Nutq madaniyati asoslarini bilish va ularni maqsadga muvofiq qo'llash har bir bilimdon kishining burchidir.
Nutq madaniyatining turi ona tilida so'zlashuvchilarning tilni bilish darajasiga qarab o'ziga xos xususiyatlarga egadir. Bu jarayonda shaxsning til vositalaridan foydalanish qobiliyati ham muhim bo'lib, nutq aloqasi, nutq madaniyati qanchalik rivojlanganligi muhim rol o'ynaydi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, nutq madaniyatining asosiy me'yorlarini ajratib ko'rsatish kerak:
1. Normativ. Adabiy tilni xalq tilidagi iboralar va dialektizmlarning kirib kelishidan himoya qiladi va uni buzilmasdan va umume'tirof etilgan me'yorlarga muvofiq saqlaydi.
2. Kommunikativ. Bu vaziyatga mos ravishda tilning funktsiyalaridan foydalanish qobiliyatini nazarda tutadi. Masalan, ilmiy nutqdagi aniqlik va so'zlashuv tilida aniq bo'lmagan iboralarning maqbulligi.
3. Axloqiy. Bu nutq odob-axloq qoidalariga, ya'ni muloqotda xulq-atvor me'yorlariga rioya qilishni anglatadi. Salomlar, murojaatlar, iltimoslar, savollar ishlatiladi.
4. Estetik. Bu fikrni majoziy ifodalash texnikasi va usullaridan foydalanishni, nutqni taqqoslash va boshqa usullar bilan bezashni nazarda tutadi.
Yuqorida biz "til", "nutq madaniyati" tushunchalarini jamiyatni xarakterlovchi ijtimoiy hodisa sifatida ko'rib chiqdik. Ammo jamiyat alohida shaxslardan iborat. Shu sababli, shaxsning og'zaki nutqini tavsiflovchi madaniyat turi mavjud. Bu hodisa "inson nutq madaniyati" deb ataladi. Bu atama deganda insonning tilni bilishga munosabati va ulardan foydalanish va kerak bo'lganda yaxshilash qobiliyati tushunilishi kerak.
Bular nafaqat gapirish va yozish, balki tinglash va o'qish qobiliyatidir. Kommunikativ mukammallik uchun inson ularning barchasiga ega bo'lishi kerak. Ularni o'zlashtirish kommunikativ jihatdan mukammal nutqni qurish, odob-axloq qoidalariga ega bo'lish va muloqotning psixologik asoslarini shakllantirishning namunalari, belgilari to'g'risida bilimlarni o'z ichiga oladi.
Xulosa qilib aytganda, inson nutq madaniyati turg'un emas - u ham til kabi, ijtimoiy o'zgarishlarga ham, shaxsning o'ziga ham bog'liq bo'lgan o'zgarishlarga duchor bo'ladi. U bolaning birinchi so'zlari bilan shakllana boshlaydi. U bilan birga o'sib boradi, maktabgacha yoshdagi bolaning nutq madaniyatiga aylanadi, keyin maktab o'quvchisi, talaba va kattalar. Inson yoshi qanchalik katta bo'lsa, nutq, yozish, o'qish va tinglash qobiliyatlari shunchalik rivojlangan bo'ladi.
Shunday qilib, ona tilini bilish, ya'ni lingvistik, kommunikativ kompetensiyalarga ega bo'lish shaxs uchun kasbiy muvaffaqiyatga erishish uchun zarur vosita, kalit hisoblanadi. Kelajakda kasb tanlash har bir inson hayotidagi jiddiy va mas'uliyatli qadam bo'lib, puxta tayyorgarlik va chuqur bilim talab etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES)
1. Баркер А. Как улучшить навыки общения. - СПб. Издательский дом «Нева»,
2. Войскунский А.Е. Я говорю, мы говорим. - М. Издательство «Знание», 1990.
3. Гойхман О.Я., Надеина Т. М. Речевая коммуникация. - Учебник.- М., 2003.
4. Лихачёв Д.С. Письма о добром. - СПб. Издательство «LOGOS», 2007.
5. Панфилова А.П. Деловая коммуникация в профессианальной деятельности. -СПб.: Знание, 2004.
XULOSA
2003.
