CC BY
82
эОД 614.2-056.7 (043)
М.Б. МАМЫР^¥Л, Г.М. АЙТЖАНОВА, А.Т. ДОСМ¥ХАМЕТОВ, А. БАЙЗАХАНОВ
С.Ж. Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыц медицина университет«Жалпы гигиена жэне экология» кафедрасы,
Алматы цаласы.
эЛЕМД1К ШЕТЕЛД1К ТэЖ1РИБЕДЕ Т¥РгЫНДАР ДЕНСАУЛЫгЫНА ^АУ1П-^АТЕРД1 БАгАЛАУДЫн, АСПЕКТ1ЛЕР1
Тургындар денсаулыгына цау'1п-цатерд'1 багалау эдкнамасы квптеген санитарлыц гигиеналыц к-шараларды, гигиеналыц багалауды жэне басца да шеш'шдерд'! цабылдауда цолданылады. Бул мацалада кейбiр мемлекеттерде цау'т-цатерд'! багалау эдкнамасыныц цолданылуы баяндалган. Тyйiндiсоздер: цау'т-цатерд'! багалау; цау'т; кэс'тт'к цау'т.
^аз1рп кргамныц дамуы eндiрiстiц к;арк;ынды дамуымен, элемдт нарыщтыц кецеюiмен, адамдармен тiкелей жанасатын жаца химиялы; заттардыц пайда болуымен [10], шыгу теп эр TYPлi биологиялы; eкiлдермен [9], трынуга арналган eнiмдердiц бiрiншi жэне екЫшм реттiк ластану ;аутшщ тууымен сипатталады. Жаца ;ауттердщ арасында - наноматериалдар мен элаз зерттелген гигиеналы; сипаттамалары бар нанотYЙiршiктер. Тауарды пайдалануга байланысты денсаулы;тыц брзылуы жагдайы жжрек тiркелуде. Халы;тыц денсаулыгына зиян тжп жатса, eндiрушiлер тауарларыныц нары;тан шыгарылуына байланысты шыгынга бату Yстiнде [10]. Жалпы алганда ;огам тртынушылардыц жаца, элде;айда жетiлген жэне техникалы; реттеу мен eнiмдердiц ;аутаздтн ;амтамасыз ету ЖYЙесiне сай, орын алган жагдайга ец оцтайлы эдiстер мен тэсiлдердi пайдаланудыц ;ажет екендiгiн TYсiндi.
Осындай ;рралдардыц бiрi ретiнде заманды;
бас;ару парадигмасы сия;ты ец алгашында Америка ^урама Штаттарында кейiн, элемнщ бас;а елдерiнде ;абылданган жэне ;аз1рп уа;ытта ;аутаздтт ;амтамасыз етудiц ажырамас бeлiгi болган жэне тiршiлiктi жэне халы;тыц денсаулыгын ;оргау жэне тртынушылардыц ;р;ыгын ;оргауда бас;арушылы; шешiмдерiн ;абылдаудыц жалпы ;олдауга ие болган куралы, денсаулы^а зиян келу ;аутн багалау эдктемеа болып табылады. ^ауттЫкт багалау нэтижелерi жэне тауардыц ;аутаздтнщ гылыми дэлелдемелерi шын мэнiнде eнiмдi нарыва шыгаруга байланысты шешiм ;абылдау жэне тутынушыныц ;оргалу децгейiн багалау кезшде мацызды эсер етушi факторлар болып табылады.
Мемлекеттердщ элемдiк сауда ЖYЙелерiне интеграциялануы - Кедендiк ода; пен Б1ртутас экономикалы; кецiстiктiц MYшелерiне, посткецеспк, кецiстiктiц елдерiне ода;ты; жэне рлтты; зац негiздерiн халык;аралык ;ржаттарга YЙлесiмдiлiгiн ;амтамасыз етудi талап етедi. Ресей Федерациясыныц, Белоруссияныц ^аза;станныц, Украинаныц, ^ыргызстаныц санитарлы-эпидемиологиялы; ЖYЙесi ;ауттЫк багалау эдктемеане негiзделмеген едi.
«^аут-;атер» термин ЕО, А^Ш, ДС¥ зацнамалы; ;ржаттармен байланыс;ан, сонымен ;атар бiркатар редакциялы; eзгерiстермен магынасы бойынша бiркелкi болып табылады. Ец ;арапайым TYPiне ;аут «MYMкiндiк ;аутттт мен денсаулы^а керi эсер ететiн зиян мeлшерiне, ;ауттщ болуына байланысты» ЕО 178/2002 регламентшде келтiрiлген TYсiнiктеме ец болып табылады (9 т, 3 бап). ^аут «агенттердщ эсерiнен белгiлi бiр шарттардыц себебiнен туган организмге жэне белгЫ бiр TYPге жайсыз салдарлардыц пайда болу ы;тималдылыгы ХДС¥ кецесi бойынша аны;талады» [8].
Брл жагдайда зиянды салдарларды аны;тауды жалпы TYPге арнап ендiру мацызды болып саналады, ал брл денсаулыжда тиетiн ;аутт багалаудыц аясын кецейтедi. Еуроода; пен А^Ш тыц KYкыктык базалары зац мэтшЫе eнiмнiц ;аутаздтн негiздеу кезiнде ;аутт багалау шарасын унификациялауга жэне рйымдастыруга eте мацызды болып табылатын зандар мен бiркатар TYсiнiктердi енгiзедi. Мысалы, ЕО-тыц 178/2002 Регламентiнде «;ауттЫкт багалау» Yш eзара байланыс;ан компоненттерден: ;аутт багалау, ;аутт бас;ару жэне ;аут жайлы ескерту» трратын YPДiс деген бага бертген (3 бап, 10 тарау). ^ужатта «;аутт багалау - гылыми непздемеа бар жэне тeрт сатыны: ;аутт аны;тау ^р;атар жагдайларда - экспозицияны багалау), эсерiн багалау ( «мeлшер - эсер» - дщ тэуелдiлiгiн багалау) жэне ;аутт сипаттамаларын ;амтушы YPДiс ретiнде ;арастырылган.
Зац бойынша «;ауттЫкт бас;ару» термин «;ауттЫкт багалау» YPДiсiнен ерекшеленетiн, MYДДелi тараптармен эр TYPлi саяси ;адамдардыц оц жэне терiс салдарларын таразылау, ;ауттщ жэне тагы бас;а легитимдi факторлардыц багасын ескеру жэне ;ажет бола ;алган жагдайда тиiстi превентивт жэне ба;ылау шараларын» тацдауга байланысты кецес беру жиналыстарын eткiзiп туру деп бектлген (ЕО 178/2002 Регламентшщ 12 т. 3 бап) .
^аут жайлы а;параттандыру, кауiптiлiктi багалау жэне ;ауттЫк^ багалауга жауапты субьектiлер арасындагы, тртынушылармен, азы; - TYлiк секторыныц кэсторындарымен, гылыми орта мен бас;а да KызыFушылык таныт;ан жа;тармен кауiп пен ;атер жайлы, кауiппен байланысты факторлар жeнiнде а;парат пен пiкiрлердi интерактив^ алмасу ретiнде ;арастырылады.
^абылданFан гигиеналы; критерилер мен потенциалды кауiптiлiк факторларына сэйкес жрмыс жаFдайын оптималды, рр;сат еттетЦ зиянды жэне кауiптi деген кiшiгiрiм тармактарFа бeлiп ;арастырады. ©ндiрiстiк ортаныщ эсер етушi факторлар ретiнде: радияциялы^, химиялы^, биологиялы^, шу, дiрiл, ультра дыбыс, нанотехнологиялы^ кэсiпорындардык внiмдерiн жэне т.б. ^арастырады. ¥сынылган терминдерде ГПР - дi эсер ету децгеж бойынша бiр немесе бiрнеше внд1рктщ факторларыныц бiрi ^ауiптi санат^а жат^ызылатын жумыс жагдайы бар ^ызметкерлер прайды [8]. K|азiргi уа^ыт^а дейiн жумысшылар денсаулыгына зиянды вндiрiстiк факторларын багалаудыц непзп хуралы болып гигиеналыц нормативтер болып табылады. Олардыц цалыпты децгейден асып кетуi санитарлыц зацнамаларды бузу ретшде царастырылады жэне бул ацпараттар цоргаудыц элеуметтiк жэне экономикалыц сипаттамаларын аныцтау кезiнде ескерiледi.
Дегенiменен мундагы негiзгi басымдылыцты элеуеттi
|ауттЫктщ децгежн темендетуге емес, шыгындарды етеу шараларына бередi. Сол себептi де ендiрiстiк ортаныц эсер етушi факторларын анализдеудщ жэне кэсiптiк адам денсаулыгыныц бузылуыныц медициналы| критерилерiн аны|тауды| комплекстi багалау жYЙесiне кешу дурысыра| болар.
Осындай анализдердщ нэтижелерi элеуметтiк, медициналы экономикалы| жэне уйымдастырушы факторларды ескергендегi жеке |аутт жYЙелiк бас|аруды| негiзiне айналуы мYмкiн. Кэсiби |аутт бас|ару жYЙесiнде нег^зг^— мониторинг, профилактика жэне элеуметпк |оргау сия|ты Yш кiшi тарма||а белiп |аратырса болады.
Жумыс орындарындагы ецбек жагдайларыныц кэсiптiк |аутЫщ децгейш гигиеналы| критерилер бойынша аны|тау болжалды| сипат|а ие жэне кэсiптiк шартталган аурулардыц декгейiнiи медико-статистикалы| керсеткiштерiн пайдалана отырып фактiлiк эсерiн багалаумен толы|тырылуы тиiс.
©ндiрiс орындарындагы |айгы о|игалардан жэне кэсiптiк аурулардан са|тандыруды| элеуметпк мшдетп са|тандыру жYЙесiнil^ тYзiлуi жалпылай алганда шыгынды етеу |ызметЫщ жYзеге асырылуына |ол жеткiзгенiмiздi керсетедi. Алдын алу жэне |алпына келтiру жYЙелерiнil^ |ызметше келетiн болса| оларды элi де жYзеге асыру керек.
Халы|аралы| тэжiрибелердi ескере отырып кэсiптiк |аутт темендетуге багытталган |огамга, мемлекетке жэне кэсттш топтарга келесi сыныпталуга сэйкес: |андай жагдай болмасын ру|сат еттмейтш; тиiмдi колективтi жэне жеке бас |оргау жабды|тарыны| болган жагдайында; жумысшылардыц денсаулыгына эрдайым мониторинг жасап отырган жагдайда жэне жумыс беруiшi мен жумысшылардыц жумыскерлердi са|тандыруды| бекiтiлген |органыс шараларын жYзеге асырган жагдайда Гана ру|сат етiлетiн; техникалы| |аутаздт ережелерi мен нус|ауларды са|таган кезде жэне жумысшылар денсаулыгы мен ендiрiс мэдениетЫ мониторнигiн еткiзген жагдайда Гана тиiмдi кэсiптiк |аутт салалау (тYP мен децгей бойынша); ендiрiстi| ортаныц, ецбек YPДiсiнiK жэне жумысшылардыц денсаулыгыныц бузылуыныц алгаш|ы тYрлерi сия|ты эртYPлi факторларына арналган кэсiптiк |аутт комплекстiк багалау жYЙесiн жасап шыгару; K|ауiптi багалауга мYмкiндiк беретiн кэсiптiк |аутт зерттеуге маманданган адамдар тобын тYзу жэне |аут децгейш темендетуге байланысты усыныстарды жасап шыгару, сонымен |атар олардыц уа|ыт бойынша эсерiне байланысты тарма|талуын оптималдандыру алдын алу шараларыныц жYЙесiн |уру шаралары Yшiн орынды болып табылады.
Аталган жYЙе кэсiби |ауттер тарма|тарында керсетiлген фактордыц магынасын орынды багалауга жэне оны бас|а жайсыз фаторлармен |атар |ойып салыстыруга мYмкiндiк бередi. Бул элеуметтiк жецтдттердщ жэне кэаби аурага ушыраган |ызметкерлерге арналган арнайы телемдердщ мэселесiн шешу кезшде ерекше мацызга ие болып табылады.
Адам денсаулыгы тек |оршаган ортадан туындайтын |аут-|атер факторларына Гана байланысты емес. Кауп |атердi салыстырмалы багалаудыц заманауи эдiснамасы, адам агзасына эсер ететЫ |ауiп-|атерлердi |атар |арастыруга мYмкiндiк бередi. Олар, экожYЙелердi| бузылысы мен су жэне жер бетЫдеп агзаларга терiс эсер керсететiн экологиялы| |аут-|атерлер,^ршЫк сапасы мен тiршiлiк жагдайыныц
кYЙзелiсiнен пайда болатын |аут-|атерлер. Каут-|атерд1 салыстырмалы багалау эдiсiнi| ма|саты - |оршаган ортамен байланысты приоритеттi мэселердi аны|тау. Негiзi, салыстырмалы |ауiп-|атердi багалау эдiсi, |аут-|атердi багалау эдiсiн жэне |олданыста бар мэлiметтердi, химиялы| заттардан мYмкiн болатын |олайсыз эффектiлердi тере^рек зерттейдi [1,2,3]. Ресей Федерациясыныц заманауи даму кезе| келесi мэселелер бойынша сипатталады, элемдiк интеграциялы| процесске ену барысында инновациялы| ендiрiстердi| дамуыныц жеделдеуi халы| денсаулыгына жаца |аут-|атердщ туындауымен байланысты болды, сонымен |атар мемлекеттiк билiк ектдерЫщ алдына |ойылган стратегиялы| тапсырмаларыныц бiрi, ягни халы| денсаулыгын са|тау, елiм децгежн темендету, емiр сYPУ уза|тыгын жогарылату, салауатты емiр сYPУ салтын |алыптастыруга бiршама кедергiлерiн келтiруде [4-8].
Осыган байланысты санитарлы|-эпидемиологиялы| жагдайды бас|аруды |амтамасыз ететш тэжiрибелiк тиiмдi гылыми |уралдарды енпзу бYгiнгi тацда мацызды мэселе болып отыр. Осындай |уралдарды| бiрi-|оршаган ортаныц жагымсыз эсерiмен байланысты, халы| денсаулыгына |аут-|атерЫ талдау эдiсi. ¥сынылган эдiс Еуропа мемлекеттерiнде, АКШ, Канада жэне халы| денсаулыгына |аутаз ортаны, енiмдердi, ендiрiс технологиялары мен процесстерд^ сонымен |атар за|намалы| негiздер мен |у|ы|гы| нормаларды |амтамасыз ету ма|сатындагы мемлекеттерде |олданылады [6].
Халы| денсаулыгына |аут-|атерд1 багалаудыц эдкнамалы| негiзi, гигиеналы| жэне отанды| жина|талган тэжiрибелер, отанды| за|намалы| базада да ез орнын тауып отыр. «Методика оценки риска для состояния здоровья населения от загрязнения окружающей среды». [№139-б, 2008 жылдыц 6 маусымында Казахстан Республикасыныц |оршаган ортаны |оргау министрi беюткен].
Отанды| кэсiби |ауiп-|атердi багалау эдкнамасы, Халы|аралы| Еуропа Одагыныц EuropeAid 119764/C/SV/RU жэне Ресей федерациясыныц бiрлескен жобасы «Ецбек |ауiпсiздiгiн |оргауды| |у|ы|ты|-нормативтт базасыныц жа|ындасуы», сонымен |атар Халы|аралы| Е|бектi |оргау уйымыныц |ужаттарында «...жумыс орнын аттестациялауды еткiзу алдында |аут-|атердi багалау тэртiбiн пайдаланып, минималды |ауiп-|атердi аны|тау критериi пайдаланылсын» делiнген. Сонды|тан жогарыда аталган |ужаттарга сYЙенедi. 2025 жылга дейiнгi Е|бект1 |оргау жYЙесiн |айта реформалау тужырымдамасы |алыптасты [1]. 2012 жылдыц штде айында Ресей халы|аралы| сауда уйымыныц (ХС¥) 156-шы толы||анды мYшесi болып, 1995 жылы басталган уйымга мруге байланысты жYPгiзiлген келiссездерге баййланысты, ездерше жYктелген мiндеттемелердi орындауга кiрiстi. Осы мiндеттемелердi орындау Yшiн, мемлекеттiк санитарлы|-эпидемиолгиялы| |адагалау жYЙесi мен агымдагы нормалар мен Кеден Одагы нормативтерЫщ кептеген белiгiне езгертулер енгiзудi талап етедк Ресей Федерациясы мен Кеден Одагы шекарасында шикiзат жэне азы|^лт енiмдерiнi| |ауiпсiздiгын |амтамасыз етуде 7 мыцнан астам санитарлы|-эпидемиологиялы| керсеткiштермен |адагаланып отыр. Ресей Федерациясыныц «Кодекс Алиментариус» комиссиясыныц 35-шi сессиясында, рактопаминнi| ру|сат етiлетiн тэулiктiк мелшерi жеткiлiксiз мелшерде
дэлелденбегендiктен, оныц максималды ру^сат етiлетiн децгейш аны^тауда ет eнiмдерiне ^олданылуга болмайтындыгы дэлелдендк
«Codex Alimentarius» комиссиясыныц нус^аулыгымен усынылган ^урамында рактопаминi бар тагамдыщ eнiмдердi пайдаланганда, K¡ауiп-rçатердi багалау кeрсеткендей, 1^аут ^атердщ ^абылданарлыщ децгежнен тeмендiгiне со^тырады жэнеа функционалдыщ eзгерiстер мен жYрек-rçан-тамыр ауруларыныц пайда болуына , eмiр сYPУ уза^тыгына эсерiн тигiзедi [2,3,4]. Xальщ денсаулыгына 1^аут rçатердi багалау эдкнамасы кeптеген санитарлыщ гигиеналыщ к-шараларды, гигиеналыщ багалауды жэне бас^ада шешiмдердi ^абылдауда ^олданылады.
Тутынушылар одыщгын ^оргау жэне азы^ты^, ауыл шаруашылыщ уйымдарыныц игiлiгi Yшiн ец бiрiншi рет
Ресейде федеративтт ^ызметкерлердщ бастамасы бойынша 2013 жылдыц сэуiр айында Б¥¥ (Food and Agriculture Organization) жэне (Codex alimentarius) бiрiккен тYPде Мэскеу ^аласында азыщ-тулш eнiмдерiнil^ ^урамындагы ^оспалар туралы отырыс болды [7]. Мэскеу ^аласыныц атмосфералыщ ауасыныц ластануын зерттеу, rçауiп-rçатердi багалау ^ортындысы бойынша элеуметпк-экономикалыщ багдарламага усыныс енгiзуге мYмкiндiк туды. Сонымен ^атар 6 eндiрiстiк уйымга санитаралыщ ^оргау зонасын бекiтуге мYмкiндiк бердi [9]. Жалпы алганда 1^аут rçатердi багалау эдiснамасы, гигиеналыщ алдын алу эдктершщ iшiнде дамушылардыц ^атарына жатады. «Денсаулыщ - ортасы» жYЙесi арасында Yлкен рeл ат^арады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 О состоянии санитарно-эпидемиологического благополучия населения в Российской Федерации в 2011 году: государственный доклад. - М.: Федеральный центр гигиены и эпидемиологии Роспотребнадзора, 2012. - 323 с.
2 Онищенко Г.Г. Основные итоги и перспективы обеспечения санитарно-эпидемиологического благополучия населения // Материалы Х1 Всероссийского съезда гигиенистов и санитарных врачей / под ред. акад РАМН Г.Г. Онищенко, акад РАМН проф. А.И. Потапова. - М. - Ярославль: Канцлер, 2012. - С. 30-40.
3 Онищенко Г.Г. Журнал «Анализ риска здорвью», 2013. - С. 5-9.
4 Василовский А.М. Риски для здоровья населения Красноярского края, обусловленные потреблением продуктов питания, контаминированных тяжелыми металлами // Вопросы питания, 2009. - Т. 78, № 1. - С. 63-69.
5 Законодательное обеспечение оценки риска воздействия на здоровье населения качества атмосферного воздуха в республике Беларусь / Т.Е. Науменко, В.А. Рыбак, Т.Д. Гриценко, Л.М. Шевчук, А.Е. Пшегрода, А.Н. Ганькин // Анализ риска здоровью, 2013. - № 1. - С. 30-35.
6 Камалиева Л.А. Опасные для жизни или здоровья потребителей лекарственные средства и спиртосодержащая продукция // Актуальные проблемы экономики и права, 2011. - № 1. - С. 237-239.
7 Кучинская Л.В. Опыт контроля и надзора за потребительским рынком стран-участниц Европейского союза // Вестник Российской таможенной академии, 2010. - № 3. - С. 38-45.
8 Оценка безопасности допустимых уровней содержания L. Monocytogenes в пищевых продуктах по критериям риска здоровью населения / Н.В. Зайцева, П.З. Шур, Н.Г. Атискова, Д.А. Кирьянов, М.Р. Камал- тдинов // Анализ риска здоровью, 2013. - № 2. - С. 4-16.
9 Зайцева Н.В., Май И.В., Шур П.З. Актуальные проблемы состояния среды обитания и здоровья населения стран Содружества Независимых Государств // Известия Самарского научного центра Российской академии наук, 2012. - Т. 14, № 5-2. - С. 527-533.
10 European Union System for the evaluation of substances: the second version / L. Attias, P. Boccardi, G. Boeije, D. Brooke, J. De Bruijn, M. Comber, B. Dolan, S. Fischer, G. Heinemeyer, V. Koch, J. Lijzen, B. Muller, R. Murray-Smith, M. Rikken, J. Tadeo, T. Vermeire // Chemosphere, 2005. - Vol. 59, № 4. - Р. 473-485.
М.Б. МАМЫРК¥Л, г.м. айтжанова, т. ДОСМ¥ХАМЕТОВ, а. байзаханов
АКТУАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ РИСКА ЗДОРОВЬЮ НАСЕЛЕНИЯ: МИРОВОЙ, ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ
Резюме: Методология оценки риска здоровью населения используется при проведении санитарно-гигиенических мероприятий, гигиенических оценок и принятии управленческих решений. В данной статье приводится опыт применение методологий оценки риска в отдельных странах. Ключевые слова: оценка риска; риск; профессиональный риск.
М.МAMYRKUL, G.AYTZHANOVA, ADOSMUKHAMETOV, A.BAYZAKHANOV
ACTUAL ASPECTS OF HEALTH RISK: WORLD, INTERNATIONAL EXPERIENCE
Resume: Risk assessment methodology used by public health during sanitary measures, hygiene assessments and management decisions. This paper presents the experience of the application of risk assessment methodologies in individual countries. Keywords: risk assessment; risk; occupational hazard.
